بیژن رحمانی

گسترش شهر نشینی از علل مهم شکل گیری گردشگری قلمداد میشود .گردشگری (توریسم یا جهانگردی )پدیده ای است که از دیر زمان با اشکال خاص خود در جوامع انسانی وجود داشته و به تدریج با تحولات تاریخی ،مراحل تکامل خود را تا عصر حاضر طی نموده است . این پدیده عموما بر پایه سفر و جابجایی بنا شده که خود ،زاده ی نیازهای گوناگون روانی ،فرهنگی، اجتماعی، و اقتصادی انسان است. توسعه گردشگری و به خصوص افزایش تعداد جهانگردان ،باعث رونق طیف وسیعی از فعالیت های اقتصادی کشور یا منطقه میزبان می شود(کارگر،39،1386).با توجه به اهمیت این موضوع در عصر حاضر و قدمت شهرستان نهاوند که گفته می شود به 3500 تا 4500 سال قبل از میلاد بر میگردد؛متاسفانه در زمینه ی گردشگری داخلی و خارجی پیشرفتی نداشته است و در زمینه تبلیغات و شناساندن این شهر به عنوان یکی ازمراکز گردشگری منطقه اقداماتی در خور انجام نشده است.بنابر این نیاز به برنامه ریزی های مناسب و توجه بیشتر  در زمینه ی توسعه گردشگری در این شهرستان ضروری می نماید، با توجه به کلیات گفته شده پژوهش حاضر به آسیب شناسی توسعه گردشگری شهرستان نهاوند می پردازد که بتوان با بررسی علل توسعه نیافتگی گردشگری شهرستان نهاوند به راه حلی برای توسعه هر چه بیشتر گردشگری این شهرستان رسید. لذامساله اصلی این پژوهش این است که چرا این شهرستان علیرغم داشتن توانهای متعدد ومتنوع گردشگری ناشناخته مانده و از فاکتورهای توسعه فاصله گرفته است.در این پژوهش سعی شده تا تعریفی کلی از گردشگری،توسعه پایداروآسیب شناسی گردشگری در ایران ذکر شود.سپس خلاصه ای در مورد شهرستان نهاوند از ابعاد تاریخی و جغرا فیایی و جاذبه های موجود در آن  گفته شود.و در آخر یافته های موجود با استفاده از روش توصیفی – تحلیلی مورد بررسی قرار گرفته و به اسیب شناسی توسعه گردشگری شهرستان نهاوند پرداخته است.

آمایش سرزمین علمی است که با توجه به ویژگی­های اکولوژیک سرزمین و شرایط اقتصادی- اجتماعی آن، نوع استفاده بهینه از سرزمین را مشخص می­سازد. در بسیاری از مناطق ایران، انتخاب کاربری و مدیریت زمین بدون توجه به قابلیت و توان سرزمین انجام می­شود که سبب اتلاف سرمایه و کاهش ظرفیت محیطی می­گردد. در این تحقیق برنامه ریزی کاربری اراضی و تهیه نقشه آمایش با استفاده از توانمندی های ویژه محیط GIS در حوضه آبریز شهری ماهیدشت کرمانشاه– با مساحت تقریبی 1380 کیلومتر مربع – انجام شد. با استفاده از توابع موجود در GIS نقشه طبقات ارتفاع از سطح دریا، درصد شیب، جهات جغرافیایی، نقشه خاک، تیپ و تراکم پوشش گیاهی به روش دوتایی با هم ترکیب شده و در نهایت 577 واحد زیست محیطی بدون تکرار به عنوان واحدهای کاری ارزیابی توان و مدیریت کاربری زمین در مقیاس 1:150000 تفکیک و نقشه بندی گردید. همچنین ویژگی های اقلیم شناسی، احتمال فرسایش خاک و نوع کاربری فعلی برای هر واحد ثبت گردید. برای این واحدهای زیست محیطی یا اکوسیستم های خرد نیز ارزیابی توان اکولوژیک برای کاربری های کشاورزی، مرتع داری، جنگل داری، آبزی پروری، توریسم، توسعه شهری و حفاظت صورت پذیرفت. در نتیجه بررسی آمایشی سرزمین و اولویت بندی بین کاربری ها به روش کیفی قیاسی از بین توان های اکولوژیکی، نقشه آمایش سرزمین حوضه آبریز ماهیدشت تولید شد. از مقایسه نقشه های کاربری فعلی و کاربری آتی مشخص گردید که مساحت جنگل های منطقه از مقدار 7 درصد کاربری فعلی به حدود 12 درصد در کاربری بهینه افزایش می یابد، در کاربری مرتع نیز از حدود 12 درصد در شرایط فعلی به حدود 15 درصد در شرایط تغییر بهینه دست می یابیم و در طبقه مربوط به زراعت آبی از 10 درصد در شرایط فعلی به حدود 60 درصد در شرایط بهینه می رسیم. هم چنین نقشه توان اکولوژیکی آتی نشان می دهد که باید برخی مناطق(مساحتی بالغ بر 2درصد کل حوضه) مورد حفاظت قرار گیرد بنابراین در این زمینه نیز باید تمهیدات لازم را اندیشید.

