پاره ای از یک تفسیر ناشناخته معتزلی، احتمالاً از سده چهارم یا پنجم هجری: درباره نسخه خطی Yah. Ar. 374 و تصحیح آن
آرشیو
چکیده
تفاسیر قرآنی معتزله در قرون نخست، بخشی مهم از میراث کهن تفسیری اند که در عین اثرگذاری بر سایر تفاسیر قرآنی، به تدریج از میان رفته اند و امروزه از اغلب آنها نسخه ای باقی نمانده است. عبدالرحمن بن کیسان الأصَمّ، ابوعلی جبّائی، ابومسلم اصفهانی، ابوالقاسم بلخی، و ابوالحسن رُمّانی مشهورترین این مفسران معتزلی تا پایان سده چهارم هجری اند که تنها بخشی از اقوال تفسیری آنها در گزارش مفسران بعدی برجای مانده است. در این میان، نسخه ای از یک تفسیر کهن قرآنی ناشناخته که تصاویر آن به تازگی به صورت عمومی در اختیار قرار گرفته، به احتمال قوی، خاستگاهی ایرانی دارد و محتوای آن به روشنی حاکی از رویکرد معتزلی نویسنده آن است. این اوراق تازه مکشوف در کتابخانه ملی اسرائیل (به شماره Ms. Yah. Ar. 374) را باید سندی مهم از تاریخ تفسیر معتزلی دانست که تاکنون مورد توجه و ارزیابی قرار نگرفته است. از این رو، این اثر چه بسا بتواند سرنخ مهمی درباب تاریخ تفسیر معتزله در قرون نخست به دست دهد. مؤلف این اثر هیچ یک از مفسران معروف معتزلی چون اصَمّ، ابومسلم اصفهانی، ابوعلی جُبّائی، ابوالقاسم بلخی، ابوالحسن رُمّانی، حاکم جِشُمی، و زمخشری نمی تواند باشد، اما چه بسا یکی از مفسران کمتر شناخته شده معتزلی در بغداد یا ری، و به احتمال دیگر، یکی از معتزلیان حنفی در خراسان و ماوراء النهر طی سده های پنجم و ششم هجری باشد. در این مقاله، علاوه بر تصحیح متن برجای مانده از این اثر، نکاتی در خصوص تاریخ تفسیر معتزله، همراه با مروری بر ویژگی ها و اهمیت این اثر تفسیر نویافته ارائه شده است.MS Yah. Ar. 374: An Edition and Study of an Unknown Muʿtazilite Tafsīr (4th/10th-5th/11th Centuries)
Early Muʿtazilite Qurʾānic exegeses form an important part of the classical exegetical heritage. Although influential on subsequent commentaries, most of these works have been lost, with few extant manuscripts. Prominent Muʿtazilite exegetes of the late 4th century AH include Abd al-Raḥmān ibn Kaysān al-Aṣamm, Abū Ali al-Jubbāʾī, Abū Muslim al-Iṣfahānī, Abū al-Qāsim al-Balkhī, and Abū al-Ḥasan al-Rummānī, whose exegetical views survive only in fragments preserved by later scholars. Meanwhile, a recently accessible manuscript of an unknown early commentary, likely of Iranian provenance and reflecting a distinctly Muʿtazilite approach, offers valuable new material. Housed in the National Library of Israel (Ms. Yah. Ar. 374), this unexplored text represents a significant document for the history of Muʿtazilite exegesis. The author is unlikely to be among the prominent figures mentioned above, but perhaps a lesser-known Muʿtazilite from Baghdad or Rayy, or possibly a Hanafi Muʿtazilite from 5th or 6th- century AH Khurasan or Transoxiana. This article presents an edition of the surviving text and explores its significance within the history of Muʿtazilite exegesis, analyzing its unique features and contribution.
تبلیغات
