جنبش دانشجویی

پس از تغییر حکومت و تاسیس سلسله پهلوی در ایران و تاسیس دانشگاه در کشور طبیعی بود که فعالیتهای دانشجویی شکل گیرد. این فعالیتها در ابتدا صورت صنفی و عمدتاً رفاهی داشت و به مرور که رژیم پهلوی در مقابل این خواسته ها از خود واکنش نشان داد، جنبش دانشجویی جایگزین فعالیتهای دانشجویی شد که برای رژیم پهلوی مشکلاتی را به همراه داشت. جنبش دانشجویی در تعامل با جریانات سیاسی موجود در جامعه و تحت تاثیر آنها در مقاطع مختلف این دوران شیوه ها و روشهای خود را تغییر می داد که مهم ترین مقاطع این دوره عبارت بودند از: سالهای 1320 تا 1332، دهه 1332 تا 1342 و سرانجام مقطع 1342 تا 1357. در مقاله حاضر تلاش شده که مهم ترین تغییرات جنبش دانشجویی ایران پس از قیام 15 خرداد 1342 و ظهور امام خمینی در عرصه سیاسی اجتماعی کشور بررسی و سهم فرهنگ مبارزاتی مشارالیه در این جنبش مورد ارزیابی قرار گیرد.

نظم سیاسی به معنی هماهنگی اجزای نظام سیاسی جهت دستیابی به اهداف نظام، یکی از خصوصیات مهم جامعه ایدئال است. این امر هنگامی حاصل می شود که اعضای آن جامعه به عنوان عناصر تشکیل دهنده اجزای نظام سیاسی وظایف خود را شناخته و به آن عمل کنند. از جمله نظریه های مهمی که در این راستا مبانی مشروعیت سیاسی را تبیین می کند، نظریه مشروعیت وبر است. او بر این باور است که در تحولات سیاسی ـ اجتماعی یک نظام، مشروعیت از حالت سنتی به سمت عقلانیت در حال حرکت است. روش تحقیق در این پژوهش، پیمایش و ابزار گردآوری اطلاعات، پرسشنامه است. جامعه آماری مورد مطالعه دانشجویان دانشگاه اصفهان می باشد. تعداد 150 نفر دانشجو، به شیوه تصادفی سیستماتیک برای مطالعه انتخاب شدند. از روایی صوری و سازه برای ارزیابی سؤالات و آلفای کرونباخ برای پایایی آنها و از روش های آماری ضریب پیرسون و تحلیل واریانس و تکنیک رگرسیون و تحلیل مسیر برای سنجش مدل و فرضیات استفاده شد. بر اساس یافته های تحقیق، بین دو سازه آگاهی سیاسی و مشروعیت نظام سیاسی کشور ارتباط معناداری وجود دارد. اما این معناداری در جامعه مورد مطالعه بدین صورت است که آگاهی سیاسی با مشروعیت سیاسی در دو بُعد عقلانی و کاریزماتیکی آن رابطه معناداری دارد. این معناداری در جامعه ایران از یک سو با نظریه وبر مبنی بر دگرگونی در تلقی از مشروعیت سنتی به عقلانی بر اثر افزایش آگاهی سیاسی مطابقت دارد و از سوی دیگر در تضاد است. چراکه بر اساس یافته های تحقیق به رغم حرکت جامعه ایران به سمت عقلانیت بر اثر نوسازی و افزایش آگاهی سیاسی دانشجویان، هم زمان با دگرگونی در تلقی تعداد زیادی از آنها از مشروعیت سنتی به عقلانی در خصوص نظام سیاسی، موارد زیادی نیز مشاهده می شود که از بُعد سنتی به بُعد کاریزمایی تحول یافته است. لذا شاید بتوان این گونه ادعا کرد که نظریه وبر در خصوص مشروعیت سیاسی، مبنی بر دگرگونی در تلقی از مشروعیت سیاسی از بُعد سنتی به عقلانی در یک جامعه بر اثر افزایش آگاهی سیاسی تا حدودی با تحولات نظام سیاسی ایران انطباق دارد.

