آفاق امنیت

مکتب امنیتی جمهوری اسلامی ایران مبتنی بر معیارهای سه گانه عزت، حکمت و مصلحت نظام در برگیرنده محورهای پنج گانه امنیت پایدار نظام جمهوری اسلامی ایران در دو بعد نرم و سخت است که رهاورد آن تضمین تمامیت ارضی، استقرار و الگو سازی شیوه حکومت و انسجام اجتماعی در فرایند تبدیل سازی ملت به امت اسلامی است. دراین میان، نقش کارگزاران امنیت (رسمی غیررسمی) در مکتب امنیتی براساس راهبردهای حفظ وضع موجود، واقعیت های موجود، فرصت محوری، دفاع تهاجمی و بازدارندگی در معادله سازی تهدید فرصت و مدیریت امنیتی آن مبنای این نوشتار خواهد بود. هدف این مقاله، جانمایی کارگزاران امنیت در لایه های حاکمیتی و بیان مأموریت ها و وظایف آنان است. پرسش اصلی مقاله آن است که: «جایگاه و کارکرد کارگزاران امنیت در مکتب امنیتی جمهوری اسلامی چیست؟» این مقاله ازنظر روشی و به لحاظ ماهیت، کیفی است و به لحاظ هدف، کاربردی و ازطریق روش گردآوری اسنادی (تحلیل محتوا) و قضاوت خبرگی (فن دلفی) اقدام به استخراج مدل مفهومی مکتب امنیتی جمهوری اسلامی ایران و جایگاه کارگزاران در دو بعد (رسمی و غیررسمی) نموده  است. براساس روش بیان شده، چهار لایه: حکومت، امنیت اجتماعی، مکتب امنیتی نظام و امنیت پایدار ترسیم و برمبنای آن کارگزاران امنیتی در لایه های چهارگانه فوق مشخص و تبیین شده اند.

قدرت و نفوذ جمهوری اسلامی ایران از زمان وقوع انقلاب اسلامی به واسطه هم تکمیلی عوامل داخلی و خارجی به میزان قابل ملاحظه ای افزایش یافته است. تقویت انسجام و خودآگاهی هویتی، احیاگرایی و بیداری اسلامی، طرح و بسط گفتمان مقاومت و مقابله گرایی با نظام سلطه و الگودهی به جریان های متعدد اسلامی را می توان درزمره جلوه های قدرت نرم جمهوری اسلامی ایران در سطح منطقه ای دانست. سوریه و عراق را می توان ازجمله عرصه هایی دانست که جلوه های قدرت نرم و عمق راهبردی نرم ایران در آنها از برجستگی خاصی برخوردار بوده است. قدرت و نفوذ ایران نه تنها در دوران قبل از ظهور داعش در این دو کشور محسوس بوده، بلکه روند صعودی افزایش جایگاه نفوذ و قدرت ایران را می توان به خوبی در دوران پس از ظهور داعش نیز مورد ملاحظه قرار داد. دراین ارتباط، پرسش اصلی پژوهش حاضر این است که افزایش قدرت نرم و عمق راهبردی ایران در سوریه و عراق پس از ظهور داعش در پرتو چه مؤلفه هایی قابل تبیین است؟ یافته های مقاله حاکی از آن است که افزایش قدرت نرم و عمق راهبردی نرم جمهوری اسلامی ایران در سوریه و عراق پس از ظهور داعش را می توان در پرتو مؤلفه هایی چون: تحکیم و بازتولید فرهنگ مقاومت، الهام بخشی و افزایش نقش ایران در عرصه سیاست و حکومت عراق و سوریه، تقویت تبادلات فرهنگی و اقتصادی و ائتلاف سازی با قدرت های منطقه ای و فرامنطقه ای و تقویت جبهه مقابله با نظام سلطه مورد ملاحظه قرار داد. مقاله حاضر، توصیفی تحلیلی بوده و اطلاعات موردنیاز هم به روش کتابخانه ای گردآوری می شود.

