مدیریت اسلامی

تحقیق حاضر در جستجوی شناسایی الگوی شاخصه های مدیریت اسلامی از دیدگاه امام علی (ع) در کتاب نهج البلاغه می باشد. این پژوهش در زمره تحقیقات کیفی و بر اساس تلفیقی از سه روش تحلیل محتوای قراردادی، هدایتی و تلخیصی می باشدجامعه آماری تحقیق، کل کتاب نهج البلاغه می باشد. در فرایند تحقیق، ابتدا با مطالعه کتاب نهج البلاغه به شناسایی عبارات محتوایی مرتبط با موضوعات مدیریتی پرداخته شد که از مجموع 193167 کلمه در کتاب نهج البلاغه 39750 کلمه مرتبط شناسایی شد. سپس در مرحله کدگذاری اولیه با تحلیل عمیق محتوای قراردادی متون منتخب، 2040 عنوان شاخصه مقدماتی (مفهوم اولیه) شناسایی شد. سپس بر اساس تحلیل محتوای هدایتی (رجوع به الگوهای مطرح در پیشینه تحقیق) و با استفاده از کدگذاری ثانویه، 293 شاخصه مدیریتی (مفهوم ثانویه) استخراج شد. از این تعداد، 203 عنوان از ادبیات موجود و 90 عنوان شاخصه جدید توسط محققان شناسایی شد. در نهایت نیز با کدگذاری انتخابی داده ها، در مجموع 6 مولفه یا مضمون اصلی مدیریتی جهان بینی، بینشی – نگرشی، ارزشی، رفتار فردی، رفتار بین فردی، و رفتار سازمانی مورد شناسایی قرار گرفته شد. نتایج تحلیل تلخیصی شاخصه ها حاکی از آن بود که شاخصه خدامحوری با فراوانی 78 بار تکرار در صدر شاخصه های مدیریتی قرار گرفت.همچنین شاخصه هایی همچون حق طلبی، ، نظارت براساس قرآن و سنت، ظلم ستیزی، توجه به طبقه ضعیف، اطاعت از مافوق، توجه به جمع آوری و مصرف مالیات، آخرت گرایی، شایسته سالاری و صبوری بیشترین فراوانی را در سخنان امام علی (ع) داشته است. این بدان معناست که آنچه مدیریت اسلامی را از سایر الگوهای مدیریت غربی متمایز می کند، جهان بینی متفاوت مدیران مسلمان نسبت به سایر مدیران و توجه بیشتر به رفتارهای اخلاق مدار و ارزشی می باشد.

اجرای خط مشی عمومی، جزو پیچیده ترین مراحل خط مشی گذاری عمومی است که هم مستلزم بهره گیری از اتقان در مرحله تدوین خط مشی های است و هم مستلزم ابزارهایی که بتواند اجرای خط مشی را به بهترین شیوه به منصه ظهور برساند. دهه آغازین انقلاب اسلامی، هم به لحاظ فقدان مدل های آزمایش شده بومی و اسلامی برای اداره و هم به جهت تقابل قدرت های مستکبر جهانی، پیچیدگی مضاعفی برای رهبر جامعه جهت تحقق خط مشی گذاری عمومی داشته است. پژوهش حاضر با هدف واکاوی ابزار اجرای خط مشی عمومی در دهه نخست انقلاب اسلامی صورت پذیرفته است. طبق مطالعات اندیشمندان حوزه اجرای خط مشی، یکی از ابزارهای مهم «سازمانی» اجرای خط مشی عمومی، «بازسازماندهی دولت» است. امام خمینی(ره) با بهره گیری از این ابزار، به شیوه ای منحصر به فرد، بر پیچیدگی ها غلبه کرد و خط مشی های عمومی موردنظر نظام جدید جمهوری اسلامی توسط ابزارهای ایشان تحقق یافته است. واکاوی وثیق ابزارهای مورد استفاده جهت اجرای خط مشی های عمومی دهه نخست انقلاب اسلامی، می تواند به غنای دانش نظری در زمینه اجرای مطلوب خط مشی عمومی در ایران کمک کند. پژوهش حاضر با روش تحلیل مضمون به وسیله بررسی اسناد و مصاحبه با اندیشمندان مرتبط، به واکاوی نهادهای انقلابی ابتدای انقلاب به مثابه ابزار اجرای خط مشی عمومی می پردازد. نتایج نشان داد نهادهای انقلابی ایجاد شده به وسیله امام خمینی(ره)، با مولفه های «برنامه ریزی آرمانگرایانه»، «رهبری کرامت آمیز»، «سازماندهی انقلابی»، «فرهنگ سازمانی جهادی» و «مدیریت متعالی منابع انسانی»، خط مشی های عمومی ابلاغی از سوی رهبر جامعه را به شکلی مطلوب پیاده سازی و اجرا کرده اند.

