تفاسیر ناشناخته

تفاسیر قرآنی معتزله در قرون نخست، بخشی مهم از میراث کهن تفسیری اند که در عین اثرگذاری بر سایر تفاسیر قرآنی، به تدریج از میان رفته اند و امروزه از اغلب آنها نسخه ای باقی نمانده است. عبدالرحمن بن کیسان الأصَمّ، ابوعلی جبّائی، ابومسلم اصفهانی، ابوالقاسم بلخی، و ابوالحسن رُمّانی مشهورترین این مفسران معتزلی تا پایان سده چهارم هجری اند که تنها بخشی از اقوال تفسیری آنها در گزارش مفسران بعدی برجای مانده است. در این میان، نسخه ای از یک تفسیر کهن قرآنی ناشناخته که تصاویر آن به تازگی به صورت عمومی در اختیار قرار گرفته، به احتمال قوی، خاستگاهی ایرانی دارد و محتوای آن به روشنی حاکی از رویکرد معتزلی نویسنده آن است. این اوراق تازه مکشوف در کتابخانه ملی اسرائیل (به شماره Ms. Yah. Ar. 374) را باید سندی مهم از تاریخ تفسیر معتزلی دانست که تاکنون مورد توجه و ارزیابی قرار نگرفته است. از این رو، این اثر چه بسا بتواند سرنخ مهمی درباب تاریخ تفسیر معتزله در قرون نخست به دست دهد. مؤلف این اثر هیچ یک از مفسران معروف معتزلی چون اصَمّ، ابومسلم اصفهانی، ابوعلی جُبّائی، ابوالقاسم بلخی، ابوالحسن رُمّانی، حاکم جِشُمی، و زمخشری نمی تواند باشد، اما چه بسا یکی از مفسران کمتر شناخته شده معتزلی در بغداد یا ری، و به احتمال دیگر، یکی از معتزلیان حنفی در خراسان و ماوراء النهر طی سده های پنجم و ششم هجری باشد. در این مقاله، علاوه بر تصحیح متن برجای مانده از این اثر، نکاتی در خصوص تاریخ تفسیر معتزله، همراه با مروری بر ویژگی ها و اهمیت این اثر تفسیر نویافته ارائه شده است.