آفاق امنیت

محیط امنیتی ایران بسیار متنوع و پیچیده است. در سال های اخیر، تحولات مثبت این محیط فرصت های استثنایی برای ایران فراهم کرده است. از سوی دیگر، تهدیدات پر سر و صدایی نیز علیه ایران ایجاد شده و اغلب قدرت های منطقه ای و جهانی یکی از اولویت های اصلی خود را مقابله با ایران قرار داده اند. موج بیداری اسلامی در یک سال گذشته، ابعاد فرصت های بالقوه را بالفعل کرده است. مقابله با این تهدیدات بی نظیر و هم چنین بهره مندی از این فرصت های استثنایی، به انباشت قدرت ملی و هم چنین مدیریت و برنامه ریزی دقیق نیاز دارد و استراتژیست ها و دیپلمات ها نقشی تعیین کننده در این چارچوب برعهده دارند.

خاورمیانه از جایگاه و اهمیت ویژه ای در نظام جهانی برخوردار است. تحولات اخیر (جنبش های مردمی دینی) در این منطقه ژئوراهبردی، تاثیر شگرفی در معادلات نظام جهانی، به ویژه منطقه ای داشته است. متاثر از تحولات اخیر، جایگاه راهبردی امریکا به عنوان هژمون با منافع ملی در گستره جهانی و جمهوری اسلامی ایران به عنوان قدرت منطقه ای، دچار تغییر و تحولات زیادی شده است. این پژوهش به دنبال بررسی و تجزیه و تحلیل تاثیر این تحولات در وزن و جایگاه راهبردی ایران و امریکا به عنوان دو رقیب راهبردی در خاورمیانه است. یافته های این پژوهش بر این مبناست که تحولات اخیر در راستای شکل گیری حکومت هایی مردمی دینی با محوریت اسلام در جریان است. با توجه به ماهیت مردمی اسلامی این انقلاب ها، جایگاه و وزن راهبردی ایران در منطقه (با توجه به اهداف و ماهیت نظام سیاسی جمهوری اسلامی ایران) رو به فزونی است و در نتیجه، قدرت جمهوری اسلامی ایران در منطقه تقویت خواهد شد؛ در مقابل، جایگاه و وزن راهبردی امریکا در منطقه در حال نزول است که در نتیجه آن، روند هژمونی گرایی امریکا در منطقه افول پیدا خواهد کرد.

اسلام توانسته است جغرافیای یکدستی به لحاظ فرهنگ، تاریخ و اهمیت سرزمینی در خاورمیانه ایجاد کند. در دوره معاصر چهار موج بیداری اصلاحی، انتقادی، رادیکال و مدنی به صورت جمعی و خودآگاهی تحولات سیاسی مانند مشروطه، انقلاب، دیکتاتوری مدرن و جنبش های دموکراسی خواه را در این منطقه شکل داده اند. کنشگران غربی با استفاده از یافته های نظری و تجربی برای حفظ منافع خود از جمله ایجاد امنیت در خاورمیانه، حفظ اقتصاد سیاسی انرژی دنیا و حفاظت از دیکتاتوری های مدرن و پسامدرن سعی کرده اند برنامه هایی بسیار دقیق و راهبردی دنبال کنند. این مقاله درصدد یافتن پاسخ این پرسش است که چه شرایطی در کشورهای اسلامی امکان پیاده کردن راهبرد را می دهد؟ از سوی دیگر، راهبردهای امنیتی غرب به صورت کلی چه بوده و غربی ها چه راهکارهایی برای رسیدن به اهداف سیاسی خود تاکنون انتخاب کرده اند؟