پژوهش حاضر با هدف طراحی و تبیین الگوی تربیت مدیران جوان بر اساس بیانیه گام دوم انقلاب انجام گردید. با توجه به هدف پژوهش، این تحقیق از نوع اکتشافی و با رویکرد کیفی مبتنی بر تحلیل مضمون صورت گرفت. ابزار گردآوری داده ها مصاحبه های نیمه ساختاریافته و برای تحلیل داده ها از کدگذاری استفاده شد. جامعه آماری شامل کلیه خبرگان فرهنگی و اساتید برجسته ی دانشگاهی بود که 35 نفر از آن ها به عنوان نمونه در این پژوهش مشارکت داشتند. روش نمونه گیری نظری (هدفمند) و معیار پایان آن، اشباع مضامین استخراج شده از مصاحبه ها بود. مضامین پایه استخراج شده از مصاحبه ها در قالب یک الگوی سیستمی و متشکل از پنج مضمون سازمان دهنده شامل ورودی سیستم تربیت مدیران جوان ، فرآیند در سیستم تربیت مدیران جوان ، خروجی سیستم تربیت مدیران جوان، محیط مساعد برای تربیت مدیران و شیوه نظارت بر فرآیند سیستم تربیت مدیران دسته بندی شدند. نتایج پژوهش بیانگر آن است که الگوی تربیت مدیران جوان، منطبق با بیانیه گام دوم انقلاب اسلامی نیازمند اتخاذ یک الگوی سیستمی مشتمل بر ابعادی است که به نظر می رسد تمام این ابعاد از اهمیت ویژه ای برخوردار هستند.

انقلاب اسلامی ایران، رسالتی بی بدیل در تحولات عصر حاضر از جمله معرفی الگوهای نوین سازمان و مدیریت بر عهده دارد. بر اساس بررسی ها، تاکنون مطالعه ای که به شناخت جامع ویژگی های زمینه ای نهادهای انقلاب اسلامی و ارائه الگومحور آن ها بپردازد، معرفی نشده است. پژوهش حاضر، به منظور شناسایی ویژگی های زمینه ای نهادهای انقلاب اسلامی در یکی از سازمان های نیروهای مسلح بر اساس ادبیات موضوعی و معرفی الگوی ارتباطات سیستمی میان آن ها انجام شده است. بدین منظور، با تحلیل مضمون 49 مطالعه در 1423 کد نهایی، ویژگی های زمینه ای نهادهای انقلاب اسلامی در 3 مقوله ارزش ها، سازوکارها و کارکردها، با 36 مضمون و 560 شاخص و زیرشاخص شناسایی و در قالب الگوی سیستمی، دسته بندی و به روش دلفی اعتباربخشی شد. بر اساس یافته ها، ارزش های برگرفته از اسلام ناب و تبلوریافته در انقلاب اسلامی، هسته محوری نهادهای انقلاب اسلامی است. تشکیلات ارزش محور در قالبی سازمان یافته، بومی و کارآمد، سازوکار نهادهای انقلابی است. چندمنظوره بودن و ایفای نقش های اجتماعی، فرهنگی، سیاسی، اقتصادی، دفاعی و امنیتی به تناسب شرایط، کارکردهای یک نهاد انقلابی را تشکیل می دهد. همچنین، تحلیل پویایی شناسی مسئله بر اهمیت اتخاذ سازوکارهای ایجابی و سلبی پویا و هوش مندانه در نهادهای انقلاب اسلامی تأکید می نماید.

