مطالب

نقشمایه های گچ بری شده محراب های دوره ایلخانی، شاهکاری در طراحی و اجرا هستند. در این پژوهش، در راستای رسیدن به هدف، با روش توصیفی- تحلیلی و تطبیقی، چهار محراب در دوره ایلخانی که عبارتند از محراب اولجایتو، محراب مقبره پیربکران، محراب مسجدجامع اشترجان و محراب مسجدجامع هفتشویه، از لحاظ نقشمایه های گیاهی و هندسی، نسبت ها، ساختار و روابط هندسی توصیف، تحلیل و مقایسه و نقشمایه های گچ بری دوره ایلخانی شناسایی شده اند. پژوهش حاضر در پی پاسخ گویی به این سوال ها است که انواع نقشمایه های به کاررفته در این محراب ها کدامند و ارزش های بصری و زیبایی شناختی نقشمایه های این محراب ها چیست و کدام نقشمایه در این محراب ها بیشتر به کارگرفته شده است و چه شباهت ها و تفاوت هایی بین نقشمایه های این چهار محراب وجود دارد؟ اکثر بررسی های صورت گرفته تنها به توصیف کلی این آثار و تاریخ اجرا و یا محدوده تاریخی آنها پرداخته و به نقشمایه های تزیینی، نسبت های طلایی و ساختار و روابط هندسی در به کارگیری آنها توجه نکرده اند. بررسی تطبیقی، وجوه افتراق و اشتراک نقشمایه های به کاررفته شده در این دوره را آشکار می کند و ویژگی های نقشمایه ها را نشان می دهد. به طور خلاصه نتایج حاصل از این پژوهش بیانگر آن است که هم فرم کلی محراب و هم اکثر نقشمایه ها در چهار محراب دارای ساختار و روابط هندسی ویژه و بر پایه نسبت های طلایی طراحی شده اند. نقشمایه های گچ بری شده محراب های مذکور با ضخامت و برجستگی زیاد و پیچیده اجراء شده اند با این تفاوت که نقشمایه های محراب اولجایتو دارای برجستگی کمتر و ظرافت بیشتر است. در این محراب ها از انواع اسلیمی ها مانند خرطومی، دهانه اژدری، اسلیمی های قاب بند و گردش های حلزونی بسیار استفاده شده است. تکرار و تقارن باعث ایجاد ریتم، حرکت و هماهنگی نقشمایه ها گردیده است. با کنار هم قرار دادن نقشمایه های محراب های مذکور به خوبی روند تحول و تکامل تدریجی آن ها از یک طرح ساده اولیه به طرح های پیچیده تر را نشان می دهد.

براساس نظر بسیاری از محققان، مقبره رکنی عالم که در دوره سلاطین تغلقی بنا شده است، پایه گذار سنت مقبره سازی هند محسوب می شود، سنتی که بعدها با ساختن مقبره تاج محل به اوج شکوفایی خود می رسد. در باب نفوذ روح معماری ایرانی در بناهای هندی به خصوص تاج محل بحث های بسیاری شده است، اما آنچه نیاز به تحقیق و بررسی بیشتر دارد، ریشه های تأثیرگذاری معماری آرامگاهی ایران بر مقابر متقدم هندی است، چراکه معماری مقبره های متقدم هندی الگویی برای سنت معماری تدفینی هند در دوره های بعدی است. مقبره صوفی رکن عالم در مولتان از نخستین مقابر هندی است که در دوره سلطنت تغلقی های هند بنا شد و حائز بسیاری ویژگی های معماری ایرانی بوده و هدف این مقاله جست وجوی زمینه های تأثیرپذیری مقبره رکنی عالم از معماری آرامگاه های ایران است. با توجه به یافته های این پژوهش می توان زمینه های تأثیرپذیری این بنا را در این چهار مورد خلاصه کرد: 1. هندسه پلان 2. کابرد نیم ستون ها و گنبدهای کوچک نمادین احاطه کننده گنبد 3. نحوه حل مسئله انتقالی از هشت ضلعی به دایره گنبد 4. مصالح و نقوش هندسی. همچنین می توان مصادیق تأثیرگذار بر این مقبره را سه بنای مقبره امیران سامانی، مقبره های خرقان و آرامگاه سلطانیه در نظر گرفت. این تحقیق به لحاظ محتوا با روش توصیفی تحلیلی انجام شده و در مرحله مطالعه تطبیقی با دیگر نمونه ها از روش بررسی قیاسی نیز بهره برده است.

