کتابشناسى عهد نامه و وصیتنامه امیر المومنین علیه السلام

 یکى از فصول درخشان نهج البلاغه, که همچون سایر بخش هاى آن رنگِ جاودانگى به خود گرفته و به ابدیت پیوسته است, فرمان حکومتى امام امیرالمؤمنین(ع) به مالک اشتر نخعى است. در این فرمانِ والامرتبه, که دربرگیرنده آراى سیاسى و اصول کشوردارى و راه و رسم زمامدارى آن حضرت است, هرچه را که یک مقامِ عالى رتبه مسؤول در دولت اسلامى باید بداند و برنامه کار خود قرار دهد, به مالک مرقوم داشته و به صورتِ منشورى جاودانه و انسانى در تاریخ و فرهنگ اسلامى, با گذشت قرن ها از صدور آن, بى نظیر و بى بدیل باقى مانده است.
این فرمان, فشرده اى از نظریات و افکار جهان شمول و تابناک امیرالمؤمنین است, که در آن تکلیف تمامِ افراد بشر ـ چه به عنوان یک بنده و مخلوق در برابر آفریدگار, و یک انسان در جامعه, و یا به عنوان حاکمى که مسؤول اجراى احکام است, و یا به عنوان فردى که در سایه حمایت قوانین اسلام زندگى مى کند ـ را به روشنى بیان داشته است. بى تردید اگر این فرمان به درستى و به طور کامل اجرا شود, نه تنها ضامن ایجاد و حفظ عدالت اجتماعى و امنیت زندگى و آرامش خاطر و آسایش جامعه است, بلکه عوامل مهمى است که در جامعه انسانى, زمینه هاى مساعدى را ایجاد مى کند تا تمام افرادِ اجتماع, با علم و آگاهى و ایمان, به خودسازى بپردازند و خود را از رذایل و مفاسد پیراسته گردانند و همگى به صورت بندگان مؤمن و صالح خود درآیند و راه نجات و رستگارى را طى کنند.
در این فرمان از این موضوعات سخن رفته است: از شخصیتِ والیان و شرایط انتخاب آنان, استقلال دادگاه و دادرس, راه اصلاح مأموران دولت, آموزش مأموران دولت و برنامه ریزى, سازمان هاى ادارى و طبقه بندى مشاغل دولتى, طبقه بندى افراد جامعه و ویژگى ها و وظایف آنان, فرماندهان و سربازان ارتش, تاثیر ایمان در پرورش روحیه جانبازى و سلحشورى, جنگ و صلح, پیمان ها در اسلام و لزوم تعهد والیان به پیمان خود, مسؤلیت وزیران و کارمندان, وظایف رئیس قوه مجریه, مبدأ تفکیک قوا, زیانِ نزدیکان و یاران نادرست والى, عوامل ایجاد اعتماد بین رئیس حکومت و مردم, عدالت اجتماعى, اساس سیادت ملّى و سلطه آراى عمومى, افراد ملت که بهترین و غنى ترین خزانه دولت اند, اهمیت بازرگانى و صنعت در جامعه و اقتصاد ملت, احتکار و زیان هاى همگانى آن, مراعات حقوق کارگران و افراد کم درآمد براى حفظ امنیت اجتماعى, راه درمان فقر در اسلام, برابرى قوى وضعیت در مقابل قوانین اسلام, روى نشان ندادن والیان و سلب اعتماد مردم, ریختن خون ناحق موجب ویرانى کشور و نابودى دولت است, لزوم پیروى از سنت هاى شایسته و پسندیده پیشین در حکمرانى, تحسین و تملّق سبب ویرانى بن
یان حکومت, حکومت جهانى اسلام و برابرى همه افراد (مسلمان و غیر آن) در برابر قانون.1 این عهدنامه, از دیر زمان مورد توجّه دانشمندان مسلمان قرار گرفت و به دلیلِ اشتمال بر مطالب والا و دستوراتِ عالى الهى و شیوه نو و ابتکارى کشوردارى, در هر زمان به زبان هاى گوناگون ترجمه و شرح شده است.
