پژوهشنامه علوم سیاسی

در حالی که مباحث مربوط به دولت و ساختارهای آن کماکان در محور مباحث علم سیاست قرار دارد، هر از چندگاهی زمزمه هایی از افول ملت - دولت ها شنیده می شود. آیا دولت وستفالیایی که از 1648 میلادی تا به امروز مراحل روبه توسعه خود را پشت سر نهاده به انتهای کار خود رسیده است و یا اینکه اکنون شاهد مقطع دیگری از تکامل تدریجی این الگوی سیاسی هستیم. این مقاله با عطف توجه به ریشه تحولات ملت - دولت ها، درصدد است تا تحولات و تغییرات ساختاری دولت ها را در سه وجه مفهوم، ساختار و نظریه سیاسی مورد باز اندیشی قرار دهد. بر این اساس نخست شاهد تحول مفهوم ارگانیکی دولت به مفهوم مکانیکی، سپس شاهد تحول ساختار دولت بزرگ به دولت کوچک و در نهایت نظاره گر تحول نظریه های حداکثر گرای دولت به نظریه های دولت حداقل هستیم. پرداختن به چالش های ساختاری فراروی ملت - دولت ها حسن ختم مقاله خواهد بود.

فلسفه سیاسی جان رولز در مباحث مربوط به خوانش لیبرالی از عدالت، در سه دهه اخیر نقشی تعیین کننده داشته است و بدون تردید نظریه عدالت وی در شکل دادن به مفاهیم به کار گرفته شده در استدلالهای رایج در مباحثات روزمره در مورد عدالت و سیاست در غرب معاصر تاثیر بسیاری گذاشته است. از همین روست که آثار وی، به ویژه کتاب های «نظریه ای در باب عدالت» و «لیبرالیزم سیاسی»، به عنوان مهم ترین آثار اندیشه سیاسی سده بیستم شناخته شده اند. رولز در کتاب قانون ملل، نظریه عدالت به مثابه انصاف را به حوزه روابط و حقوق بین الملل تعمیم می دهد و از همین روست که مباحث آن به لحاظ فلسفی شایان توجه است.در نوشتار حاضر ابتدا به طور مختصر چهارچوب و مباحث اصلی قانون ملل توضیح داده خواهد شد. در بخش دوم به برخی نقدهایی که بر مباحث رولز در این کتاب نوشته شده، اشاره خواهد شد. سومین بخش نیز به ارزیابی نظریه رولز از منظر گستره شمول آن در روابط میان ملت ها می پردازد.

این نوشتار گزارشی از یک تجربه در عرصه آموزش سیاسی است که در بهار 1381 در قالب یک درس 2 واحدی با نام «کارگاه و آزمایشگاه علوم سیاسی» به تعدادی از دانشجویان در دانشکده اقتصاد و علوم سیاسی دانشگاه شهید بهشتی ارایه شد. چهارچوب و قواره این کارگاه حاصل تجربه آموزش کاربردی دانش و تحلیل سیاسی برای صدها تن از کارشناسان و مدیران دستگاه های اجرایی و سیاسی در دو دهه گذشته بود.در تجربه دانشگاه شهید بهشتی اقدامات و آزمایش های متعددی در مورد عمیق تر و دقیق تر نمودن دانش و ادراک سیاسی دانشجویان صورت گرفت. در این مقاله شرح دو آزمون از این تلاش ها گزارش شده و اهداف و نتایج آنها بیان گردیده است. گردش دسته جمعی با دانشجویان در دانشکده و مشاهده ساختمان آن از داخل و خارج به عنوان تمثیلی ساده و ایستا از ساختار و نظم و همچنین اعزام دانشجویان به طور انفرادی به خیابان ها و محله های مختلف تهران جهت مشاهده و ضبط مناسبات انسانی و اجتماعی به منظور فهم نظم پویا، محتوای مقاله حاضر را تشکیل می دهد.