روستای سنگ بست در شمال شهرستان فریمان و در فاصله 35 کیلومتری جنوب شرق مشهد واقع شده است. در فاصله یک کیلومتری از روستا، مقبره ای به شکل چهارتاقی با گنبدی بر فراز آن و مناره ای آجری وجود دارد. مقبره مذکور، متعلق به ارسلان جاذب والی توس در زمان سلطان محمود غزنوی است و مناره، معروف به میل ایاز (غلام ترک سلطان محمود غزنوی) است. در پژوهش حاضر به منظور شناخت بیشتر معماری و هنر دوره غزنوی که پیش زمینه و منشأ شکل گیری معماری دوره سلجوقی است، جزئیات معماری و تزییناتِ مقبره و مناره نامبرده مورد بررسی دقیق قرار گرفته است. در این راستا، ضمن بازخوانی کتیبه های موجود که بخش زیادی از آن تخریب شده است، برای نخستین بار متن کتیبه ها و تزیینات بنا، اعم از تزیینات آجری، گچ بری و نقاشی، با جزییات کامل بازسازی، اجرا و مورد مطالعه تطبیقی قرار گرفته است.بازنگری پلان مقبره و مناره نیز، از جمله دست آوردهای این پژوهش است. مقبره ارسلان جاذب برخلاف موقعیت اصلی آن، تاکنون در تمامی منابع موجود، به صورت بنایی منفرد معرفی شده است، درحالی که طبق مطالعات و مشاهدات این پژوهش، ارتباط مقبره با بنای مجاور که مسجدی شبستانی است و پیوند مناره با بنای رباطی دوحیاطه، آشکار و مسلم شد. اطلاعات به شیوه مطالعات کتابخانه ای و مشاهدات میدانی گردآوری شده و نتایج به دست آمده، با مطالعه و تحلیل داده ها و انجام مطالعات تطبیقی صورت گرفته است.

ورود اسام به هند از پل ایران، عناصر معماری جدیدی را نیز به معماری هند افزوده است؛ از جمله باغ ایرانی. به تبع تفاوت در نحوه ورود اسام به هند، خواه از طریق فتوحات امرای مسلمان خواه بزرگان تصوف، معماری مقابر اسامی آن دارای دو نوع متفاوت است. مقابر طبقه حاکم مسلمان در گونه باغ  مزار ساخته شده که متأثر از سنت با غسازی ایرانی، نماد گونه کلاسیک مقبر هسازی اسامی هند است. این مقابر به صورت عناصری شاخص )یادمانی( و جدا از بافت شهری ساخته شد هاند. از دیگر سو مقابر مشایخ و بزرگان تصوف به صورت بلافصل از کاربر یهای شهری مانند بازار، همساز و همنوا با بافت شهری ساخته شد هاند و گونه ارگانیک مقبر هسازی اسامی هند را شکل م یدهند. آنچه در این نوع از مقابر بیشتر به چشم م یآید، نه جنب ههای فرمال معماری، بلکه آیی نها و رسوم زایران مشتاق است. شاخ صترین وجه معماری این نوع از مقابر، باؤل یها هستند که عموماً در مجاورت مقابر قرار دارند.

مسجد و مقبره شیخ بُرخ بنایی واقع در روستای تاریخی کوشه، در جزیره قشم، موضوع این پژوهش قرار گرفته است. ساختمان اولیه این بنا، متعلق به قرن اول هجریست و در سالهای 244 ؛ 737 ؛ 1100 و 1307 هجری، تجدید بنا شده است؛ بنابرین، ضرورت دارد با توجه به قدمت بنا و گذر از وقایع تاریخی، با تأمل به سیر تاریخی حوادث و توصیف آنچه که درحال حاضر از این مسجد و مقبره برجای مانده است، نگریسته شود. بنای کنونی مسجد و مقبره شیخ بُرخ ساده و مقعر است و کمتر کسی از وقایعی که در ادوار قبل بر مسجد گذشته، اطلاعی کامل دارد. آنچه که در اذهان محلی وجو د دارد، آمیخته با افسانه و حکایاتیست که در آن کمتر رنگ واقعیت دیده میشود؛ بنابرین، پژوهش حاضر درصدد است تا غبار از این ابهام بزداید و با رویکردی علمی، روند وقایع تاریخی این بنا را در گذشته و توصیفی از بنای کنونی آن، ارائه کند. این تحقیق بر مبنای مطالعات کتابخانه ای و اسنادی و پژوهشهای میدانی، بصورت توصیفی- تحلیلی، انجام شده است.