در این مقاله با محوریت گونه شناسی عام و چهارگانه حکمرانی جسوپ (دستوری، مبادله ای، گفتگویی و همبستگی)، مسائل کلان دانشجو در نظام تربیتی حاکم بر دانشگاه های کشور مورد بازخوانی قرار گرفته و نکات اصلاحی ای برمبنای حکمرانی اسلامی دانشگاهی ارائه شده است. به همین منظور و با عنایت به فقدان طرح مناسبی از مسائل کلان تربیتی مرتبط با دانشجویان در اسناد آموزش عالی، با استفاده از روش «تحلیل مضمون»، این مسائل از نظام نامه تربیتی و برنامه ریزی درسی دانشگاه امام صادق علیه السلام به دست آمده و پاسخ های مقتضی در قالب گونه شناسی منتخب ارائه شده با استفاده از روش «نظر متخصص»، و در «مصاحبه» با برخی نخبگان آموزش عالی، پاسخ منتخب به دست آمده است که نتیجه آن تلاش برای ارائه حکمرانی دانشگاهی اسلامی بر مبنای پاسخ های مذکور است. نتیجه به دست آمده اینکه گونه غالب حکمرانی نظام تربیتی دانشگاهی دستوری با ویژگی هایی نظیر برنامه درسی ازپیش تعیین شده، آموزش یکسان، هدایت تحصیلی ضابطه محور، انجام امور دانشجویان براساس قوانین مشخص و... است؛ درحالی که دیگر الگوهای حکمرانی نظام تربیتی (مبادله ای، گفتگویی و همبستگی) دارای نکات و پاسخ های قابل توجهی به مسائل کلان دانشجویی هستند که در نظام تربیتی فعلی نادیده گرفته شده است و استفاده از آنها و تحلیل این مسائل در قالب فراحکمرانی، می تواند حکمرانی دانشگاهی اسلامی را بهتر محقق سازد.

از آنجاییکه حکمرانی جوامع با نظام اخلاقی آن جامعه عجین یافته است، فهم ارزش های اخلاقی مطابق با کلام وحی امری مهم می باشد. از این رو پژوهش حاضر درصدد است که مبتنی بر آموزه های قرآن کریم اصول و مولفه های اخلاقی برجسته و کارآمد مورد نیاز حکمرانی جوامع را با بهره گیری از روش تحقیق موضوعی قرآن کریم استخراج کند. بدین منظور مفهوم اخلاق ذیل محور حکمرانی در 678 آیه مورد بررسی قرار گرفته است. دستاورد این پژوهش مجموعه اصول و مولفه های اخلاقی است که حاکمان یا کارگزاران، مردم، حوزه های فرهنگی، اقتصادی، سیاسی و اداری می بایست به آن متخلق گردند تا در پرتوآن بتوانند رهبری و هدایت امور را آنطور که مد نظر قرآن است جامه عمل بپوشانند و کار بست آنها موجب ارتقای اخلاق در جوامع اسلامی خواهد شد. مهم ترین اصول اخلاقی که در این پژوهش شناسایی شده است عبارتند از: حاکمیت رابطه رحمانی ، حاکمیت عدالت، رضایت عمومی، تخصص و تعهد، خردورزی، مشارکت عمومی، اصلاح و نظارت همگانی و شفافیت و پاسخگویی برای حاکمان. اطاعت از حکومت اسلامی، همدلی با مردم، همدلی و کمک به حکومت برای مردم و در حوزه سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و اداری برائت از استکبار و حفظ عزت ، توجه به معیشت ، ایجاد اقتصاد سالم، اهمیت به خانواده ، تعلیم و تربیت، قانونگذاری حق مدار و انتصابات شایسته .