هنر و تمدن شرق

آنچه از هنرهای کامل برمی آید، صورت و معنایی است که در ترکیب و تلفیقی صحیح با یکدیگر، اثری هنری را خلق می کنند، که قابلیت ارتباط و ادراک مستقیم آن توسط مخاطب و همچنین نفوذ در سایر هنرها را دارد. باغ ایرانی هنری کامل است که علی رغم اینکه در طول تاریخ دست خوش دگرگونی شده است، بقا یافته و ویژگیِ فناناپذیرش را به همگان ثابت کرده است. هنرمند باغ ساز با طراحی مناسب در باغ ایرانی و بهره گرفتن از عوامل ارتباط ساز، همچون فرهنگ، تاریخ، جامعه، نمادها و نشانه ها، رسانه ها و حواس انسانی، ارتباطی دوسویه و معنایی با مخاطب برقرار می کند و باعث ادراکی بی واسطه و بدون نیاز به تفسیر و توضیح برای مخاطب باغ ایرانی می شود. باغ ایرانی، در این مسیر احساسات طبیعی و ناسوتی انسان را همچون حس بینایی، شنوایی، بویایی، چشایی و لامسه را به کار می گیرد امّا با آنها به عنوان تجربه ای مادّی برخورد نمی کند، بلکه معناگرا و اغن ابخش احساسات است.

بخش عظیمی از آسیای میانه از دیرباز جزئی از سرزمین وسیع ایران و خطه خراسان بزرگ به شمار میرفت. در این منطقه جغرافیایی  فرهنگی اقوام ایرانی و ترک با آیینها و باورهای گوناگون میزیستند که تمدن و هنری باشکوه را در دوران باستان و عصر اسلامی رقم زدهاند. با وجود مصائب بسیار که در گذر زمان به ساکنان این مرز و بوم تحمیل شد، فرهنگ آنها همچنان استوار مانده است. سلطه کمونیسم نیز گرچه فاجعهای گران بود اما نتوانست به کلی فرهنگزدایی کند؛ چنان که مردم و به ویژه پیران و میانسالان باورها و رسوم خویش را حفظ کردند و این جوامع پس از استقلال و رهایی از بند فاشیسم به سرعت در جهت احیای میراث فرهنگی  هنری خویش گام برداشتهاند. ثبات فرهنگی این سرزمین به دلیل پیشینه غنی آن است که همچون سایر بخشهای سرزمین مادری، علیرغم تحولات بسیارِ سیاسی، اجتماعی و اقتصادی، از ریشههای هویت فرهنگی تغذیه کرده و توانسته همچنان به عنوان بخشی از سرزمین فرهنگی ایران باقی بماند. این مقاله مروری بر مهمترین ویژگیهای تاریخِ فرهنگ این سرزمین است.

ورود اسام به هند از پل ایران، عناصر معماری جدیدی را نیز به معماری هند افزوده است؛ از جمله باغ ایرانی. به تبع تفاوت در نحوه ورود اسام به هند، خواه از طریق فتوحات امرای مسلمان خواه بزرگان تصوف، معماری مقابر اسامی آن دارای دو نوع متفاوت است. مقابر طبقه حاکم مسلمان در گونه باغ  مزار ساخته شده که متأثر از سنت با غسازی ایرانی، نماد گونه کلاسیک مقبر هسازی اسامی هند است. این مقابر به صورت عناصری شاخص )یادمانی( و جدا از بافت شهری ساخته شد هاند. از دیگر سو مقابر مشایخ و بزرگان تصوف به صورت بلافصل از کاربر یهای شهری مانند بازار، همساز و همنوا با بافت شهری ساخته شد هاند و گونه ارگانیک مقبر هسازی اسامی هند را شکل م یدهند. آنچه در این نوع از مقابر بیشتر به چشم م یآید، نه جنب ههای فرمال معماری، بلکه آیی نها و رسوم زایران مشتاق است. شاخ صترین وجه معماری این نوع از مقابر، باؤل یها هستند که عموماً در مجاورت مقابر قرار دارند.

درک و فهم هر جامعه از مفهوم عدالت در گذر زمان تغییراتی را تجربه می کند و این امر احتمالاً به تفاوت هایی در نظام های اجتماعی و در نتیجه، در نظام های فضایی و کالبدی شهرها می انجامد. مطالعه حاضر به تعبیر فلسفی و اجتماعی عدالت در جامعه هند توجه دارد و به تغییراتی که در تعریف عدالت در ادوار مختلف در این جامعه پدید آمده می پردازد و نهایتاً به این نکته اشاره می کند که هر درک از عدالت چگونه در شک لگیری و توسعه سکونتگاه های انسانی در این جامعه منجر می شود . بدین منظور ، این مطالعه با استناد پنج نمونه موردی )شهرهای جیپور، ادیپور، شاندیگار، گاندی نگر و احمدآباد( ، به بررسی ادوار مختلف تحول اندیشه عدالت در کشور هند و نمودهای فضایی- کالبدی آن در سکونتگا ههای جمعی می پردازد . یافته های تحقیق نشان می دهد که تعریف عدالت در جامعه هندی در سه مرحله از عدالت « به معنای نابرابری کاستی » در دوران پیش از مدرن تا پایان دوران استعمار ، به عدالت « به معنای تأمین حداق لها برای تود هها » در دوران مدرن و سپس به عدالت « به معنای افزایش قابلیت ها » در دوران پسامدرن تغییر کرده است . در تبدیل این اندیش هها به کالبد شهر نیز م یتوان به گونه ای این سه دوره را در تحلیل عوامل شکل دهنده به شهر نیز برشمرد . در دوره اول، حاکمان به شهرها شکل می دادند. در دوره ی دوم ، حاکمان در کنار تکنوکرا تها شهرها را طراحی می کردند و در دوره سوم نیز، حاکمان، تکنوکرا تها و مردم در قالبی مشارکتی به اسکان مجدد زاغه نشینان می پردازند

