خلیل پروینی

فرهنگ لغت هویت یک ملت و ابزاری برای پیشرفت زبان و بازگوکننده ی نیازهای گویش وران به شمار می آید. این نیازها پیوسته در حال نوگرایی است و امروزه جهان عرب شاهد رویدادهای مهمی است. زبان عربی همراه با این رویدادها در حال تغییر بوده و به هر شکلی قادر به بازگویی این نیازهاست. اگر نوگرایی در عرصه های مختلف علوم نبود، زبان متروک و نابود می شد. این مهم پیش روی ماست تا به این پیشرفت و عوامل تأثیرگذار آن بپردازیم و اجازه ندهیم که زبان عربی را به جمود و خشکی متهم کنند. ازآنجاکه فرهنگ لغت یکی از مهم ترین ابزارهای آموزش زبان دوم به شمار می آید، در این مقاله تلاش شده است تا با رویکردی آماری توصیفی، مقایسه ای بین کلمات نوظهور در دو فرهنگ لغت «المکنز الکبیر» (احمد مختار عمر) و «المعجم الوسیط» (فرهنگستان زبان عربی قاهره) که جایگاه خاصی در جریان های علمی و فرهنگی ایران دارد، صورت گیرد. نتایج این تحقیق نشان داد که تعداد کلمات نوظهور در فرهنگ لغت «المکنز الکبیر»، به 1235 کلمه، به نسبت 57/3% و در «المعجم الوسیط»، 495 کلمه، به نسبت 64/1% می رسد؛ و سبب فزونی کلمات نوظهور در فرهنگ لغت «المکنز الکبیر» آن است که این فرهنگ لغت هر کلمه ای را که پس از قرن چهارم هجری کاربرد داشته، در زمره کلمات نوظهور قرار داده است.

إنّ تقدیم التاریخ للأطفال فی قالب قصصی بدلاً عن تقریره المباشر الجاف أمر فی غایه الأهمیه؛ لأنّ فی القصه من الأدوات السحریه، -خاصه فی هندسه الشخصیه، وهی تکوین فنی للشخصیات الروائیه،- ما یجذب انتباه المتلقّی ویجعلها أداه تربویه مناسبه لبیان التاریخ لهم. فقام عبدالتواب یوسف فی مجموعته القصصیه «حیاه محمّد (ص) فی عشرین قصه»، باستخدام الفن القصصی لتعلیم التاریخ الاسلامی للأطفال، وذلک عبر توظیف الأشیاء والحیوانات فی تصمیم الشخصیات القصصیه وهندستها؛ فإنّ هذه المجموعه القصصیه روایه تاریخیه عن حیاه رسول الله (ص): تحکی أحداثاً واقعیهً مستمده بالأبنیه الفنیه، مرکزهً علی هندسه الشخصیات بغیه الفهم البسیط. والراوی فی هذه القصص، حیوان أو جماد أضفی علیهما الکاتبُ الحیاهَ فی نزعه احیائیه مقصوده لیُنزلهما منزله البشر والکائن الحی، کشخصیه روائیه تروی أحداث القصه من خلال مشاهداتها. یهدف هذا البحث بالاعتماد علی المنهج الوصفی_التحلیلی إلی معالجه خمس قصص فی هذه المجموعه القصصیه ورصد کیفیه توظیف الشخصیات؛ لتسهیل معرفه التاریخ وتقدیمه بشکل میسر للأطفال. إنّ هندسه الشخصیات القصصیه فی هذه المجموعه تنقسم إلی الشخصیه الإنسانیه المقتبسه من تاریخ الإسلام وباسمها المضبوط فی التاریخ لتؤدی دور الرصد التسجیلی للحدث التاریخی؛ أو الشخصیه التخیلیه التی تؤدی دور الراوی الشاهد فتحکی الروایه کما حدث، وقد اختارهما الکاتب لیجذب انتباه الأطفال ویسهل لهم فهم التاریخ بتمازج الواقع بالخارق المتخیل، خاصه وإنّ بین تلک الحوادث التاریخیه وهندسه هاتین الشخصین صله وثیقه لتأدیه الوظیفه الروائیه التی عهدت الیهما.