یکی از شاخص ترین فضاهای منظرین است که نحوه ارتباط طبیعت و محیط مصنوع درآن می تواند تعریف کننده نظام فضایی و ساختاری منظر شود. بستر هند با توجه به ویژگی های خاص طبیعی- اقلیمی و کثرت کم نظیر آیینی- اعتقادی که در جامعه انسانی آن وجود دارد، تأثیرات قابل ملاحظه ای بر نظام و ساختار باغسازی ایرانی که در دوره اسلامی وارد این کشور شده، گذارده است. مطالعه و طبقه بندی بخشی از این تأثیرات که به بیان نحوه تعامل طبیعت و قسمت های مصنوع باغ مقبره های هندی با تأکید بر ابنیه آن می پردازد، هدف اصلی نگارش این مقاله بوده است. باغ ایرانی محلی است برای حضور غالب طبیعت و نمود این حضور در فضای باغ، ادراک حداکثری عناصر طبیعی منظر است. در صورتی که در باغسازی هندی، که مقتبس از سبک باغسازی ایرانی- اسلامی و متأثر از بستر هند است، هندسه حاکم بر ابنیه بر کل فضای باغ و محوطه طبیعی آن تسلط پیدا می کند و امتداد محوربندی و دید بصری ابنیه اصلی باغ را در تمام محوطه به خوبی می توان دریافت کرد؛ به بیان دیگر در باغ هندی به بنا و قسمت مصنوع بیش از طبیعت پرداخته شده است. افزایش قابل ملاحظه مساحت و حجم بنای مقبره نسبت به باغ پیرامونی در قیاس با نمونه های ایرانی، بالابردن ارتفاع بنا به صورت مصنوعی با ایجاد صفه مرتفع، تأکید بر المان های عمودی همچون قوس های بلند و مناره ها در معماری بنا و داشتن حصار کارشده و مزین به طاق نما از جمله دلایلی است که در اثبات فرضیه ارائه می شوند. باغسازی هندی برخلاف نمونه ایرانی آن، منتج از یک رویکرد انسان محور و ساخت گراست که سازندگان آن به دنبال نمایش مفهومی انسان ساخت از باغ در مقابل نگرش طبیعت گرایانه به آن هستند که چرایی این بحث و ریشه های آن در موضوع نوشتار حاضر نمی گنجد.

بقعه پیربکران از نظر تنوع آرایه های معماری در کشور ایران کم نظیر است. تکنیک های مختلف آرایه گچی، آجری، سنگی، کاشی کاری، دیوار نگاری و طلاکاری در این بنا به چشم می خورد که در نوع خود، از نظر تاریخی، هنری و فنی بسیار ارزشمند است. معماری این بقعه و آرایه های آن در دوره های مختلفی ساخته شده است که استفاده از مصالح گوناگون، قرارگیری لایه ها بر روی یکدیگر، کتیبه های تاریخ دار و ... شواهدی بر این ادعا هستند. کتیبه گچی طلاکاری شده در اتاق مقبره، یکی از زیباترین و مهم ترین کتیبه های این بناست که از نظر فنی مورد مطالعه قرار گرفته است. حین بررسی این کتیبه، آثاری از کتیبه ای دیگر نمایان گشت که تلفیقی از گچ و کاشی بود. در این مقاله، آرایه های معماری اتاق مقبره، معرفی شده و همچنین کتیبه ی گچی و کاشی کاری ضلع شمالی مورد بررسی قرار گرفته است

بسیاری از محققان علوم مرتبط با آثار تاریخی و باستانی، کتیبه ها را به عنوان سند و مدرک معتبری به شمار می آورند که می-توانند کمک قابل توجهی برای کشف و بررسی اوضاع تاریخی، اجتماعی، اقتصادی، سیاسی، فرهنگی، هنری و به تبع آن ها، شناخت هویت ملی جوامع نمایند و در حل ابهامات گذشته جوامع بشری قابل استناد باشند. کتیبه ها، به تاریخ و فرهنگ جوامع بشری هویت ماندگار و پایدار می بخشند. مقاله حاضر قصد دارد با بررسی و خواندن کتیبه های تزیینی کوفی و ثلث، در بنای آرامگاهی پیربکران، زمینه دستیابی به شناخت جامع تری نسبت به هویت ملی- اسلامی ایرانیان در دوره ایلخانیان فراهم نماید. روش تحقیق توصیفی – تحلیلی و مبتنی بر مطالعات کتابخانه ای، اسنادی و بررسی های میدانی از کتیبه های مقبره پیربکران در 30 کیلومتری جنوب غربی شهر اصفهان است، ضمن معرفی مختصر بنا، پیشینیه ساخت و موقعیت کتیبه های مقبره پیربکران در نقشه معماری آن مشخص شده، سپس در ادامه با استفاده از ابزار تصویر برداری (از سال 1384 تا 1389)، نمونه هایی از آثار کتیبه ای ثبت و قرائت شده اند. یافته های تحقیق حاضر نشان می دهد «کتیبه-های مقبره پیربکران»، حاوی مفاهیم و مضامین بسیار با ارزش هستند که به عنوان میراث و سند فرهنگی معتبر برای پایداری و تقویت هویت ایرانی – اسلامی می بایست، بیشتر مورد توجه قرار گیرند.

