علیرضا ذکاوتی قراگزلو

الاغانی، تألیف ابوالفرج اصفهانی ) 368 - 284 ق( مهم ترین و مفصل ترین موسوعه قدیمی ادب عربی است که علاوه بر شعر و موسیقی، بسیاری اطلاعات تاریخی و نکات علمی و لطایف را دربرمی گیرد. نویسنده در نوشتار پیش رو، گزید های از نکات کتاب مذکور را با قید نشانی از چاپ دارالکتب )دوره 24 جلدی( ارائه م یکند.

نویسنده در نوشتار حاضر بر اساس مندرجات معجم الادباء یاقوت حموی و نیز جلد سوم من تاریخ الادب العربی طه حسین، گذری اجمالی بر احوال و اندیشه های ابوالعاء معری دارد.

فرقه مشعشعی و سپس دولت مشعشعی که در قرن نهم هجری در خوزستان و جنوب عراق برپا شد، جنبش صوفیانه شیعیانه ای است که نظایری هم قبل و بعد از خودش داشته است. در همه این نهض تها آن که قیام می کند مدعی مهدویت یا نیابت خاص مهدی است و توده پیروان او شیعیان متصوف یا متصوفان شیعی اند که نوعاً عقاید غالیانه ولی ساده ای دارند که در سرسپردگی مطلق به پیشوا خلاصه م یشود. نویسنده در نوشتار حاضر م یکوشد انگیزه اقتصادی و زمینه اجتماعی شک لگیری نهضت مشعشعی را مورد بحث قرار دهد. وی به ارائه مطالبی درخصوص محمدبن فاح از رهبران این فرقه و نیز کلمه شعشعه و لقب مشعشع م یپردازد. بعاوه، دعاوی محمد بن فاح در کتاب کلام المهدی، نسخ هها و فواید و نکات مهم کتاب را برم یشمارد.

از جمله کتب ت کنسخه ای خطی مجموعه حکایاتی است به قلم فضل الله بن عبدالله منشی بروجردی که به سال 1284 ق به خط شکسته نستعلیق زیبایی تحریر شده و در متن کتاب نیز در جایی به سال 1283 قمری ) = 1867 م( اشاره شده است. نویسنده در نوشتار حاضر این نسخه خطی را معرفی و از جهاتی چون ویژگی و محتوای داستان ها و ...، مورد مداقه قرار داده است. وی در پایان گفتار، به اختصار حکایتی را که نویسنده دو بار و هر بار با تقریری دیگر در کتاب آورده، نقل می کند.

کتاب زهرالبیع از آثار معروف سید نعمت الله جزایری عالم شیعی قرن یازدهم و دوازدهم هجری قمری و از شاگردان مجلسی دوم است. او عالمی ذوفنون بوده و در ادبیات هم دست داشته است. لذا کتاب جنگ مانندش سرشار از لطایف ادبی است. نویسنده در نوشتار حاضر برخی نکات کتاب را به خوانندگان عرضه می نماید.

نویسنده در نوشتار حاضر جملاتی را از کتاب تاریخ بغداد برگزیده و ارائه داده است.

ابن سینا در بسیاری از مسائل وجودی و علوم اعتباری، یقین قطعی نداشته است. این مسئله نه از ضعف اوست بلکه کمال انصاف و تواضع علمی او را می رساند. دیدگاه وی در مسائل عمده دینی از جمله معاد نیز حکایت از حقیقت پژوهی خالی از گزافه پردازی او دارد. بعلاوه، پیرامون مسائل عرفانی نیز مواظب است که در مسائل علمی و فلسفی، دچار گرایش ایده آلیستی نشود. نویسنده در نوشتار حاضر می کوشد بر این نکته تأکید کند که بوعلی حتی در فلسفیدن، علمی می اندیشد و احتیاط و تواضع خردمندانه را به کار می گیرد. نویسنده در انتها، به دو اثر بوعلی به نام های الانصاف و قسمت اعظم کتاب حکمه المشرقیین که گم شده است، اشاره می نماید.