متنِ این عهدنامه در کتاب هاى حدیث و تاریخ شیعه و سنى, حتى پیش از ولادت سید رضى (م406), ذکر شده است. مانند:دستور معالم الحکم و مأثور مکارم الشیم, از قاضى قضاعى فقیه شافعى (م404ق). و هم در تاریخ دمشق ابن عساکر (م571ق) در جلد38, نهایة الارب فى فنون الادب, شهاب الدین احمد نویرى (م732ق) در جلد6, ابواب سیاست و وزراء, و هم در نهج البلاغه شریف رضى, دعائم الاسلام قاضى نعمان مصرى, تحف العقول حسن بن شعبه حرّانى, غرر الحکم قاضى ناصح الدین آمدى ـ که آن را تقطیع کرده و در جاى جاى کتابش آورده است و هم ابوالعباس نجاشى و شیخ طوسى در فهرست خویش, سندشان به عهدنامه را در ذیل نام اصبغ بن نابته ذکر نموده اند.2
در این نوشتار به ذکرِ برخى از ترجمه ها و شرح ها و نظم هاى این عهدنامه پرداخته و در پایان نیز برخى از ترجمه ها و شروح وصیتنامه حضرت على(ع) به فرزندش امام حسن(ع) را آورده ایم. این کتابشناسى به صورت الفبایى بوده و تا حد امکان, زبانِ کتاب و زمان مؤلف آن شناسایى گشته و مشخص مى شود که بیش ترین ترجمه و شرح عهدنامه در زمان دولت صفویه و قاجاریه صورت گرفته و این کار در قرن چهاردهم هجرى, آهنگ پر شتابى به خود گرفته است. در این مقاله, از ترجمه ها و شروح مستقل سخن رفته و از ترجمه هایى که در ضمن ترجمه کامل کتاب نهج البلاغه به انجام رسیده, ذکرى به میان نیامده است.
در پایان از فاضل ارجمند جناب حجة الاسلام آقاى ابوالفضل حافظیان بابلى ـ که مرا به نسخه هایى از برخى شروح عهدنامه رهنمون شد و مسوّدات خود را در اختیارم نهاد ـ تشکر و سپاسگذارى مى کنم.
شرح هاى عهدنامه امیرالمؤمنین على(ع) به مالک اشتر
1. آداب الملوک (فارسى). نظام العلماء میرزا رفیع الدین طباطبائى تبریزى (م1326ق)
چاپ تبریز, 1320ق. 323ص. الذریعة 1/29, 13/274, 13/126
2. آداب الملوک فى اقصى مراتب السلوک. شیخ محمّدتقى دزفولى
نسخه خطى آن در کتابخانه ملى (تهران) موجود است. فهرست کتابخانه ملى 5/613
3. آئین جهاندارى. حاج شیخ محمّدعلى انصارى قمى (1329ـ 1405ق)
این کتاب ترجمه و شرح عهدنامه به نظم و نثر فارسى, و بخشى از کتاب مشهورش (نهج البلاغه منظوم) است که در 111 صفحه رقعى, به خط زیباى نسخ و نستعلیق مرحوم حاج میرزا حسن هریسى تبریزى مکرر به چاپ رسیده است. بر این کتاب (نهج البلاغه منظوم), علماى اعلام و آیات عظام: حکیم, خویى, سید عبدالهادى شیرازى, سید هبةالدین شهرستانى, سید جمال الدین گلپایگانى, سید على بحرالعلوم, سید محمّدجواد طباطبایى تبریزى, شیخ محمّدعلى غروى اردوبادى, شیخ آقا بزرگ تهرانى, سید عبدالحسین شرف الدین, سید محمّدتقى خوانسارى, سید ابوالحسن رفیعى قزوینى, سید محمّد حجت کوهکمرى سید صدرالدین صدر, حاج میرزا محمّد فیض قمى, نجفى مرعشى, میرزا خلیل کمره اى, شیخ راضى تبریزى و سید محمّدجمال هاشمى. تقریظ نگاشته اند و آن را ستوده اند.