جریان عرفان، جنبه شاخصی از معنویت اسلام است که در عرصه های گوناگون فرهنگی، هنری، ادبی و... فرصت رشد و نمو یافته است. یکی از بارزترین عرصه های رشد این جریان مربوط به بناهای مذهبی به ویژه مقابر است که پس از مساجد بیشترین و مهم ترین حجم بناهای بازمانده از معماری ایران دوران اسلامی را به خود اختصاص داده است. مقابر شیوخ و بزرگان متصوفه گونه ای از مقابر دوران اسلامی است که معمولا به وسیله مریدان در داخل همان خانقاه شیخ و با خصوصیات ویژه ای ساخته شده اند. موضوع اصلی این تحقیق بررسی و کشف تاثیرات عرفان اسلامی به طور عام و تصوف مکتب شیخ صفی به طور خاص بر مضامین کتیبه های قرآنی و حدیث مقبره این عارف و صوفی بزرگ با تکیه بر متون عرفانی به ویژه کتاب صفوهالصفا به عنوان زندگینامه و مرامنامه عرفانی شیخ صفی است. نکته اساسی در این راستا اثبات این حقیقت است که اصول عرفان و تصوف اسلامی فقط محدود به یک عقیده و طرز خاصی از زندگی نبوده، بلکه به طور گسترده ای در سایر ابعاد زندگی عرفا و متصوفه، از جمله در نحوه تزیین و انتخاب مضامین کتیبه های مقابر آنها نیز موثر بوده است. با توجه به یافته های تحقیق، مضامین کتیبه های قرآنی و حدیث مقبره شیخ صفی الدین اردبیلی؛ ارتباط مستقیم با مفاهیم عرفان اسلامی و به ویژه آرا و اندیشه های صوفیانه مکتب صفویه دارد که به تفصیل در صفوهالصفا و سایر متون عرفانی تشریح و تفسیر شده است.

خطة آذربایجان به عنوان یکی از مهم ترین مناطق سرزمین ایران و همچنین خاستگاه صفویان و مذهب تشیع، نقش مهمی در توسعه و تکامل سنت مقبره سازی اسلامی داشته است. به نظر میرسد طی دوران ایلخانی در این منطقه، سبک خاصی از معماری تدفینی در قالب مقابر برجی شکل تکوین یافته است که مبانی آن ریشه در تصوف اسلامی بخصوص مکتب شیخ زاهد گیلانی و شیخ صفی الدین اردبیلی از عرفای نامی قرون هفتم و هشتم هـ ق دارد. از مهمترین نمونه های برجای ماندة این سبک میتوان به مقبرة شیخ صفی الدین در شهر اردبیل، مقبرة منسوب به شیخ حیدر در مشکین شهر و مقبرة بَردَع توربه سی در جمهوری آذربایجان اشاره کرد که به لحاظ ویژگی های طراحی و تزیینی از شباهت ها و ویژگی های خاصی برخوردارند. تحقیق کنونی به بررسی و تحلیل ویژگی های معماری و تزیینی این مقابر پرداخته و سعی دارد با تعیین تاریخچة زمانی ظهور این فرم از معماری در منطقة آذربایجان بر اساس بررسیهای باستان شناختی, به ابعاد مختلف سبک مزبور دست یابد. بنابر یافته های تحقیق, از مهمترین مصادیق این سبک میتوان به شیوة خاص تزیین جدارة بیرونی مقابر بصورت کتیبة بنایی الله به عنوان ذکر افضل و مداوم متصوفه و نیز شیوة طراحی پلان اشاره نمود که در مقاله به تفصیل مورد بحث قرار گرفته است

برج لاجیم سوادکوه، مقبره یکی از امرایی است در عهد آل زیار که در اندیشه قدرت و تسلط امور در سطح منطقه بوده است....