در حال حاضر صنعت گردشگری یکی از منابع مهم تولید درآمد، اشتغال و ایجاد زیرساختها برای نیل به توسعه پایدار محسوب می شود. متاسفانه در کشور ما با وجود توان بسیار برای توسعه گردشگری این قابلیت ها به خوبی شناسایی نشده و از آنها برای توسعه کشور استفاده نگردیده است. از جمله اقداماتی که در کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه برای تحقق توسعه پایدار و کاستن از فشارهای اقتصادی – اجتماعی و زیست محیطی انجام می شود اجرای برنامه های توسعه گردشگری در سطوح محلی، ملی و بین المللی است. سرمایه گذاری در صنعت گردشگری دارای آثار و تبعات اقتصادی، اجتماعی و حتی کالبدی است از این رو با توجه به اینکه در داخل و پیرامون برخی شهرهای میهن کهن ما ایران، آثار ارزشمند تاریخی از نیاکانمان به یادگار مانده است. درکنار این آثار جاذبه های طبیعت گردی همراه با جلوه های زیبای زندگی و فعالیت های انسانی شامل کشتزارها، باغات، صنایع دستی و... امکان و فرصت مناسبی برای توسعه شهری پایدار بر پایه گردشگری پدید آورده است. چنانچه از این فرصت به درستی و به شکل مناسب بهره برداری گردد، امکان بهبود وضعیت اقتصاد شهری و ارتقاء سطح زندگی و کاهش مهاجرت دارد. شهر ملایر در جنوب استان همدان از جمله شهرهای دارای میراث ارزشمند گردشگری کشور است و امکان استفاده از گردشگری آثار آن جهت توسعه پایدار شهری مورد مطالعه قرار گرفته است. پژوهش حاضر با هدف شناخت عوامل و زمینه های قدرت، ضعف، فرصت و تهدید موثر بر توسعه پایدار گردشگری شهر و تبیین الگویی مناسب جهت توسعه پایدار گردشگری شهری ملایر با استفاده از دو روش توصیفی وتحلیلی استفاده شده است و داده های مورد نیاز به صورت اسنادی و پیمایشی تهیه گردیده است و در تشخیص و تعیین راهبرد توسعه پایدار شهری از مدل SWOT (قوت، ضعف، فرصت، تهدید) استفاده شده است.