در دنیای امروز توجه به تعامل شهروندان و حیات جمعی نیازهایی را در طراحی شهری به وجود آورده، به گون های که فضاهای جمعی به مبحثی مورد توجه در شهرهای امروزی تبدیل شده است. بررسی ویژگ یها و عوامل شک لگیری این فضاها بخشی از مبانی نظری حوزه مطالعات شهری را تشکیل م یدهد. با در نظر گرفتن معماری منظر به عنوان یک دانش و حرفه بومی به نظر م یرسد این عوامل در سرزمی نهای مختلف، خاص همان فرهنگ و مردمان باشد. این مطالعه به بررسی فضاهای جمعی کشور هندوستان م یپردازد و در پی یافتن پاسخ این پرسش است که «مفهوم فضای جمعی در شهرهای هند در چه اصول و معیارهایی با مبانی نظری موجود اشتراک یا افتراق دارد؟ » در این پژوهش که با روش مشاهده و با بهر هگیری از مطالعات کتابخان های انجام شد، تفاوت بسیاری در شرایط کالبدی و جریان زندگی جاری در این فضاها مشخص شد؛ تفاو تهایی که در نگاه اول آنها را به کلی از شهرهای مدرن منفک م یساخت. به نظر م یرسد میان مفهوم و عوامل شک لدهنده فضای جمعی در شهرهای هند و تعاریف و عوامل شناسای یشده در مبانی نظری موجود، تفاو تهای بسیاری وجود دارد. لذا نم یتوان عوامل یکسانی را در تمام دنیا برای شک لگیری فضاهای جمعی توصیه کرد. برای یافتن پاسخ سؤال پژوهش، مطالعات میدانی در گستر های از نوع، عملکرد و کالبد از فضاهای مذهبی تا تجاری و از بافت قدیمی به جدید صورت پذیرفت. این فضاها در دو دسته کلی فضاهای ارگانیک هندی )غالباً قدیمی و مذهبی( و بخ شهای برنام هریزی شده مدرن تفکیک شد. ویژگ یهای فضاهای جمعی در بافت مدرن مشابه عوامل مؤثر شناخته شده بود؛ اما برای سایر بخ شها تعریف خاص فضای جمعی در هند جستجو شد. در مجموع بیش از 18 فضای جمعی در 8 شهر با مطالعه و بازدید میدانی شناسایی و خصوصیات آنها تحلیل شده است. در پایان با بررسی اصول و شاخ صهای حداقلی توصیه شده برای تشکیل این فضاها، معلوم شد فضاهای جمعی هندی متأثر از سطح عمومی زندگی در آن کشور با حداقل شرایط )امنیت، پیوستگی با شهر و حضور پیاده( با ابتدای یترین نوع زندگی شناخته شده در مبانی نظری دنیا )فعالی تهای ضروری( انطباق داشته و دلیل تفاوت اولی های که حس شد، فاصله زیاد زندگی و کالبد فضا )فضاهای مدرن و غربی( است.

نگاه عمومی نسبت به وسایل نقلیه به عنوان یکی از ارکان منظر حرکتِ شهرهای معاصر، بیا نگر این است که تجهیزات مذکور در همه شهرها عناصری کمابیش مشابه اند و تنها به ایفای نقش عملکردی خود ، یعنی جابه جایی در شهر می پردازند . در بیشتر جوامع شهری وسایل نقلیه تنها جنبه عینی داشته و فاقد هرگونه نشانه مؤثر در خوانایی شهر هستند . از آنجا که در هند زندگی شهری با حیات بومی و بدوی درآمیخته و مردم ، هر پدیده ای را از فیلتر بومی گرایی عبور داده و «هندی » می کنند ، این سؤال مطرح م یشود که آیا هند یها توانسته اند حمل و نقل مکانیزه را، به عنوان یکی از ارکان ساختار شهری و در عی ن حال پدیده ای وارداتی، بومی کنند؟ و در صورت مثبت بودن جواب ، در قالب چه الگویی به این مهم دست یافته اند؟ تأمل در نظام حرکت در شهرهای هند ، این فرضیه را مطرح می کند که الگوی وسیله نقلیه ای تحت عنوان «اتو-ریکشا » توانسته با استفاده از ویژگی های فیزیکی خود و تعامل با جامعه ، از چارچوب های عملکردی وسایل نقلیه فراتر رفته و به جایگاه مکانی منظرین برسد . در این نوشتار با انتخاب «اتو-ریکشا » به عنوان نمونه موردی ، تلاش م یشود فرضیه مطرح شده به اثبات برسد . روش شناسی تحقیق ، بر مبنای قرائت و تفسیر منظر حرکت در شهرهای امروز هند استوار است . هرچند هم خوانی ریکشا با نیازهای عملکردی جامعه در پذیرش آن از سوی مردم مؤثر بوده ، ولی جایگاه منظرین آن از انطباق با فرهنگ کسب وکار هندی و تبدی لشدن به مکان کار-زندگی به دس ت آمده است . ورود نشانه های آشنا به ریکشا موجب تغییر کاراکتر آن از ابزاری وارداتی به مکانی متأثر از نشانه های معنادار فرهنگ هندی، و تأثیرگذاری ریکشا در خوانایی شهر هندی شده است .