جنبش دانشجویی، حرکتی است که بر اساس حس تعهد به اجتماع و آگاهی و جوان بودن آن، همواره در مسیری قرار گرفته که دست مایه بسیاری از تحولات فکری و سیاسی در جوامع امروزی شده است. این جنبش پس از انقلاب اسلامی، تا حدودی با سنت های فکری و آرمان های گذشته خود فاصله پیدا کرد؛ در حالی که پیش از آن، دارای وحدت و انسجام ایدئولوژیک بود، اما به تدریج گرایش های انتقادی و دموکراتیک در بین آن رواج یافت و در درون خود دچار نوعی تکثر شد. این مقاله، ضمن بررسی اجمالی تاریخ جنبش دانشجویی و تبیین و تحلیل جایگاه آن پس از انقلاب اسلامی، نگاهی آسیب شناسانه به جنبش دانشجویی طی دو دهه 70 و 80 در کشورمان دارد.

اعزام دانشجویان ایرانی به خارج از کشور موجب تحول در جهان بینی انسان ایرانی گردید. نشانه های این تحول پس از انقلاب مشروطه، تشکیل نخستین گروه های اپوزیسیون دانشجویی خارج از کشور در زمان رضاشاه بود. این حرکت های سیاسی که در دهه ۲۰ و ۳۰ ادامه یافت، متأثر از جریان های سیاسی درون کشور بود. در دهه ۴۰ تحولات سیاسی شتاب بیشتری یافت و با سرکوب قیام ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ و تبعید امام به خارج از کشور، دانشجویان با تأسیس تشکل هایی طی سال های دهه ۴۰ و ۵۰ با ایشان ارتباط برقرار کرده و خواهان روابط متقابل جهت مبارزه با استبداد و استعمار شدند. ایشان با استقبال از فعالیت های دانشجویان، آنان را تشویق و نسبت به آینده کشور امیدوار کرد. در مقاله حاضر تلاش می شود علل و مؤلفه های تعامل میان امام و جنبش های دانشجویی خارج از کشور بین سال های ۱۳۵۷ ۱۳۴۲ بررسی شود.

هدف از این پژوهش بررسی روند چگونگی شکل گیری فعالیت سیاسی دانشجویان ایرانی از سال 1320 تا 1342 در خارج از کشور می باشد. پژوهش پیش رو درصدد پاسخ به این پرسش ها است که، زمینه های جنبش دانشجویی خارج از کشور چگونه شکل گرفت؟ کنفدراسیون جهانی محصلین ایرانی خارج از کشور تحت تاثیر چه عواملی شکل گرفت؟ فرض اصلی پژوهش پیش رو بر این امر استوار است که، سیاست اخذ صنعت جدید غرب از جانب پهلوی اول و دوم سبب شد تا دانشجویان زیادی را به صورت گسترده به غرب اعزام کنند ولی اغلب این دانشجویان تحت تاثیر جریان های سیاسی و ایدئولوژیک داخل و خارج از کشور قرار گرفتند و محفل های دانشجویی که کار فرهنگی در آنها صورت می گرفت به تدریج به کار سیاسی مخالف دولت ایران تبدیل شدند. پژوهش پیش رو با استفاده از روش تحقیقِ تاریخی توصیفی – تحلیلی انجام شده است.

یکی از سوژه های فعال در جریان نهضت امام خمینی (ره) و پیشبرد اهداف آن، دانشجویان مسلمان پیرو خط امام (ره) بودند. از این رو بررسی سیر مواضع و تحولات فکری و سیاسی این دانشجویان در انجمن های اسلامی به عنوان شریان اصلی جنبش دانشجویی در آن سال ها، می تواند روشنگر بخشی از تاریخ انقلاب اسلامی باشد. به جهت مناسبت موضوع و نیز قابلیت فوق العاده گفتمان لاکلا و موفه در تبیین پدیده های سیاسی - اجتماعی، این نظریه به عنوان چارچوب نظری انتخاب شده است. از آنجا که در این نظریه همه مسائل گفتمانی فهم می شوند و تمامی پدیده ها (به عنوان متن text) متناظر با بستر پیدایش و در ارتباط با شرایط بیرونی آنها (به عنوان زمینه context) مورد تحلیل و بررسی قرار می گیرند؛