بافت تاریخی و قدیمی شهرهای کشور که در اغلب موارد هسته اولیه و اصلی آن شهرها را تشکیل می دهد از یک طرف جزو میراث فرهنگی و تاریخی آن شهرها محسوب شده و حفظ، بهسازی کالبدی و توانمند سازی عمل کردی آنها اجتناب ناپذیر می باشد و از طرف دیگر اغلب این بافت ها با گذشت زمان و عدم توجه و نگهداری مناسب، دچار فرسودگی و اضمحلال کالبدی و عملکردی می گردند. شناسایی وضعیت کالبدی و عملکردی این بافت ها به منظور برنامه ریزی و مدیریت حفظ و نگهداری آنها از اقدامات اولیه و مهمی است که باید صورت پذیرد. بافت 20 هکتاری شهر ملایر از جمله این گونه بافت ها است که در این پروژه شاخص های عمده چون ویژگی های بنا، وضعیت کاربری اراضی موجود، ویژگی اقتصادی و اجتماعی و در آخر بناهای قدیمی ملایر مورد ارزیابی و تحلیل قرار گرفته است. نتایج حاصل از انجام این پروژه نشان می دهد که فرسودگی فضاهای کالبدی و آلودگی های زیست محیطی در مرکز شهر (خرابه ها و چشم اندازهای ناگوار منازل و محلات، فقر، بی سوادی و پایین بودن سطح فرهنگ شهری، ناشی از مکان گزینی مهاجران روستایی و قشرهای کم درآمد شهری) منجر به حرکت گروه های توان مند از محلات به سایر بخش های حاشیه شهر و جای گزین شدن گروه های اجتماعی غیربومی و ناهماهنگ گردیده و در نتیجه فرآیند رکود و تنزل، دو چندان می شود.

در بیشتر کشور های در حال توسعه، شهرها با مسایل و مشکلات زیست محیطی فراوانی مواجه می باشند . نبود روش های صحیح جمع آوری و دفع زباله، مشکل تامین آب آشامیدنی سالم، شبکه های جمع آوری و تصفیه فاضلاب ها، استقرار نابجای فعالیت های مزاحم، آلودگی های ناشی از وسایل نقلیه و... نمونه هایی از رایج ترین مشکلات زیست محیطی شهر ها به شمار می آیند که هر یک به تنهایی می توانند سلامت شهرنشینان را به مخاطره اندازند. روشن است با توجه به گستردگی و پیچیدگی مسایل زیست محیطی و پر هزینه بودن روشها و ابزار های مقابله با آن، بهترین گزینه، بهره گیری از مشارکت مردمی است. نیمی از جمعیت شهری را زنان تشکیل می دهند که با توجه به ارتباط مستقیم خود با گروههای دیگر (مردان و کودکان) از موثر ترین گروههای اجتماعی شهرها به شمار می آیند. در نتیجه باید از تواناییهای آنان در حفظ محیط زیست شهری استفاده نمود. با توجه به این امر که هنوز مشارکت در کشورهای در حال توسعه و از جمله ایران نهادینه نگردیده و تحقیق حاضر، ضمن بیان نگرش اکوفمینیستی و تاکید این نگرش بر این واقعیت که زنان از طریق نزدیکی به زمین و با داشتن غریزه حفاظت و پرورش، می توانند از محیط زیست خود محافظت نمایند، عوامل موثر بر افزایش میزان مشارکت زیست محیطی زنان را بیان نماید. در یک نمونه گیری تصادفی 100 نفر از زنان، از دو منطقه 6و 8 شهرداری شهر تهران به عنوان موارد پژوهش انتخاب شدند. نتایج نشانگر این واقعیت است که علی رغم فعالیت های روزمره زنان شهرتهران و ارتباط مستقیم با محیط زیست شهری، زمینه های این دیدگاه بسیار ضعیف می باشد و زنان این دو منطقه مشارکت چندانی در حفظ محیط بستر زندگی خود ندارند. جهت بررسی عوامل موثر بر افزایش میزان مشارکت زیست محیطی زنان، شاخص های مختلفی از جمله میزان سن، میزان تحصیلات، هزینه خانوار، مدت سکونت، وضعیت مسکن، نحوه تصرف مسکن و ... انتخاب گردیده است.