4. آئین کشوردارى از دیدگاه امام على(ع). آیت اللّه محمّد فاضل لنکرانى
تهران, دفتر نشر فرهنگ اسلامى, 1366ش, 206ص, وزیرى.
این کتاب, به غیر از شرح عهدنامه, مقدمه اى خواندنى در اوضاع تاریخى مصر در زمان حکومت امیرالمؤمنین و شرح حال مالک اشتر دارد و بخشى از درس هاى نهج البلاغه استاد در حوزه علمیه قم است.
5. آئین ملکدارى. میرزا محمّدصادق مروزى وقایع نگار
نسخه خطى آن در کتابخانه ملّى ملک و کتابخانه ملّى (تهران) موجود است.
نسخه هاى خطى فارسى (منزوى)/ 1573, فهرست کتابخانه ملک 2/138, فهرست کتابخانه ملى 1/157
6. اساس السیاسة فى تأسیس الریاستة (فارسى). حاج شیخ محمّد کُجورى تهرانى, سلطان المتکلمین (م1353ق) در این کتاب, عهدنامه به صورت گسترده, شرح شده است.
الذریعة 2/7, 13/373, 14/146
7. اصول سیاسى اسلام در عهدنامه امام على(ع). احمدرضا کشورى
قم, انتشارات وثوق, 1379ش, رقعى, 96ص.
8. اصول زمامدارى از حضرت على(ع) (فرمان مبارک امام(ع) به مالک اشتر).
خط: کیخسرو خروش. تذهیب: جمال الدین خرمى نژاد, تهران, واحد فرهنگى نشر شاهد, 41ص.
9. بیعةالافاخم (ترجمه و شرح عهدنامه به فارسى). على بن میرزا محمّد (محمّد) گیلانى. تاریخ تألیف: 1235ق.
نسخه خطى آن در 414 برگ در کتابخانه مجلس و کتابخانه ملّى موجود است.
فهرست نسخه هاى خطى فارسى 1/1551, فهرست کتابخانه مجلس 37/39, فهرست کتابخانه ملى 1/236
10. تحفه سلیمانیة. سید ماجد حسینى بحرانى. (م1097ق) مؤلف, این کتاب را براى شاه سلیمان صفوى به فارسى, در شرح عهدنامه تألیف کرده و به سال 1301ق در 304 صفحه جیبى به چاپ رسیده است.
الذریعه 3/441, 13/374, 14/144
11. تحفه علویه سلیمانیه. مؤلف: نامعلوم. این کتاب در سال 1101ق تألیف شده و نسخه خطى آن در 207 برگ در کتابخانه مدرسه فیضیه (قم) موجود است و غیر از کتاب فوق, مى باشد.
فهرست کتابخانه فیضیه 3/22
12. تحفة الملوک. مؤلف: نامعلوم. نسخه خطى آن در کتابخانه دانشگاه تهران موجود است.
الذریعة 4/118, فهرست کتابخانه دانشگاه 2/18
13. تحفة الولیّ. محمّدحسین بن احمد بن محمّد بن سمیع یزدى. تاریخ نگارش: 1227ق در مشهد. نسخه خطى آن در کتابخانه ملک است.