موضوع بخش مهمی از دیپلماسی اقتصادی کشور، هدف گذاری در مقاصد صادراتی و فراهم آوردن بسترهای دیپلماتیک لازم جهت کمک به صادرات محصولات داخلی است که نقش بسیار مهمی در رونق تولید و پیشرفت اقتصاد جامعه دارد. مقاله حاضر به این سؤال پاسخ می دهد که با درنظرگرفتن نقش صادرات در رونق اقتصادی و اهمیت دیپلماسی اقتصادی در توسعه صادرات خصوصاً در دوره تحریم، کدام یک از کشورهای جهان، بالاترین مزیت نسبی در صادرات محصولاتی ایرانی را به خود اختصاص داده است؟ این موضوع ازآن جهت دارای اهمیت است که سیاست گذاران و متولیان امور اقتصادی کشور می باید با شناسایی و اولویت بندی کشورهای هدف در صادرات ایران، بسترهای لازم را برای هدایت و تشویق تولیدکنندگان و صادرکنندگان به آن سو فراهم آورند و نقش خود را در رونق تولید ایفا نمایند. این مقاله از شاخص RCA تعدیل شده و نیز از داده های بانک جهانی و بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران، برای سنجش اهمیت و شناسایی اولویت کشورهای هدف استفاده می کند. نتایج محاسبات برخلاف تصورات رایج دلالت بر آن دارد که دیپلماسی اقتصادی ایران نیاز به یک چرخش جدی در هدف گذاری خود از کشورهای توسعه یافته غربی و شرقی به کشورهای کم تر توسعه یافته و درحال توسعه و خصوصاً همسایه ایران دارد؛ افغانستان با شاخص 161، عراق با شاخص 65، سوریه با شاخص 18، ترکمنستان با شاخص 17 و گرجستان با شاخص 14، پنج کشور اولویت دار درجهت صادرات ایران هستند و ارمنستان، تاجیکستان، آذربایجان، پاکستان و امارات به ترتیب پنج کشور بعدی را شامل می شود. ازطرفی منتهی شدن بیش از 67 درصد صادرات کشور به پنج مقصد و 41 درصد آن به دو کشور، تهدیدی است که با تنوع بخشی مقاصد صادراتی امکان ازبین رفتن دارد و می تواند امنیت صادراتی کشور را تاحدزیادی تأمین نماید. دیپلماسی اقتصادی، مهم ترین عامل در رسیدن به این اهداف است.

برنامه هسته ای جمهوری اسلامی ایران یکی از موضوعات مهم در سیاست خارجی و امنیتی ترامپ در غرب آسیا (خاورمیانه) به شمار می رود. اگرچه گمان می رفت رویکرد تعامل با غرب و توافقنامه هسته ای با گروه 1+5، موسوم به برجام، سیاست ایران هراسی ازسوی واشنگتن را تضعیف نماید، ولی با ورود ترامپ به کاخ سفید، رویکرد تهاجمی او و افراد کابینه اش علیه برنامه هسته ای ایران مجدداً در دستورکار واشنگتن قرار گرفت. دراین راستا، پرسش اصلی مقاله این است که دولت ترامپ درقبال پرونده هسته ای جمهوری اسلامی ایران چه رویکردی را درپیش گرفته است؟ در پاسخ، این فرضیه مطرح است که ترامپ و دولتمردان امریکایی با بزرگ نمایی و تهدیدجلوه دادن برنامه صلح آمیز هسته ای ایران برای امنیت منطقه و جهان، به بهانه اینکه ایران از آن برای ساخت بمب اتمی استفاده می کند، با بهره مندی از ابزار تهدید و فشار درراستای توقف کامل فعالیت های هسته ای ایران گام برمی دارند و در این راستا مقابله با توان فزاینده موشکی و نفوذ منطقه ای ایران را در صدر اهداف و سیاست های خاورمیانه ای امریکا قرار داده اند که این خود می تواند معادلات و نظم منطقه ای را درراستای اهداف و منافع واشنگتن و متحدان منطقه ای آن شکل بخشد و به تضعیف قدرت و نفوذ روزافزون ایران در منطقه منجر شود. یافته های تحقیق نشان می دهد سیاست دولت ترامپ در دستیابی به اهداف کوتاه مدت خود مثل فروپاشی اقتصادی سیاسی ایران در ظرف یک سال و یا رفتن تهران به پای میز مذاکره با شرایط امریکا در نتیجه تحریم و فشار حداکثر اقتصادی، با شکست روبه رو شده است. برای تحلیل داده ها از روش تحلیلِ کیفی استفاده شده است.