ایحاد صنایع بزرگ در نواحی روستایی همواره دگرگونیهای بی سابقه ای را در فضای روستایی به وجود آورده است. در یک دهه اخیر ایجاد و گسترش فعالیتهای صنعتی در روستاهای ایران و از آن جمله دهستان رویین شهرستان اسفراین منجر به تغییراتی در ابعاد مختلف شد که الگوی اقتصادی - اجتماعی این دهستان را تحت تأثیر قرار داده و آنچه را که از روستا شناخته شده است، دچار تحول کرد . این مقاله با هدف شناخت تغییر و تحولات ایجاد شده در نتیجه به وجود آمدن و گسترش فعالیتهای صنعتی و بازتاب آن در توسعه سکونتگاههای روستایی انجام گرفته است. نتایج تحقیق نشان می دهد که عامل اصلی تغییر کاربری اراضی، استقرار صنایع بزرگ در محدوده مطالعه شده بوده است، زیرا تا قبل از استقرار صنایع بزرگ تنها در حدود 13 هکتار از اراضی، کاربری صنعتی داشته و بعد از استقرار صنعت تا سال 1382 در حدود 1353 هکتار از اراضی، تغییر کاربری پیدا کرده است .همچنین از دیگر آثار توسعه این فعالیت کاهش منابع آب کشاورزی به نفع کاربریهای غیر کشاورزی می باشد.

سفرنامه‎نویسی بین ساکنان سرزمین‎های باستانی از بهترین عادات بوده و نزد مسلمانان ساکن در آسیای غربی و ساکنان اروپای کهن که در تمدّن یونانی و رُمی جای دارند نیز چنین است نکتة قابل ذکر در مورد سفرنامه‎ها، اهمّیّت آنها نزد خوانندگان آنها در زمانة ما و نحوة اندیشیدن و شیوة برخورد سفرنامه‎نویس با مشاهدات خود بوده است. ما به هنگام خواندن یک سفرنامه، به خردترین نکات تا عمومی‎ترین مسائل توجّه می‎کنیم و مترصّد هستیم تا از طریق یک سفرنامه، خود را به دنیای حاکم بر شرایط فکری نویسندة آن ببریم. بنابراین مسائلی نظیر بی‎طرف بودن نویسنده، تعلّق او به یکی از شیوه‎های فکری حاکم و تعادل در اندیشیدن، همگی در نوشته‎های او تأثیرگذار هستند. کتابشناسی مناطق مختلف ایران را بر اساس شرایط مطالعاتی و میزان علائقی که محقّق و جغرافیدان ایرانی و خارجی برای آن قائل شده‎اند، می‎توان به گروه‎های زیر تقسیم نمود: محدوده‎های مرکزی ایران، محدودة جنوبشرق ایران، جنوبغرب، محدوده‎های مرکزی ایران،غرب،شرق و بالاخره شمال ایران. آنچه در این نوشتار منظور است، محدوده‎های شمالی ایران و به ویژه سواحل پیرامونی دریای خزر است. دریای خزر خود دارای مقاطع مطالعاتی متعدّد و انگیزه‎های متحوّلی است که به هر حال منجر به غنای کتابشناسی این عرصة آبی شده است. قدیمی‎ترین منابعی که دربارة دریای خزر در دسترس داریم، مربوط به پیش از اسلام است که البتّه منابع موجود و قابل استفاده چندان نیست. شاید علّت کمبود منابع جغرافیایی مربوط به دورة پیش از اسلام خزر و پیرامون آن را بتوان تحوّلات سیاسی فراوان و جنگ‎های متعدّد دانست. این علل بر تمامی سرزمین ایران پیش از انقلاب مؤثّر بوده است و خلأ مطالعاتی منحصر به دریای خزر و عرصه‎های پیرامونی آن نیست.