الذریعة 3/480, فهرست کتابخانه ملک 2/115
ترجمه عهدنامه
عالمان و مترجمان فراوان, دست به ترجمه عهدنامه زده اند که برخى از آنان عبارتند از:
1. سید صادق حسینى کاشانى ـ معاصر ناصرالدین شاه قاجار ـ
نسخه خطى آن در کتابخانه مدرسه فیضیه (قم) موجود است. (نیز نسخه اى از آن در کتابخانه دانشگاه تهران است)
فهرست کتابخانه فیضیه 2/34, فهرست نسخه هاى خطى فارسى 1/1573, فهرست کتابخانه دانشگاه 13/3183
2. میرزا آقاخان کرمانى ـ عبدالحسین بن عبدالرحیم بردسیرى ـ (مقتول به سال 1314ق). چاپ تهران
فهرست کتاب هاى چاپى فارسى 1/870
3. عبدالواسع تونى (ق12). نسخه خطى آن در کتابخانه مجلس شوراى اسلامى (ملّى سابق) موجود است. فهرست کتابخانه مجلس 6/15, نسخه هاى خطى فارسى 1573
4. میرزا على رضا ـ احتمالاً ـ تجلّى (ق11)
نسخه خطى آن در کتابخانه دانشگاه تهران موجود است. فهرست کتابخانه دانشگاه 9/1214, نسخه هاى خطى فارسى 1573
5. سید محمّدباقر بن اسماعیل خاتون آبادى اصفهانى. تاریخ نگارش: 1115ق
نسخه خطى آن در کتابخانه ملى و کتابخانه دانشگاه تهران موجود است. فهرست کتابخانه ملّى 6/399, فهرست کتابخانه دانشگاه 7/2717
6. محمّد بن مهدى بهشتى (ق13). نسخه اصل آن در کتابخانه ملى موجود است.
فهرست کتابخانه ملى 2/8, نسخه هاى خطى فارسى/1574
7. مترجم ناشناس
نسخه خطى آن ـ به تاریخ 1310ق ـ در کتابخانه ملى موجود است. فهرست کتابخانه ملى 2/209
8. مترجم ناشناس (ق10و11)
نسخه خطى آن در کتابخانه دانشگاه تهران موجود است. فهرست کتابخانه دانشگاه 2/19, نسخه هاى خطى فارسى/1574
9. حسین عمادزاده اصفهانى (1325ـ1410ق)
این ترجمه در کتاب زندگانى حضرت على بن ابى طالب(ع), ص338ـ402 مندرج است.
10. سید على اکبر برقعى قمى (1317ـ1407ق)
این ترجمه به نام (سیاست نامه), در 16 صفحه, وسیله کتابفروشى حافظ به چاپ رسیده و بخشى از آن در کتاب (فروغ یزدان), ص21ـ22 آمده است.
11. غلامرضا گلسرخى کاشانى (1352ـ1412ق)
این ترجمه, نخست به صورت سلسله مقالات در مجله (مکتب اسلام), با قلمى شیوا و نثرى زیبا نگارش یافته و سپس جداگانه منتشر شده است.
12. محمّدتقى رهبر اصفهانى
این ترجمه در تهران, به چاپ رسیده است.
13. آیت اللّه حسینعلى منتظرى
قم, مرکز جهانى علوم اسلامى, 1367ش, 400ص, وزیرى
14. شیخ محمّدهادى بیرجندى
این ترجمه در 1323ق تألیف شده و در 1355ق, در 160 صفحه به چاپ رسیده است. (همراه با ترجمه (ادب الکبیر) ابن مقفع). الذریعة 4/119, 12/375, 14/152
15. علامه مجلسى مولا محمّدباقر بن محمّدتقى اصفهانى (1037ـ1110ق)
نام دیگر این ترجمه, (سلوک الولاة) است و در ضمن کتاب (25 رساله فارسى) به اهتمام سید مهدى رجایى به چاپ رسیده است.
الذریعة 4/119, 12/227, 13/373, 14/116
16. رضا حسین خان رشید ترابى (1326ـ1393ق)
این ترجمه به زبان انگلیسى است. تذکره علماى امامیه پاکستان/101
17. سید ابن الحسن جارچوى (1325ـ1393ق)
این ترجمه به زبان انگلیسى و اردو است. تذکره علماى امامیه پاکستان/11
18. ادوارد فاندیک آمریکایى
این ترجمه به زبان انگلیسى است. آئین جهاندارى, ص4
19. ترجمه محمّدرضا بن محمّدرحیم بیگ کلهر.
