علی ابوالحسنی (منذر)

پس از درگذشت آخوند خراسانی، بیش‌تر شیعیان جهان از آقا سیدمحمدکاظم طباطبایی تقلید کردند و مقلدان و عالمان شیعی، مرجعیت عام ایشان را پذیرفتند. کتاب ارزش‌مندشان، عروة الوثقی، دستگیره استواری است که مراجع بزرگ شیعه در دوران اخیر، مرجعیت خود را با نوشتن و انتشار حاشیه بر آن اعلام می‌کنند. صاحب عروه، از روی‌دادهای سیاسی ایران عصر مشروطه آگاه و دیدگاه و روی‌کردش درباره آنها، به آرا و نظرهای شیخ فضل‌الله نوری بسیار نزدیک بود. این مقاله با گزارشی کوتاه از زندگی‌نامه علمی و سیاسی آقا سید احمد، فرزند صاحب عروه، به گزارش گزیده‌ای از نامه‌های وی درباره این رخدادها و کوشش‌های شیخ فضل‌الله می‌پردازد. وی این نامه‌ها را از تهران به نجف می‌فرستاد و پدرش را از ماجراهای سیاسی تهران آگاه می‌ساخت.

اختلاف‌ شخص‌ مرحوم‌ آخوند خراسانی‌ با حاج‌ شیخ‌ فضل‌الله نوری، در جریان‌ مشروطه، «عمدتاً» (و نه‌ البته‌ «تماماً) بر سر «تشخیص‌ موضوع»، یعنی‌ بر سر شناخت‌ ماهیت‌ حقیقی‌ جناحها و مبدا و مآل‌ واقعی‌ جریانات‌ مؤ‌ثر و دست‌ اندرکار مشروطه‌ بود، و لذا، وقتی‌ که‌ مرحوم‌ آخوند‌خراسانی به‌ فاصله‌ یک‌ سال‌ و اندی‌ از شهادت‌ حاج‌ شیخ‌ فضل‌‌الله، به‌ هویت‌ فکری‌ واعتقادی‌ تقی‌زاده‌ پی‌برد (هر چند بسیار دیر بود) شدیداً‌ و صریحاً‌ به‌ مخالفت‌ با او برخاست‌ و حکم‌ به‌ فساد مسلک‌ سیاسی‌ تقی‌ زاده، و لزوم‌ عزل‌ و انفصال‌ وی‌ از وکالت‌ مجلس‌ داد و چندی‌ بعد نیز - چنانکه‌ معروف‌ است‌ - عزم‌ خویش‌ به آمدن به ایران جهت اصلاح امر مشروطه را اعلام فرمود و به تمهید مقدمات سفر پرداخت که... مع الاسف به نحوی مشکوک درگذشت و به گفته برخی از مطلعین، به‌دست همان عواملی که‌ طرفداری‌ دروغین‌ از ایشان‌ را نقاب‌ ستیز با امثال‌ شیخ‌ نوری‌ در تهران‌ و صاحب‌ عروه‌ در نجف‌ کرده‌ بودند، به‌ شهادت‌ رسید. و گرنه، چندان‌ اختلاف‌ اساسی‌ و لاینحلی‌ میان‌ آخوند و شهید نوری‌ وجود نداشت‌ (نمی‌گوییم‌ که‌ هیچ‌ اختلافی‌ نبود) و مشروطه‌ مد‌نظر خراسانی‌ نیز نهایتاً‌ همان‌ مشروطه‌ مشروعه، یعنی‌ اجرای‌ متمم‌ قانون‌ اساسی‌ با قیود و اصلاحات‌ «اسلامیِ» مندرج‌ در آن، بود.

سخن گفتن پیرامون وجوه گوناگون شخصیت علامه امینی و شاهکار جاودانه‌اش: الغدیر، کاری بس دشوار می‌نماید و در این مجال محدود و اندک نیز غیرممکن به نظر می‌رسد. لکن مقاله حاضر برآن است تا به مصداق «آب دریا را اگر نتوان کشید/ هم ز قدر تشنگی باید چشید» ما را با زندگی، خصوصیات و ویژگی‌های اخلاقی، آرمان‌ها و ساحت‌های پنهان و کمتر گفته شده زندگی آن بزرگمرد بهتر و بیشتر آشنا سازد.