إن هدف النص السردی استحضار وإنشاء عالم روائی عن طریق اللُّغه، فتقوم الکلمه مقام العدسه فتکشف جوانب مختلفه عن المجتمع. فعَبْر دراسه هذا النص السردی فی سیاقه الثَّقافی والاجتماعی والسِّیاسیّ والتاریخی واستجلاء دوره فی تشکیل الْهُوِیَّه الثَّقافیه للمجتمع یتم البحث فیها عن الأنساق المضمره والمختفیه خلف النص الظاهر وجمالیاته الفنیه. تسعی هذه الدِّراسه، وبمنهج وصفی - تحلیلی، استناداً علی المقاربات النَّقدیه للنَّقد الثَّقافی وآلیاته الإجرائیه من خلال رصد الأنساق الثَّقافیه المتواریه خلف البناء اللُّغوی للنص الرِّوَائی فی روایه (لیل البلاد) لجنان جاسم حلاوی، لغرض تقدیم تصور حول الأنساق الثَّقافیه ببعدیها الجمالی والقبحی. فالجمالیات هی التی تقود إلی الوعی الثَّقافی والقبحیات هی العیوب النَّسقیه المختبئه تحت عباءه الجمالیه باعتبارها حیله ثقافیه من حیل النَّسق والتی تقود إلی العمی الثَّقافی. فالنَّسق الظاهر فی خطاب الحرب هو الوطنیه والکرامه والدفاع عن البوابه الشرقیه، وتقابله ما کشفته الروایه عن أنساق العُنْف الممنهج بأشکالها الظاهره والمضمره والتی واجهتها الشخصیه الرِّوَائیه (عبدالله) فی مختلف مراحل حیاته، وقد أنتجت الممارسات القمعیه تراکمات سلبیه علی الشخصیه العراقیه أدت إلی تمزق الذات وضیاع الْهُوِیَّه، وتبدل المکان فی روایه لیل البلاد إلی صوره سردیه تحمل مفارقه ساخره حین تتحول الأمکنه السارّه (أعمده ملاعب الأطفال)، إلی الأمکنه الحزینه (مشانق الإعدام) لیظهر سیطره الأنساق الثقافیه التی ولّدها العُنْف المتتابع فی المجتمع العراقی.

تُعدّ إشکالیه الهویه من أهم مرتکزات النقد مابعد الکولونیالی الذی عُنی بتأثیرات الاستعمار علی هویات المستعمَرین انطلاقا من جدلیه الأنا/الآخر أو المستعمَر/المستعمِر وما یفرزه لقائهما من تأزّم هویاتی. وقد تطرّقَ الأدب الروائی لما بعد الکولونیالی لقضیه الهویه والانتماء بشکل بارز، وقد تناول الروائیون ثیمه لقاء الشرق بالغرب لرصد تبعات هذا اللقاء علی التشکّلات الهویاتیه لأنّ الاحتکاک بالآخر یحرّک الإحساس بالانتماء لدی المرء لبناء هویه مستقله تمیزه عن غیره. والآخر بالنسبه للشرقیین هو الغرب المستعمِر الذی عمل جاهدا علی تقویض وطمس هویاتهم. فاحتواء الروایه علی قضایا المجتمع الثقافیه، ومن ضمنها قضیه الهویه علی نطاق واسع، یؤهلها لتکون أرضیه خصبه لدراسه الأزمه الهویاتیه الناجمه عن صدام الأنا بالآخر. تأسیساً علی أهمیه موضوع الهویه وانعکاسه علی عالم الروایه، سعت الدراسه هذه إلی تقدیم إطار مبتکر لدراسه الأزمه الهویاتیه اعتماداً علی المنهج الوصفی-التحلیلی العام والاستعانه بأدوات التفسیر، والاستنباط، والدقه إضافه إلی القراءه الطباقیه المعتمَده فی النقد ما بعد الکولونیالی. وتوصلت الدراسه إلی إطار تحلیلی لفهم الأزمه الهویاتیه یتکوّن من ست مؤشرات رئیسیه تحت عناوین: عقده النقص والانبهار بالآخر(التغریب)، الفصام/الشیزوفرینیا، عقده الجنس/قلق الخصاء، الاغتراب، التخلّف، والعنف. یتیسر فهم التأزم الهویاتی وموقفه فی الروایه بتطبیق هذه المؤشرات وتحلیلها حسب مدی ظهورها فیها.