نسخه خطى آن در کتابخانه ملى تبریز موجود است.
فهرست کتابخانه ملى تبریز 3/1338
20. ترجمه و شرح جعفر بن محمّد قاضى مشهدى
نسخه خطى آن در کتابخانه دانشگاه تهران است.
فهرست کتابخانه دانشگاه 16/717
21. ترجمه میرزا رفیع الدین تبریزى ـ معروف به نظام العلماء طباطبایى تبریزى ـ (م1326ق)
این ترجمه, غیر از آداب الملوک وى (ش1) است. ریحانة الادب, ج4, ص215
22. ترجمه و شرح مهدى هادوى تهرانى.
نوارهاى آن موجود است (تحت عنوان: سیره حکومتى امیرالمؤمنین ـ ع ـ)
23 . ترجمه و شرح عهدنامه مالک اشتر. على اصغر فقیهى قمى. چاپ قم, 1350ش
*
36. حکمت اصول سیاسى اسلام. حاج شیخ محمّدتقى جعفرى تبریزى
تهران, بنیاد نهج البلاغه, 1368ش
دستور حکومت
چند نفر کتابِ خود را به این نام نهاده اند, که عبارتند از:
1. محمّد حسین خان فروغى ( ذکاءالملک ـ (م1325ق)
چاپ تهران, 1318ش (این ترجمه, در کتاب (فروغ یزدان), ص75ـ 95 مندرج است). الذریعة 14/125
2. محمّدعلى فروغى
چاپ تهران. الذریعه 8/153 و 13/374
3. احمد بن حافظ عقیل کرمانى ـ ادیب ـ (م1329ق)
در سال 1321ق, با مقدمه ذکاءالملک فروغى در تهران به چاپ رسیده است.
الذریعه 4/118, 8/152, 9/665, 12/119, 13/374, 14/115
4. شیخ محمّدعلى واعظ همت آبادى
الذریعه 153, 13/374, 21/404
5. سرهنگ صادقیان
مترجم, عهدنامه را به زبان فرانسه ترجمه کرده و در 1375ق (1335ش) به چاپ رسیده است. الذریعه 16/181
6. سید باقرى
وى, عهدنامه را به انگلیسى ترجمه کرده و در 1335ش به چاپ رسیده است. الذریعه 16/181
43. الراعى والرعیة. توفیق الفکیکى المحامى (1321ـ 1389ق)
چاپ سوم: تهران, بنیاد نهج البلاغه, 1402ق, 315ص, وزیرى.
(در این کتاب, عهدنامه را با قوانین کنونى کشورهاى دموکراسى و متمدن جهان تطبیق نموده است و خوب از عهده برآمده اند). (آئین جهاندارى, محمّدعلى انصارى, ص4) بر این کتاب آیات عظام: سید ابوالحسن اصفهانى, سید هبةالدین شهرستانى, شیخ محمّدحسین کاشف الغطاء, شیخ هادى کاشف الغطاء (19ص زندگانى امیرالمؤمنین و 6ص زندگانى مالک), شیخ محمّدحسین مظفر و شیخ راضى آل یاسین و آقایان: محمّد عبدالغنى حسن و مصطفى جواد و عده اى دیگر تقریظ نگاشته اند. (درباره مؤلف, کتاب (توفیق الفکیکى) وسیله عبداللّه الجبورى نگاشته شده و به چاپ رسیده است).
44. رموز الامارة. وقار شیرازى (م1298ق) فرزند مرحوم وصال. وى, عهدنامه را به نظم درآورده و بارها به چاپ رسیده است. این نظم, در کتاب فروغ یزدان, ص51 ـ74 مندرج است.
الذریعه 9/1276, 13/374, 14/152, 19/140, 24/217
45. السیاسة العلویة. شیخ عبدالواحد بن احمد آل مظفر (1310ـ 1395ق)
الذریعه 12/272
وى در شرح زندگى مالک اشتر, کتابى به نام (قائد القوات العلویة) نیز نگاشته و به چاپ رسیده است.