مصلحت تداوم یا متوقف گردیدن جنگ با روس ها چیزی نبود که برای رجال سیاسی و دینی و نظامی ایران عصر عباس میرزا کاملاً روشن باشد، بلکه هزارگونه رایزنی و مصلحت بینی و تامل و تعامل انجام گردید تا بر شاه و عباس میرزا و قائم مقام معلوم شد که باید جنگ با روسیه را تجدید نمایند یا تمام یا حداقل قسمتی از قفقاز را باز پس گیرند.نتیجه این تصمیم در آن زمان نامعلوم بود، اما اکنون که شکست تاسف برانگیز ایران در این جنگ ها در تاریخ ما ثبت شده است، کسانی جاهل یا مغرض ممکن است به جای تحلیل درست دلایل این شکست، به دنبال حب و بغض های شخصی خود باشند و گناه این شکست را به گردن این و آن بیندازند؛ مانند آنچه عده ای از مورخان مخالف دیانت و روحانیت درباره مجتهدان بزرگ جهادکننده با روس ها بیان کرده اند.مقاله ذیل کوششی در شفاف سازی این جنبه از تاریخ جنگ های ایران و روس است.

مقاله‌ حاضر، نگاه‌ انتقادی‌ و آسیب‌شناسانه‌ دارد به‌ شیوه‌ تاریخ‌‌نگاری‌ موجود مربوط‌ به‌ دوران‌ نهضت‌ ملی. درباره‌‌ تاریخ‌ نهضت‌ ملی‌ نفت، جای‌ خوشوقتی‌ است‌ که‌ در سه‌ دهه‌‌ اخیر، برخی‌ از اسناد و خاطرات‌ مهم‌ و رهگشای‌ مربوط‌ به‌ آن‌ دوران‌ حساس‌ تاریخی‌ چاپ‌ و منتشر شده‌ است. علاوه‌ بر این، دیدگاه‌های‌ متفاوت‌ و بعضا‌ متضاد موجود در گزارش‌ و تحلیل‌ حوادث‌ نهضت‌ (بویژه‌ علل‌ ناکامی‌ و شکست‌ آن) در چالش‌ با یکدیگر، کمابیش‌ در کتاب‌ها و جراید درج‌ و مطرح‌ گردیده و در نتیجه، ما نسبتا‌ با نوعی‌ «موازنه‌‌ اطلاعاتی» در این‌ زمینه‌ روبه‌رو هستیم‌ که‌ امکان‌ آشنایی‌ دقیق‌ و نقادانه‌‌ پژوهشگران‌ با آراء و نظریات‌ متفاوت‌ در مورد روند نهضت‌ و نقاط‌ قوت‌ و ضعف‌ عملکرد دست‌اندرکاران‌ آن‌ را فراهم‌ می‌سازد. در کنار این‌ «وجه‌ مثبت» قضیه، اما، یک‌ سلسله‌ «نقاط‌ منفی» نیز وجود دارند که‌ اهم‌ آنها عبارت است از: بی‌طرف‌ نبودن‌ مورخان‌ نسبت‌ به‌ موضوع‌ تحقیق‌ (یعنی‌ شخصیت‌ها و عوامل‌ دست‌اندرکار در حوادث‌ دوران‌ نهضت‌ ملی)، عدم‌ رعایت‌ موازین‌ علمی‌ و قضایی‌ در تحلیل‌ موضوعات‌ و داوری‌ نسبت‌ به‌ اشخاص، تناقض‌ پنهان‌ یا آشکار در ادعاها و قضاوت‌ها، تتبع‌ ناکافی‌ در حوادث‌ تاریخی‌ و عملکرد سران‌ و فعالان‌ نهضت، و عدم‌ «جامع‌‌نگری» نسبت‌ به‌ پیشینه‌ و پسینه‌‌ اشخاص‌ و جریانات، یکسان‌ شماری‌ افراد متفاوت‌ در اندیشه‌ و عملکرد با یکدیگر، و... ذیلا‌ توجه‌ خوانندگان‌ هوشمند و حق‌ پژوه‌ را به‌ نمونه‌هایی‌ از موارد فوق‌ جلب‌ می‌کنیم

کودتای‌ انگلیسی‌ «رضاخان‌ سیدضیاء» (یا بهتر بگوییم: آیرونساید نورمن) در اسفند 1299 شمسی‌ در تاریخ‌ معاصر ایران‌ نامی‌ به‌ غایت‌ آشنا (و منفور) است.

مفهوم و منافع در معنای موسع آن، که فراتر از مباحث اقتصادی است، راهنمای تحلیل سیر ائتلاف ها و هم گرایی ها در سطوح مختلف منطقه ای و بین المللی می باشد. ضرورت ها و اقتضائات همسو موجب می گردند روابط کشورها در قالب «ائتلاف» پی ریزی شوند. بررسی چنین رابطه ای میان ایران و آلمان نیازمند توجه به انگیزه ها و اهداف دو طرف به صورت توامان است و در این مقاله، هر دو بٌعد، یکجا بررسی شده است.