به زعم نویسنده ی نوشتار حاضر، روایات به چهارگروه اصلی عقیدتی، تاریخی، احکام و اخلاقیات تقسیم می شوند. در این بین، روایات تاریخی و عقیدتی با همه اهمیتی که دارند مورد بررسی قرار نگرفته اند. به اعتقاد وی هر چند در کتب رجال، آنجا که به گرایش های مذهبی و احیانا انحرافی بعضی روات اشاره می شود، خود به خود روایات آنها محل تردید قرار می گیرد اما این تمام مطلب نیست؛ زیرا بعضی راویانی که گرایش های خاص نیز نداشته اند می توانسته اند حامل یا محمل منقولات دستکاری شده یا به کلی ساختگی تاریخی و عقیدتی واقع شوند بدون آن که خود متوجه باشند. از این رو نویسنده در نوشتار حاضر، نگاهی اجمالی بر این دسته از روایات دارد و در هر یک از موارد، اقدام به ارائه شاهد مثال هایی نموده است.

نویسنده در نوشتار حاضر پس از بیان تعریفی از نقد، به ذکر ضرورت آن پرداخته است و با ارائه مطالبی از این دست در خصوص نقد، توجه همگان را به خطیر بودن این امر و اهمیت جایگاه ناقد راستین جلب نموده است.

رساله « فی الاستسفار عن جواز استحضار الذا کر صوره الشیخ فی قلبه حسین الذکر » اثر میرزای قمی می باشد که در پاسخ سؤالی راجع به طریقه ذ کر مریدان شاه نعمت الله ولی که صورت شیخ را حین ذ کر باید در قلب حاضر کنند، در سال 1213 ق.نگاشته شده است.نویسنده در مقاله حاضر به تلخی ص رساله میرزای قمی درباره ذ کر نعمه الهیه و نقد طریقه ایشان بر اساس جامع الشتات میرزای قمی و طرائق الحقایق معصوم علیشاه نایب الصدر، همت گماشته است.

"ین مقاله، تعامل بین تصوف و فرهنگ ایران را توصیف می کند. علیرغم تحولات فرهنگی و زبانی در طی 150 سال اخیر و تاثیر پذیرفتن از فرهنگ جهانی و سبک های جدید زندگی که تحت تاثیر شبکه ارتباطات جهانی شکل گرفته،‌ هنوز بسیاری از ارزش ها و اصطلاحات و واژگان صوفیان،‌ رایج است. پس عجیب نیست که حضور صوفی و درویش بر قصه های عامیانه ما سایه افکنده باشد. صوفی (درویش) اغلب نماد اعتماد و توکل بر خدا و رهایی از بندگی قدرت، منزلت، ثروت، قومیت و حتی زمان و مکان است. این مقاله به بعضی جنبه های قصه های عامیانه صوفیان نظر دارد که راه تربیت و ریاضت نفس،‌ خودسازی و تحول نفس را نشان می دهد. یک داستان کامل عامیانه طرح زندگی نامه واقعی تلقی می شود. بعضی دیدگاه های صوفیان حاکی است که ماجراها و شکست عشقی اساس و انگیزه تحول عمیق نفس است که روانشناسان آن را با اصطلاحاتی چون تصعید توصیف می کنند. اساس عملی و نظری حرکت صوفیانه به ویژه در حکایات عبارتند از: ریاضت، رویا و «واقعه»، آوارگی، تحمل و صبر و همزیستی با دیگر مذاهب، نخل وثلایق و خلایق، تسلا و رضا. صوفی (درویش) می تواند در قوانین طبیعت تصرف کند، حتی بر جن و پری و مرگ غلبه می کند. آرزوهای دیرینه پس از صبر برآورده می گردد. در داستان ها با تخیلات عجیب و گاه انحرافی روبرو می شویم که می تواند، از زوایای گوناگون بررسی شود، تعارضات فرهنگی، مسایل قومی،‌ ارتباط بین انسان و خدا، انسان و جهان، انسان و خودش، انسان و طبیعت، انسان و انسان های دیگر"