المنتخب من اعلام الفکر والادب/302
46. سیاست نامه. میرزا سید جهانگیرخان حسینى مرندى معروف به ناظم الملک ضیائى (1275ـ1352ق)
این نظم, چندین بار ـ در تبریز و تهران ـ به چاپ رسیده است. نیز, در (کلیات ضیائى) (چاپ انتشارات اقبال, 1346ش), ص435ـ504 تجدید چاپ شده است.
47. سیماى کارگزاران در نهج البلاغه. گروه ترجمه بنیاد نهج البلاغه. تهران, 1364ش. وزیرى, 63ص.
48. شرح عهدنامه مالک اشتر. ملا محمّد صالح روغنى قزوینى. تألیف: 1094ق.
نسخه خطى آن در کتابخانه سید نصراللّه تقوى بوده و ـ اکنون در کتابخانه مجلس شوراى اسلامى است.
الذریعه 4/129, فهرست کتابخانه مجلس 14/140, فهرست کتابخانه سپهسالار 3/421
49. شرح عهدنامه. میرزا محمّد بن سلیمان تنکابنى (م1303ق) صاحب قصص العلماء
الذریعه 13/374
50. شرح عهدنامه. ناشناخته.
نسخه ناقص آن در کتابخانه آیت اللّه گلپایگانى, موجود است.
فهرست کتابخانه گلپایگانى 2/115
51. عهدالاشتر. سید هبةالدین محمّدعلى شهرستانى (1301ـ1386ق)
رساله اى است در بیان سند عهدنامه و شرح متن آن. وى کتابى هم به نام (ما هو نهج البلاغه) دارد که دو بار به فارسى ترجمه شده و به چاپ رسیده است.
الذریعه 15/363
52. عهد الاشتر. شیخ محمّدمهدى شمس الدین (1353ـ 1421ق). چاپ بیروت
المنتخب/614, مع علماء النجف 2/573
53. عنوان ریاست. سید على اکبر بن سلطان العلماء سید محمّد نقوى لکهنوى هندى (م1324ق)
الذریعه 15/362
54. فروغ یزدان. احمد نیکو همت. چاپ قم, مهرماه 1337ش/ ربیع الاول 1378ق. 176ص, وزیرى.
مؤلف در این کتاب, متن عهدنامه و چهار ترجمه آن (ترجمه بدایع نگار, ترجمه منظوم وقار شیرازى, ترجمه ذکاءالملک فروغى و ترجمه فیض الاسلام) و اشعارى در مدح آن حضرت و نمونه اى از نثر ترجمه هاى دیگر را آورده است.
55. فرمان مالک اشتر. حسین بن محمّد حسینى علوى آوى. به اهتمام: محمّدتقى دانش پژوه. چاپ بنیاد نهج البلاغه, 1360ش
56. فرمان على(ع) به مالک اشتر.مترجم: مصطفى زمانى. تهران, شرکت سنگ آهن مرکزى ایران, 1379, رقعى, 68ص. (1353ـ1411ق)
57. فرمان امام على(ع) به مالک اشتر
مترجم: میرزا محمّد ابراهیم نواب تهرانى بدایع نگار (م1299ق). تحقیق و مقدمه: ناصر هاشم زاده. تهران, انتشارات امیرکبیر, 1366ش. رقعى, 88ص (همراه با اشاره اى به نثر دوره قاجار و متن تحقیقى عهدنامه)
الذریعه 4/118, 14/113
58. فرمان امام(ع) به مالک اشتر
ترجمه: محمّد مقیمى. تهران, انتشارات سعدى, 1354ش. رقعى, 96ص.