محمدرضا پهلوی در دهه های 1340 و 1350 شمسی در حوزه های گوناگون کشورداری به اصلاحات توسعه گرایانه دست زد و سعی کرد تا در هر کدام از این حوزه ها هویتی را به مثابه هویت مشروع تعریف و افراد (ازجمله دانشجویان) را به پذیرش آن ترغیب کند. اما این هویت مشروع (هویتِ ساخته شده توسط دستگاه حکومتی پهلوی) با استقبال دانشجویان و نخبگان ابزاری/فکری جامعه مواجه نشد و برنامه های محمدرضا شاه نتوانست نظر موافق دانشجویان را جلب و آنها را همراه کند. پرسش اصلی مقاله ی حاضر این است که هویت مشروع (هویت برساخته ی نظام سیاسی) به چه دلیل از سوی دانشجویان در دهه های 1340 و 1350 طرد شد؟ فرضیه ی نوشتار با بهره گیری از دو سازه ی نظری میدان/عادت واره ی «بوردیو» و هویت «کاستلز»، چنین طرح شد: انطباق نداشتن هویت مشروع میدان های اقتصادی، دانشگاهی و سیاسی با یکدیگر و ناهمسویی سیاست گذاری ها سبب طرد هویت مشروع از سوی دانشجویان شد. یافته ی مقاله نشان می دهد که هویت مشروع پیرومنشانه باعث شد تا دانشجویان به تدوین هویت مقاومت گرایش یابند. نوشتار با روش تبیینیِ «چگونه ممکن است» نگارش شد.

نوشتار حاضر با بهره گیری از رویکرد توصیفی - تحلیلی در پاسخ به این پرسش که آیا جنبش دانشجویی در ایران معاصر، به طورکلی و در عصر جمهوری اسلامی، به طور ویژه، جنبش سیاسی مستقلی به حساب می آید یا خیر یا به بیانی شفاف تر، آیا جنبش دانشجویی در تحولات سیاسی - اجتماعی ایران معاصر و به ویژه دوره جمهوری اسلامی ایران، مستقل بوده یا اینکه خود از سایر جنبش ها و جریان های سیاسی تأثیر پذیرفته است، درصدد است نشان دهد که جریان های سیاسی در بخش اعظم تحولات سیاسی - اجتماعی ایران معاصر از جنبش دانشجویی استفاده ابزاری نموده و از نظر فعالیت، آن را تابع و وابسته خود نموده اند؛ چنان که در عصر پهلوی این جنبش تابع سه جریان چپ (مارکسیسم)، ملّی گرا و مذهبی و در عصر جمهوری اسلامی در مقطعی کوتاه تحت تأثیر مارکسیسم و لیبرالیسم و سپس تحت تأثیر جریان اسلام گرا، اعم از اصلاح طلبی و اصول گرایی، بوده است؛ البته آزمون و تأیید این فرضیه نافی استقلال و فعالیت مستقل جنبش دانشجویی در مقاطع کوتاهی از حیات انقلاب اسلامی، همچون اقدام هوشیارانه دانشجویان در تشکیل سپاه پاسداران و جهاد سازندگی، مقابله با گروهک ها، تسخیر لانه جاسوسی آمریکا و حضور فعال در هشت سال دفاع مقدس، نیست.

تسخیر سفارت امریکا که بعد از انقلاب 57 از آن به عنوان انقلاب دوم یاد شده در تاریخ انقلاب اسلامی ایران رویدادی مهم و قابل تأمل است. هرچند مقالات و کتابهای متعددی در این زمینه نوشته شده اند اما این حرکت خودجوش دانشجویی به ندرت از دیدگاه نظریه های جنبش اجتماعی مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته است. از این رو در این مقاله کوشیده ایم تا با استفاده از نظریه رفتار جمعی اسملسر به تحلیلی جامعه شناختی از تسخیر سفارت امریکا در ایران دست یابیم. برای ارزیابی نظریه مذکور از وقایع تاریخی ، چگونگی رویارویی و نفوذ امریکا در ایران استفاده کردیم. و از این طریق به تحلیل و بررسی جنبش دانشجویان به منظور تسخیر سفارت بر مبنای نظریه اسملسر پرداختیم. بر این اساس می توان گفت که زمینه های ساختاری (کودتای 28 مرداد، تأسیس ساواک و انقلاب اسلامی ایران)، فشارهای ساختاری (حمایت از تجزیه طلبان)، گسترش باورهای تعمیم یافته (پیام امام خمینی(ره) به مناسبت 13 آبان 56 و 43 و اشاره به خیانت ها و باورهای بعد از انقلاب از سوی امریکا)، عوامل شتاب دهنده (دیدار رئیس دولت موقت با نماینده امریکا و پذیرفتن شاه توسط امریکا) و بسیج مشارکت کنندگان (حمایت از موضع گیری امام خمینی(ره)) به بروز جنبش دانشجویی و تسخیر سفارت توسط دانشجویان منجر شد. روش مورد استفاده در این پژوهش، کیفی و از نوع پژوهش بندی و تاریخی است.