در قرآن کریم واژگان متعددی برای معنای ادراک و دانایی به کار رفته است و واژه «شعر» به عنوان یکی از پیچیده ترین این واژگان است که در ترجمه های فارسی بیشتر با واژگان دانستن و فهمیدن معادل گذاری می شود. اما هدف از این نوشتار ریشه شناسی و بررسی سیاقی واژه «شعر» برای نشان دادن مؤلفه ها و ویژگی های جزئی تر این واژه است. بر این اساس جستار حاضر ریشه «شعر» را با تکیه بر روش های زبان شناسی تاریخی و منابع زبان های سامی، ریشه شناسی کرده و با نگاه جامع به تمام کاربردها در کنار یکدیگر، تحلیل محتوای آیات و استفاده از دستاوردهای مردم شناختی در تحلیل گفتمانی آیات قرآن، مورد مطالعه سیاقی قرار داده و به این نتیجه دست یافته است که شواهد ریشه شناختی نشان دهنده بازگشت قدمت این واژه به زبان سامی باستان است که از ریشه فرضی شعر (شکافتن و جدا کردن) در همان زبان و آن نیز از ریشه آفروآسیایی (ĉaʕ) به معنای «بریدن» ساخته شده است، اما در فضای گفتمانی عرب جاهلی به نحو سرایت معنایی تحت تأثیر واژه شِعر (سروده) قرار گرفته است. کاربرد منفی، عدم کاربرد در جمله وصفیه و اختصاص به ادراک امور مخفی و غیبی از ویژگی های کاربردی واژه شعرَ است که تعریف معنای قرآنی شعرَ به مثابه «ادراک غیرفرایندی» را توجیه پذیر می سازد؛ غیرفرایندی بودن ادراک مستلزم افزایش نقش خیال و کاهش نقش فرایندهای زمان بر سنجش عقلی است.

قصّه ابزار مناسبی در انتقال آرما نها، تجربه ها، اندیشه ها، آداب، سنن و ارز شهای انسانی است. قرآن، قصّه را زمانی به کار می برد که می خواهد به وسیله آن حقّی را در ذهن مخاطب تثبیت و باطلی را از ذهن وی پاک کند؛ اما این امر هیچ گاه مانع از آن نمی شود که ویژگی های هنری قصّه پردازی در آن ظاهر نشود. در قرآن کریم هم هدف دینی و هم طریقه هنری در بیان مدّ نظر است. در این مقاله تلاش شده است؛ با توجّه به مجموعه مفاهیم و اصول اساسی که امروزه در بیان داستان و درام تاکید می شود، تا حد امکان، در سوره یوسف، تصاویر و ویژگیهای مربوط به مکان، زمان، رؤیا و شخصیت، کشف و طبقه بندی شود. روش خاص پژوهش توصیفی- تحلیلی و بر پایه تصاویر استخراج شده از متن سوره است. یافته های پژوهش نشان می دهد: ارائه تصویری روشن و دقیق از اجتماع، مکان و زمان قصّه، خلاقیت در آفرینش و پردازش شخصیتها و طبیعت های انسانی، خلق چهره های متفاوت از یک شخصیت، گفتگو، طرح حوادث، گره افکنی، بحرا ن آفرینی، گر ه گشایی و ایجاد انتظار از جمله مهمترین ویژگی های هنری و ادبی سوره یوسف است. عوامل یاد شده همگام با یکدیگر در روند حرکتی قصّه و تحقق اهداف آن عمل میکنند. از دیگر نتایج حاصل، بازنمایی نقاط اشتراک میان اصول امروزی داستان-نویسی و قصّه پردازی با قصّه های قرآنی در نحوه روایت، اسلوب، ساختار و بهر ه گیری از ظرایف و فنون هنری و ادبی است.

مسأله "زبان" و قضایای مربوط به آن یکی از پرچالش ترین جنبه های فلسفه و رویکردهای نقدی جدید در خوانش متون دینی به شمار می رود. این مسئله در رویکردهای نقدی پسامدرن و بویژه خوانش دریدایی متون که یکی از ابزارهای برخی نومعتزلیان در خوانش متن قرآنی است به علت اصالت دادن به زبان در این رویکردها، از اهمیت مضاعفی برخوردار است و باعث چالشهای بزرگی شده که از تفاوت در نوع نگاه به زبان ناشی می شود. در همین راستا، پژوهش حاضر در صدد "تبیین" دو نگاه متفاوتِ دریدا و ملاصدرا برآمده تا شرایط مرئی شدن دو رویکرد به هستی و معرفت از پنجره زبان را فراهم آورد و میزان امکان پذیری یا عدم امکان چنین خوانش هایی را با روشی تحلیلی – تطبیقی بررسی کند. یافته های پژوهش نشان می دهد با توجه به دیدگاه ملاصدرا نسبت به وجود، معرفت و زبان و قائل بودن او به نظام تشکیکی و ذومراتبی که از سه منبع معرفتی عقل، قلب و وحی حاصل شده و زبان الهی را دارای سه مرحله ابداعی، تکوینی و تشریعی دانسته و به تناسب، زبان بشری را نیز ذومراتبی می داند، دیدگاه دریدا، در هیچکدام از این سطوح زبانی قابل بررسی نیست و با توجه به عدم فراروی دریدا از روش عقلی – فلسفی، هرگز از مرحله "فعل" (در نظام معرفتی خلق و امر) بالاتر نرفته است. به همین دلیل، بکارگیری این شیوه خوانش از متن قرآنی توسط برخی نومعتزلیان، نیازمند بازنگری جدی و تحلیل انتقادی است.