59. فرمان حضرت على(ع) به مالک اشتر
تهیه و تنظیم: روابط عمومى و ارشاد شرکت خدمات بازرگانى سازمان گسترش و نوسازى صنایع ایران. چاپ دوم: رقعى, 68ص
60. فرمان مبارک امیرالمؤمنین به مالک اشتر
محمّد وحید گلپایگانى. تهران, انتشارات محمّدى, 1360ش. 72ص, رقعى
61. فرمان مبارک. جواد فاضل (1333ـ1381ق). این ترجمه در تهران, به چاپ رسیده است.
62. القانون الاکبر فى شرح عهد الامام للاشتر. سید مهدى سویج بصرى
المنتخب من اعلام الفکر والادب/671, مصادر نهج البلاغه 3/429
63. قانون الولاة فى سیاسة الرعاة. سید محمّد حسن بن سید على موسوى قزوینى نجفى (م1358ق)
الذریعه 17/29, 13/374, مصادر نهج البلاغه 3/427
64. مرآة الملوک و ارشاد الولاة. محمّد اسماعیل حسینى مدرس یزدى
نسخه خطى آن در کتابخانه مجلس است. فهرست کتابخانه مجلس 21/318
65. مع الامام على(ع) فى عهده مالک الاشتر. شیخ محمّدباقر ناصرى
چاپ بیروت, 1393ق.
المنتخب من اعلام الفکر والادب/402, مصادر نهج البلاغه 3/429
66. مقتبس السیاسة
شیخ محمّد عبده (م1323ق) یا احمد محمّد کاتب. چاپ مصر, 1317ق
الذریعه 14/159, مصادر نهج البلاغه 3/428, آئین جهاندارى, ص4
67. نامه روح افزا. على محمّدى تاکندى
این کتاب در 2 جلد (وزیرى) به چاپ رسیده است.
68. نصایح الملوک و آداب السلوک (فارسى)
شیخ ابوالحسن شریف فتونى عاملى (م1138ق)
نسخه خطى آن در کتابخانه سپهسالار و کتابخانه دانشکده حقوق دانشگاه تهران موجود است.
الذریعه 13/373, 14/113, 24/171, نسخه هاى خطى فارسى 2/1704; فهرست کتابخانه سپهسالار 2/34 و 5/715; فهرست کتابخانه دانشکده حقوق/218
69. نظم عهدنامه امیرالمؤمنین(ع) به مالک اشتر. عبدالحسین وکیلى قمى (1330ـ1404ق); چاپ قم
70. نظم عهد مالک (ترکى). جلال الدین محمّد.
71. نظامنامه حکومت. مولى محمّدکاظم بن محمّد فاضل مشهدى ـ از شاگردان علامه مجلسى ـ (زنده در 1107ق). تحقیق و تصحیح: مهدى انصارى قمى. چاپ دوم: قم, انتشارات انصاریان, 1374ش. 222ص, وزیرى.
محقق دانشمند, مقدمه اى خواندنى و پر نکته (در 45 صفحه) درباره سیاست غربى و سیاست اسلامى, شیوه رهبرى امیرالمؤمنین(ع), شخصیت مالک اشتر, اوضاع سیاسى مصر, اسناد عهدنامه و زندگى مترجم به خوبى قلم زده است. مترجم و شارح بزرگوار نیز, با قلمى زیبا و نثرى شیوا, در نود و سه عنوان (بیست و سه فصل) عهدنامه را شرح کرده و محقق افزون بر تصحیح آن, به توضیح لغات و أعلام پرداخته است.
72. هدایات الحسام فى عجائب الهدیات للحکام. میرزا محمّدحسین بن علینقى همدانى. تاریخ تألیف: 1308ق. این کتاب, شرح فارسى عهدنامه است و نسخه هاى خطى فراوان از آن موجود است.