جمهوری اسلامی ایران «اکو» را «گروه بندی منطقه ای» خود می داند، ولی تحریکات و دخالت های خارجی میان اعضای این سازمان بیشتر از آن است که اجازه دهد اکو در شرایط و ساختار کنونی اش به گروه بندی منطقه ای واقعی تبدیل شود. با توجه به این حقیقت که هشت عضو اکو شامل جمهوری آذربایجان، ازبکستان، افغانستان، ایران، تاجیکستان، ترکمنستان، قزاقستان و قرقیزستان در منطقه خزر آسیای مرکزی واقع اند، این تشکیلات را می توان سازمان منطقه ای بالقوه خزر آسیای مرکزی دانست که می تواند از مجموع کشور های این منطقه یک گروه بندی منطقه ای واقعی و مهم به وجود آورد. این مقاله با روش توصیفی تحلیلی با تکیه بر منابع کتابخانه ای و استفاده از روش دلفی سعی در بررسی عوامل همگرا و واگرا و وزن دهی آنها در شکل گیری سازمان منطقه ای مد نظر دارد. یافته های تحقیق در دو عنوان کلی عوامل همگرا (ژئوپولیتیک دسترسی، ژئوپولیتیک لوله های نفتی، نقش ژئوکالچر ایران و...) و عوامل واگرا (نقش نیرو های فرامنطقه ای، تفاوت در ماهیت نظام های سیاسی، اختلافات و رقابت های درون منطقه ای و...) چشم انداز روشنی برای دستیابی به نظام منطقه ای موثر در افقی میان مدت به نمایش نمی گذارد.

موضوع این مقاله، تحلیل و تبیین روند تفوق جنبش اسلامی در گفتمان سیاسی معاصر ترکیه است. در این مقاله، ضمن واکاوی و مرور مختصر بر رهیافت های تبیین جنبش های اسلامی، روند رشد اسلام سیاسی در ترکیه به طور اخص مورد توجه قرار گرفته است. برای فهم زمینه های ظهور جنبش های اسلامی ترکیه، در آغاز به تجربه عناصر برسازنده گفتمان رقیب آن، یعنی کمالیسم پرداخته شده، سپس سه دوره بسیج سیاسی برای جنبش های اسلامی ترکیه مورد بررسی قرار گرفته است. پس از نشان دادن دگردیسی گفتمانی صورت گرفته، زمینه هژمونیک شدن گفتمان حزب عدالت و توسعه مورد مداقه قرار می گیرد. جنبش های اسلامی ترکیه در دوران مختلف تاریخ این جمهوری، با استفاده از فرصت های سیاسی موجود و آگاهی و شناخت از جامعه ترکیه، به گسترش شبکه های سازمانی و تدوین راهبردها و تاکتیک هایی برای مقابله با جریان سکولاریسم حاکم پرداخته اند.

روابط جمهوری اسلامی ایران با ترکیه از سال 2002 پس از به قدرت رسیدن اسلام گرایان به رهبری حزب عدالت و توسعه وارد مرحله ای جدید شد که از آن به بهار روابط دو کشور یاد می شود. اما به نظر می رسد تحولات اخیر در خاورمیانه روابط دو کشور را با چالش هایی مواجه کرده است. لذا مقاله حاضر تلاش دارد مولفه های تغییر سیاست آنکارا را با توجه به تئوری سازه انگاری تحلیل کند و پیامدهای آن را بر امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران مورد واکاوی قرار دهد. یافته های پژوهش موید این فرض است که عمده ترین چالش ها در روابط ایران و ترکیه حول سه موضوع متمرکز شده است: تحولات سوریه، جریان موسوم به بیداری اسلامی و استقرار سامانه دفاع موشکی ناتو در خاک ترکیه. عامل سوم بیشترین تاثیر را در روابط دو کشور داشته است، زیرا بر خلاف عوامل پیشین، تهدید مستقیمی علیه امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران محسوب می شود. روش تحقیق در پژوهش حاضر توصیفی تحلیلی همراه با بهره مندی از منابع کتابخانه ای و اینترنتی است.

قاره اروپا همواره مهد ظهور ترتیبات امنیتی بوده است که خود را متعهد به امنیت اروپا می دانستند. برای مثال، نظام توازن قوا و کنسرت اروپا از معروف ترین نظام های امنیتی اروپا بودند. پس از جنگ جهانی دوم، اروپا به علت فقدان نظام امنیتی مستقل و مختص خود برای تامین امنیت به ناتو متکی شد که در آن ایالات متحده آمریکا نقشی اصلی داشت. از این رو برای اولین بار اروپا به نظامی امنیتی تکیه کرد که بومی نبود. پس از فروپاشی شوروی و رفع تهدید آن، کشورهای عضو اتحادیه اروپا برای داشتن نظام امنیتی مستقل تلاش کردند که به ایجاد سیاست دفاعی و امنیت اروپایی (ESDP) انجامید. بررسی رابطه میان ناتو و سیاست دفاعی و امنیت اروپایی و تاثیر آن بر امنیت اروپا هدف اصلی این نوشتار است.