دغدغه اصلی مقاله این است که با هدف فهم میزان گرایش اسلام به جنگ و خشونت، جنگ های پیامبر اسلام را مورد بررسی و تحلیل قرار دهد. نگارنده بر این باور است که مراجعه مستقیم به قرآن و سنت و بازخوانی آنها، ضمن اینکه ما را از اشتباهات احتمالی که دانشمندان گذشته دچار آن بوده اند رها می کند، می تواند در حل مسایل امروزمان مفید باشد. در این مقاله، ابتدا به تبیین ماهیت جنگ های پیامبر اکرم (ص) پرداخته ایم که این مهم از طریق تحلیل شرایط اجتماعی و فرهنگی زمان پیامبر (ص)، تحلیل ساختاری و ماهوی جنگ های ایشان فراهم آمده است. مقاله دو بخش مهم دیگر نیز دارد: نخست تحلیل جنگ های مهم پیامبر با مشرکان و کفار و دوم تحلیل جنگ ها و برخوردهای پیامبر (ص) با یهودیان که به اجمال بدانها پرداخته شده است. در طول مقاله سعی شده از طرح مباحث توصیفی پرهیز شود.

در حوزه جامعه شناسی سیاسی ایران که مهم ترین هدف آن بررسی رابطه دولت و جامعه است، عمدتا از چه روش هایی استفاده شده است؟ هدف مقاله حاضر بررسی و نقد پاسخ هایی است که دکتر امیر محمدحاجی یوسفی در مقاله خود با عنوان «گونه شناسی روش های مطالعه جامعه شناسی سیاسی ایران» به سوال مذکور داده است؛ هر چند موضع جستار حاضر صرفا در نقد یک مقاله خلاصه نمی شود. حاجی یوسفی در مقاله خود خاطر نشان نموده است که در مطالعه جامعه شناسی سیاسی ایران عمدتا از چهار روش و رهیافت فرهنگ سیاسی و نخبه گرایی، تحلیل طبقاتی، اقتصاد سیاسی و تحلیل گفتمانی استفاده شده است. نویسندگان مقاله حاضر ضمن ارایه تصویری کلی از مقاله حاجی یوسفی، ضرورت بسط دامنه گونه شناسی چهارگانه وی به سایر آثار جامعه شناسی سیاسی ایران را مورد تاکید قرار داده اند. نتیجه چنین اقدامی متضمن افزودن سه رهیافت دیگر به گونه شناسی مذکور است: رهیافت توصیفی - تاریخی، رهیافت تحلیلی - تبیینی و رهیافت جنبش های اجتماعی. بازبینی واژه شناختی مفاهیمی نظیر هستی شناسی و معرفت شناسی و تنظیم مرز مفاهیمی همچون «روش» و «رهیافت» نیز در اثنای نقد محتوایی مقاله مذکور به انجام رسیده است.

مفهوم انقلاب گرچه از یک نقطه ذهنی آغاز می شود اما از آنجا که در پی تحول بنیادین در ساختار اجتماع و جهان است به منزله پدیده ای مخالف وضع موجود، نگرانی ویژه ای را برای نظام بین المللی و به ویژه قدرت های بزرگی که دارای منافع ویژه در جهان و منطقه هستند ایجاد می کند. این مقاله که به روش تحلیلی و توصیفی به مطالعه دو انقلاب پیروز مشروطیت ایران پرداخته و استقلال ایالات متحده را مورد مطالعه قرار داده است، ضمن پرهیز از هر گونه تعصب یا نگرش تک عاملی، در پی توضیح نقش نظام بین المللی و منافع قدرت های بزرگ و میزان تاثیرگذاری این نقش در پیدایش و پیروزی این دو انقلاب است.نظام بین المللی و قدرت های صاحب نفوذ به شیوه های مختلف دیپلماتیک، مالی و حتی نظامی می توانند در عوامل عمومی پیدایش و پیروزی انقلاب دخالت کنند و با اعطای کمک یا قطع حمایت خود، موجب افزایش یا کاهش نارضایتی عمومی و ضعف مالی حکومت، تقویت یا تضعیف تشکیلات گروه های مبارز و اندیشه های آرمانی و موفقیت یا عدم موفقیت حکومت در سرکوب انقلابیون گردند.