الذریعه 13/375, 14/125, 25/163. فهرست دانشگاه تهران 9/1356, فهرست کتابخانه مرعشى 10/116, فهرست کتابخانه ملک 4/846, فهرست کتابخانه ملّى 5/311
شروح و ترجمه هاى وصیت نامه امیرالمؤمنین به امام حسن(ع)
1. الاخلاق المرضیة فى شرح خطبة الوصیة. از مؤلفى ناشناخته
الذریعه 25/105
2. الاخلاق النفیسة فى شرح خطبة الوصیة
الذریعه 13/225, 14/129, 25/105
3. الاسس التربویة فى شرح الوصیة. سید حسن قبانچى نجفى
مصادر نهج البلاغه 3/312
4. به سوى مدینه فاضله (شرح نامه هدایت بخش امیرالمؤمنین(ع) به فرزندش). على کریمى جهرمى
قم, مرکز نشر راسخون, 1378ش
وزیرى, 240ص
5. ترجمه وصیت نامه امیرالمؤمنین(ع). عبدالمهدى بن ابوتراب حسینى نفیسى. چاپ 1267ق
فهرست کتاب هاى چاپى فارسى 1/884
6. خداوند سخن در نهج البلاغه با ما سخن مى گوید.
م, شرمین. ترجمه و شرح وصیت امام به فرزندانش امام حسن و امام حسین(ع) (نامه74) است و به چاپ رسیده است.
7. خورشید روشن. حاج شیخ محمّدعلى انصارى قمى (1329ـ 1405ق). چاپ مکرر (همراه با آئین جهاندارى). 90ص, رقعى
این کتاب, بخشى از نهج البلاغه منظوم است, که در آن تمام نهج البلاغه را به نظم و نثر فارسى, ترجمه و شرح کرده است. در مقدمه کتاب نیز, شرحى از زندگى امام حسن مجتبى(ع) گزارش شده است.
8. دستور زندگانى. غلامعلى رئیس یزدى. چاپ 1369ق.
الذریعه 25/204
9. راه هاى سعادت و نیک بختى در وصیت نامه امام على(ع) به فرزندش. احمدرضا کشورى
قم, انتشارات وثوق, 1379ش, رقعى, 62ص
10 . راز نیکبختى(شرح نامه امام على(ع) به امام حسین(ع)). یعقوب على برجى. قم, انتشارات شهریار, 1379ش. رقعى, 184ص
11 . شرح وصیت نامه على(ع). حسین بن على بن محمّد شفیع
الذریعه 9/533
12 . فرمان امام به امام حسن(ع). محمّد مقیمى. تهران, انتشارات سعدى, 1354ش.
13 . منثور ادب الهى. ملامحمّد صالح روغنى قزوینى
الذریعه 14/129, 23/15و46
14 . نخستین رساله در علم اخلاق اسلامى. زین العابدین قربانى لاهیجى. قم, انتشارات انصاریان, 1373ش. 480ص, وزیرى.
مؤلف محترم, در مقدمه به مقایسه اخلاق از دیدگاه اسلام و غرب پرداخته و پس از آن به شرح مفصّل وصیت نامه, دست زده است.
15 . نظم وصایاى امیرالمؤمنین = حقیقت نامه. سید جهانگیرخان حسینى مرندى معروف به ناظم الملک ضیائى (1275ـ1352ق), این کتاب چند بار به چاپ رسیده است.
الذریعه 4/99, 9/633, 12/273, 24/217 و232
نیز در (کلیات ضیائى) (چاپ انتشارات اقبال, 1346ش), ص365ـ 418 تجدید چاپ شده است.
16 . نظم الوصیة. سید حسین بن ابراهیم قزوینى (م1208ق). این کتاب, در ترکیه به چاپ رسیده است.
مصادر نهج البلاغه 3/312
17 . وصیت امیرمؤمنان به امام حسن. جواد فاضل (1333ـ 1381ق). چاپ تهران, 40ص.
18 . وصیت نامه على(ع) به پسرش. نسخه اى از آن در کتاب ذیل آمده است.
نسخه هاى خطى فارسى/3302
پی نوشت :
1. برگرفته از پیشگفتار (نظامنامه حکومت), نوشته مهدى انصارى. ص21ـ23.
2. همان, ص40ـ41.