حرکت ها و جنبش های اجتماعی در معنای عام آن همواره از جوانب مختلف داخلی و خارجی در معرض آسیب و انحراف قرار دارند. اینکه چرا حرکت خودجوش عدالت خواهی ملت ایران در اثر تحصن جمعی از مردم تهران در سفارت انگلیس در صدر مشروطه به حرکت وارداتی «مشروطه» بدل گردید؟، پرسشی است که تامل در آن می تواند الگویی از ناکامی و کامیابی این قبیل حرکت ها را فراهم سازد. بررسی عوامل ذی نفوذ، الگوهای ارتباطی و زمان مقرر و مورد نیاز آن و نهایتاً تاثیرات و نتایج خواسته و ناخواسته برنامه های اجراشده مجموعاً درکی عمیق تر از فراز و فرودهای نیازهای اصیل ملت ایران پدید می آورد. در این نوشتار با اشاره به گزارش منتشرنشده از پشت پرده تحصن در سفارت انگلیس، چنین بستری فراهم آمده است.

برای درک میزان درستی و اصالت تاریخ نگاشته های انقلاب مشروطه، یک ضرورت مهم آن است که درباره منش و پرورش نگارندگان آن تواریخ را مطالعه و تامل کرد تا گرد و غبار کیش و شخصیت ایشان از آیینه نگاشته ها زدوده شود و سره از ناسره معلوم گردد.احمد کسروی، که سرانجام به وسیله موج غیرت مذهبی شیعیان ایران زمین از صحنه روزگار بیرون رفت، چنان کیش و روشی داشت که نمی توان انتظار داشت در میان محققان صاحب نام قرار گیرد و آثار او مرجع پژوهش و مطالعه شود؛ اما به هر دلیل و علت که بود وی با انتشار دو اثر در زمینه تاریخ مشروطه به چهره شاخص مکتب تاریخ نگاری مشروطه مبدل شد و آثار او در میان پژوهندگان رواج یافت. وقتی تاریخ زندگی و آثار او را به دقت بررسی می کنیم، درمی یابیم که او هم مانند بسیاری از روشنفکران غرب گرا، نان به نرخ روز خورده است، به طور مثال، میان موضع گیری های علمی اش قبل و بعد از سقوط رضاشاه تفاوت کاملاً محسوس و آشکاری وجود دارد. در مقاله محققانه زیر با جنبه های شخصیتی و فکری کسروی و تحلیل حیات فردی و اجتماعی اش آشنا می گردید.

در بحث از فرقه بابیت و بهائیت، و بررسی مسائل گوناگونی راجع به آن ها، جای جای با حوادث و رویدادهایی روبه رو می شویم که شناخت جایگاه و جغرافیای تاریخی آن ها به آشنایی کلی و جامع با پیشینه این فرقه در طی تاریخ نیاز دارد. با این آشنایی کلی، خواننده می تواند بفهمد هر رویداد یا تحول خاص در چه مرحله ای از تاریخ فرقه روی داده است و زمینه و بستر تاریخی آن چیست؟نوشتار پیش رو، با مروری بر پیشینه فرقه بابیت و بهائیت (از آغاز تا عصر حاضر)، تصویری کلی از این امر به دست می دهد.

علامه قزوینی که جایگاه رفیعش در ادبیات ایران نه تنها در میان ایرانیان بلکه در میان سایر ایران دوستان و ایران شناسان هم پرپیدا است، از جمله نوابغ و نخبگانی است که در جریان مشروطیت، به شایستگی و بایستگی دخالت کرد و شاعر ملی ایران لقب گرفت. او خود از مریدان شیخ فضل الله نوری(ره) بود و در مکاتباتش با شیخ، خودش را خانه زاد معرفی می کرد. قزوینی از پاریس نامه ای طویل برای شیخ فرستاد که مشروحی از مواضع مطبوعات و محافل خارجی در قبال نهضت مشروطه ایران را بازگو می کرد. این نامه که گویا به سفارش شیخ فضل الله تتبع و نگارش یافته و قرار بود سلسله وار تداوم یابد، دارای اهمیت تاریخی است. به قول علامه قزوینی، تا قبل از ماجرای مجلس و مشروطه، هر سه ماه به سه ماه خبری از ایران در جراید اروپا نبود، اما ازآن به بعد جریده های اروپایی لحظه به لحظه اوضاع ایران و مجلس نوبنیاد ملی را در صفحات خود منعکس می کردند. البته این مساله نشان دهنده تیزشدن شامه منفعت پرستی دول غربی بود، اما درعین حال حساس شدن فعالیتهای ایرانیان را نیز نشان می داد.