یکی از رویکردهای رایج برای توضیح چگونگی شکل گیری یک انقلاب، بررسی ایدئولوژی و جهان بینی انقلابیون است. ایدئولوژی با فراهم کردن پاسخی برای پرسش «چه باید کرد» و خلق یک نظام معنایی برای معترضان به مبارزه مشروعیت می بخشد و بسیج نیروها را تسهیل می کند؛ اما برخی از نظریه پردازان مانند دیوید اسنو معتقدند نظام های معنایی راهنمای انقلابیون را نمی توان به ایدئولوژی فروکاست و در کنار ایدئولوژی های انقلابی باید به چارچوب هایی که راهنمای عمل کنشگران است نیز توجه شود. چارچوب ها نظام های معنایی هستند که به شکل نانوشته و حتی ناخوداگاه به انتخاب و موضع گیری کنشگران جهت می دهند و به عنوان یک عامل میانجی کننده، موجب می شوند ایده های انقلابی تعین مادی پیدا کنند و به بسیج نیروها منجر شوند. این مقاله با بررسی خاطرات فعالان جنبش دانشجویی در دوران پهلوی دوم در پروژه تاریخ شفاهی دانشگاه هاروارد فرایند سیاسی شدن فعالان دانشجویی را از طریق شناخت چارچوب حاکم بر کنش و انتخاب آن ها موردمطالعه قرار می دهد. یافته های تحقیق نشان می دهد که طایفه کشی یکی از چارچوب هایی است که نقش پررنگی در سیاسی شدن دانشجویان، ایجاد مرزبندی بین گروه های خودی و غیرخودی و استمرار رقابت ها و کنش های سیاسی در دانشگاه داشته است.  

تأمل در جنبش دانشجویی، بیانگر تحولات مختلف است؛ تحولاتی که اثرگذاری متفاوتی را در سطح جامعه درپی داشته است. اما هر چقدر که مطالعه عمیق تری در رابطه با جنبش دانشجویی انجام شود، بیشتر به این نکته پی می بریم که سازوکارها و روابط قدرت در بین زنان و مردان در این جنبش باهم متفاوت بوده است. به گونه ای که به نظر می رسد زنان در این میدان، به صورت استثنائاتی حضور داشته اند. در این پژوهش با هفده نفر از زنان فعال در انجمن های اسلامی دانشگاه های تهران بین سال های ۱۳۹۲ تا ۱۳۹۶، مصاحبه عمیق انجام شده و با استفاده از روش پدیدارشناسی، فرایند طرد و حذف زنان، مورد واکاوی قرار گرفته است. درنهایت نیز این فرایندها به سه بخش برون جنبشی، درون جنبشی و کنشگر تقسیم و ذیل هر کدام هم زیرشاخه های متفاوتی بیان شده است. در بخش برون جنبشی، باور و اعتقادات عمومی و خانواده در کنار ساختارهای تثبیت کننده نابرابری، به عنوان مانعی برای فعالیت زنان بیان می شوند. در بخش درون جنبشی، مقاومت در برابر تغییر جایگاه مردانه و استفاده ابزاری از زنان نقشی مهم در حذف و یا کم رنگ شدن آن ها در جنبش دانشجویی دارد. در بخش کنشگر نیز، فقدان خود، نقش بسیار مهمی در حذف زنان در جنبش دانشجویی را برعهده دارد.