هم زمان با شروع بحران داخلی در سوریه، بازیگران داخلی، منطقه ای و بین المللی با رفتار و اقدامات خود، جهت گیری های مختلفی را در رابطه با این کشور که ازلحاظ ژئوپلیتیک (جغرافیای سیاسی) و ژئواستراتژیک اهمیت خاصی در غرب آسیا برخوردار است، درپیش گرفتند. امریکا نیز به عنوان یک ابرقدرت و با منافع جهانی تلاش کرد تا با رویکردی مداخله گرایانه در بحران سوریه هم بتواند منافع امریکا و هم منافع متحدین منطقه ای خود را تأمین کند. این کشور ابتدا با حمایت از مخالفین عرب سوری سعی در براندازی رژیم اسد و ضربه زدن به متحدان آن داشت. با درخواست قانونی دولت سوریه برای ورود ایران و روسیه به این کشور و برهم خوردن توازن قدرت در سوریه، امریکایی ها در رسیدن به اهداف اولیه با شکست روبه رو شدند. ضعف و شکست مخالفین عرب در برابر دولت سوریه و متحدان آن، امریکایی ها را به سمت نزدیکی به کردها سوق داد تا بتوانند با استفاده از نیروهای کردی، منافع خود را در سوریه تأمین کنند. پرسشی که در این مقاله مطرح می شود این است که راهبرد و  اهداف امریکا درجهت نزدیکی به کردها در پرتو تحولات سوریه، مبتنی بر چه مؤلفه هایی است؟ فرضیه ای که جهت پاسخ به پرسش اصلی مطرح می شود بیان می دارد که سیاست خارجی امریکا درقبال کردهای سوریه با رویکردی عقلانی، درراستای برهم زدن توازن قدرت به ضرر ائتلاف ایران روسیه و سوریه، محور مقاومت و جلوگیری از زیاده خواهی های ترکیه، طرح ریزی شده است. پژوهش حاضر با روش توصیفی تحلیلی و استفاده از منابع کتابخانه صورت گرفته است. داده های پژوهش حاکی از این امر است که نزدیکی امریکا به کردها از زمان ائتلاف تا سال 2019، درجهت ایجاد موجودیتی کردی و بهره گیری از آن برای مقابله با تهدیدات یادشده، با موفقیت همراه بوده است.

پس از وقوع جریانات منتهی به بیداری اسلامی در کشورهای غرب آسیا (خاورمیانه) و شمال آفریقا، فصل جدیدی از روابط میان قدرت های منطقه ای به ویژه جمهوری اسلامی ایران و عربستان سعودی آغاز شد. هرچند روابط دو کشور، پیشتر نیز مبتنی بر نوعی عدم اعتماد و رقابت های نزدیک سیاسی، ژئوپلیتیکی و ایدئولوژیکی بوده است، اما مسئله مهم دراین میان، تطور بافت قدرت و سیاست در منطقه غرب آسیا (خاورمیانه) به ویژه از سال های 2012 میلادی به بعد بوده است که به نوعی مسائل منطقه ای را با چالش های عمده امنیتی و سیاسی مواجه نمود و روابط دو کشور را بیش ازپیش به سمت وسوی تشدید واگرایی ها سوق داد. در این مقاله، تلاش نویسندگان، ارائه پاسخی متقن به این سؤال است که مهم ترین دلایلی که منتهی به تشدید واپس گرایی در روابط خارجی میان ایران و عربستان شد، چیست؟ و درادامه چه سناریوهای محتملی را می توان برای ادامه روابط دو کشور درنظر گرفت؟ یافته های مقاله که با بهره گیری از نظریه برساخت گرایی سیاسی و استفاده از منابع مکتوب و مجازی و نیز روش های تلفیقی جامعه شناسی تاریخی و آینده پژوهی است، بر این مسئله صحه می گذارد که عمده دلایل واپس گرایی در روابط دو کشور را می توان ذیل عوامل نرم و سخت قرار داد. عوامل سخت شامل توسعه قرادادهای سنگین نظامی و تسلیحاتی و میلیتاریزه کردن غرب آسیا (خاورمیانه)، تلاش برای گسترش تروریسم در جغرافیای سیاسی جمهوری اسلامی ایران، نقش آفرینی اثرگذار ریاض در بحران سوریه، مواضع عمل گرایانه سعودی ها در بحران عراق، تجاوز نظامی سعودی ها علیه یمن و جنبش انصارالله و مواضع ریاض درقبال مسئله فلسطین و سرکوب شیعیان عربستان است. عوامل نرم نیز شامل بسط روابط امنیتی با رژیم صهیونیستی، مواضع خصمانه سعودی ها درقبال مذاکرات هسته ای ایران (برجام) و ایجاد شکاف در جبهه مقاومت شیعیان با تمرکز بر عراق است.