إن المکان والشخصیه یعتبران من الدعائم الرئیسیه للروایه. فالمکان هو الإطار الذی تقع فیه الأحداث وینقسم إلی النوعین المفتوح والمغلق. أما الشخصیه فإنها عنصر فعال فی تطور مسیره الروایه وتنقسم إلی المسطحه والمدوره. وهناک علاقات بین الشخصیه والمکان فی العمل الروائی فالقارئ یستطیع أن یتعرف علی الشخصیه الحکائیه وعلی الظروف الإجتماعیه السائده وعلی الأحوال النفسیه من خلال الأمکنه التی تعیش فیها. وهذا البحث یعتمد علی المنهج الوصفی - التحلیلی لإظهار قدره الروائی محمد دیب فی وصف الأمکنه وإقامه العلاقه بینها وبین الشخوص لکی یفهم الروایه بشکل أعمق. فتوصل البحث إلی أن الأمکنه فی الروایتین تتبادر نوعاً من التقابل إلی ذهن القارئ حیث یواجه فیها نوعین من المکان أی المکان المغلق والمکان المفتوح.

داستان ها و اشعار مبتنی بر توصیف اعمال پهلوانی و بزرگی ها و افتخارات قومی را در تعریفی سنتی، حماسه نامیده اند؛ اما این تعریف در دوره معاصر پیشرفت داشته و به ویژه در شعر بسیار متفاوت تر و گسترده تر شده است. عراق در قرن گذشته شاهد حوادث و تحولات اجتماعی، سیاسی زیادی بوده است؛ که بسیاری از این حوادث و تحولات ناگوار بوده و در حوزه ی ادبیات نیز تأثیرگذار بوده است. قصیده ی بلند " ثوره فی الجحیم " از جمیل صدقی زهاوی که دربرگیرنده ی اندیشه های حاکم زمانه ی زهاوی در مورد دنیا و آخرت، اعتقادات و باورهاست و شاعر موضوع این حماسه را از کتاب های دینی با تأثیر از " کمدی الهی " دانته و "رساله الغفران " معری و همچنین وضعیت اجتماعی که عراق در آن به سر می برد، الهام گرفته است. پژوهش حاضر به شیوه ی کتابخانه ای و با روش تحلیلی_ توصیفی سعی بر آن دارد که عناصر حماسی موجود در این قصیده را مورد واکاوی قرار دهد. نتایج حاصل از این پژوهش نشان دهنده ی این است که واقعیت های تلخ اجتماعی آن روز عراق باعث پناه آوردن شاعر به درون خویش شده و زهاوی مسائل ناگواری همچون ظلم حاکمان، تعصبات بی پایه و اساس، خرافه گویی و فساد را به صورت رمزگونه و با چاشنی حماسه به تصویر می کشد.داستان ها و اشعار مبتنی بر توصیف اعمال پهلوانی و بزرگی ها و افتخارات قومی را در تعریفی سنتی، حماسه نامیده اند؛ اما این تعریف در دوره معاصر پیشرفت داشته و به ویژه در شعر بسیار متفاوت تر و گسترده تر شده است. عراق در قرن گذشته شاهد حوادث و تحولات اجتماعی، سیاسی زیادی بوده است؛ که بسیاری از این حوادث و تحولات ناگوار بوده و در حوزه ی ادبیات نیز تأثیرگذار بوده است. قصیده ی بلند " ثوره فی الجحیم " از جمیل صدقی زهاوی که دربرگیرنده ی اندیشه های حاکم زمانه ی زهاوی در مورد دنیا و آخرت، اعتقادات و باورهاست و شاعر موضوع این حماسه را از کتاب های دینی با تأثیر از " کمدی الهی " دانته و "رساله الغفران " معری و همچنین وضعیت اجتماعی که عراق در آن به سر می برد، الهام گرفته است. پژوهش حاضر به شیوه ی کتابخانه ای و با روش تحلیلی_ توصیفی سعی بر آن دارد که عناصر حماسی موجود در این قصیده را مورد واکاوی قرار دهد. نتایج حاصل از این پژوهش نشان دهنده ی این است که واقعیت های تلخ اجتماعی آن روز عراق باعث پناه آوردن شاعر به درون خویش شده و زهاوی مسائل ناگواری همچون ظلم حاکمان، تعصبات بی پایه و اساس، خرافه گویی و فساد را به صورت رمزگونه و با چاشنی حماسه به تصویر می کشد.