 اهداف: هدف این مقاله نشان دادن یکی از آسیب های فرهنگ سیاسی در ایران است. در وضعیتی که جامعه، نهادمندی سیاسی را تجربه نکرده باشد. مواجهه و تعامل نیروها و گروه های رقیب با یکدیگر می تواند به راحتی به یک رابطه آنتاگونیستی فرسایشی تبدیل شود. بر این اساس، این مقاله در صدد بررسی برخی از برهه های حساس در تاریخ جنبش دانشجویی در دوران پهلوی دوم است تا نشان دهد چگونه پافشاری بر حفظ جهان بینی اعتراضی و تبدیل شدن سازش ناپذیری به یک فضیلت سیاسی، می تواند راه را بر تحلیل واقع بینانه امور ببندد و به شکلی متناقض، مجالی برای بهره برداری نیروهای ارتجاعی از رادیکالیسم انقلابی فراهم کند. روش مطالعه: این مقاله با روش مطالعه اسنادی و بهره گیری از تحلیل طبقاتی کارل مارکس از نیروهای سیاسی فعال در فرانسه پس از انقلاب 1848 انجام شده است. یافته ها: در برخی از مقاطع حساس تاریخی، اعتراضات دانشجویی برخلاف انتظار به جای به نقد کشیدن قدرت حاکم و دیکتاتوری دربار، ناخواسته به یاری آن شتافته است و در عمل به حامی دربار و قدرت شاه تبدیل شده است. در سه مقطع نخست وزیری احمد قوام، محمد مصدق و علی امینی سیاست مدارانی به قدرت رسیدند که توانایی احیای قدرت دولت در برابر دربار را داشتند. اما اعتراضات دانشجویی در عمل باعث تضعیف قدرت این دولت ها شد؛ تا جایی که دربار توانست این رقبا را از سر راه خود بردارد و دیکتاتوری خود را بیش از گذشته تثبیت کند. نتیجه گیری: یکی از ابعاد آسیب زای فرهنگ سیاسی در ایران معاصر عدم توجه به ارزش تاکتیکی رادیکالیسم و تبدیل شدن آن به یک خط مشی ثابت و تغییرناپذیر در برخی مقاطع تاریخی است. شناخت الگوها و انتخاب هایی که با قصد ایجاد فضای باز سیاسی در عمل به بسته تر شدن جامعه منجر شده اند، باید دستمایه تأمل انتقادی-تاریخی قرار گیرند تا تکرارشان به تشدید مشکلات و مصائب سیاسی نینجامد.  

در طول سه دهه گذشته، مواضع جنبش دانشجویی عدالتخواه در بسیاری از موضوعات چالش برانگیز شده است. هدف این مقاله بررسی جایگاه توسعه در گفتمان این جنبش دانشجویی است. با توجه به تاثیرگفتمان جنبش های دانشجویی، در گفتمان موثر جامعه و تاثیرش بر ساختارهای سیاسی و اجتماعی، بررسی آن ضروری به نظر می رسد. در این راستا باید مشخص ساخت که گفتمان این تشکل، چه معنایی از توسعه را حفظ و چه معنایی را طرد می کند. الگوی تحلیل گفتمان تلفیقی فرکلاف و لاکلا و موفه، برای نیل به این هدف کارآمد است. بر پایه این الگو، ابتدا ویژگی صوری بیانیه ها و سخنرانی های افراد شاخص از منظر واژگان، نظام آوایی و دستور زبان در سه سطح محتوا و روابط موجود در متن و همچنین هویت هایی که در سطح متن تصویر می شوند؛ بررسی شد. در ادامه، در سطح تفسیر با استفاده از تلفیق فرکلاف و لاکلا و موف، گفتمان های موجود در متون بیانیه ها و مصاحبه ها شناسایی شد. در سطح تبیین جایگاه گفتمان مورد مطالعه در مناسبات قدرت مشخص شد. یافته ها نشان می دهد هر چند این گفتمان دال «تمدن گرایی اسلامی» را به عنوان بدیل توسعه معرفی می کند، اما همچنان با رویکرد وابستگی قرابتی اساسی دارد. در گفتمان جنبش، نسبت به مقوله هایی چون عدالت طلبی، اقتصاد مقاومتی، استکبار ستیزی و استعمار ستیزی و مبارزه با فساد برجسته سازی آشکار صورت پذیرفته است. در مقابل، توسعه غربی، اشرافی گری و جناح بندی های سیاسی، با شدت بالابه حاشیه رانده شده اند. گفتمان های غائب این جنبش شامل صلح طلبی، مقوله زنان، دمکراسی خواهی، آزادی خواهی، حقوق بشر و امر روزمره است.