مدیریت اسلامی

به رغم تلاش های اندیشمندان غربی و اسلامی برای حمایّت از سازمان ها و منابع انسانی، وجود فقر و فاصله های طبقاتی و نارضایتی های شغلی گواه بر ضعف سبک های رهبری از جمله رهبری خدمتگزار است؛ بدین جهت، با هدف جبران این ضعف، با مرور پیشینه پژوهش رهبری خدمتگزار، بیش از 40 شاخص به دست آمد که پس از عرضه به محضر قرآن، بیش از 90% آن ها تأیید گردید و آنگاه از طریق واژه پژوهی و معناپژوهی در آیات قرآن، 300 شاخص (مفهوم) از 600 آیه استخراج گردید که با روش پژوهش داده بنیاد، تجزیه و تحلیل شد. پس از حذف شاخص های مشترک و مرتبط یا کم تأثیر، در مرحله کدگذاری باز، 185 شاخص به دست آمد و در مرحله کدگذری محوری 42 مقوله محوری و در مرحله کدگذاری انتخابی 6 مؤلّفه/ بُعد استخراج گردید که پس از مقایسه مقوله-ها با مقوله اصلی (رهبری خدمتگزار از دیدگاه قرآن)، مقوله ها به مقولات عِلّی، زمینه ای، مداخله ای، راهبردی و پیامدی دسته بندی شد و آنگاه در قالب یک مدل مفهومی و پارادایمی داده بنیاد طراحی گردید.

یکی از مباحث کلیدی و چالش برانگیز، نوع حکمرانی و نحوه اداره جامعه است که در سالهای اخیر مورد توجه پژوهشگران عرصه علوم سیاسی و مدیریتی قرار گرفته است. اتخاذ رویکردهای مختلف و شکل گیری پارادایم های مختلف نشاندهنده افزایش اهمیت این مساله به ویژه در دوران معاصر شده است. در این راستا لازم است بر اساس مبانی ارزشی و اسلامی خود به موضوع حکمرانی پرداخته شود. در این مسیر یکی از الگوی های مهم در عرصه حاکمیت، سیره حکمرانی امام علی(ع) می باشد. این پژوهش در پی آن است که مولفه ها و تعریف حکمرانی اسلامی را بر اساس بیانات ایشان استخراج نماید. روش پژوهش از نوع کیفی است که از طریق روش تحلیل محتوای کیفی براساس کتب نهج البلاغه و غرر الحکم و درر الکلم انجام شده است. مولفه های شناسایی شده شامل 19 مولفه می شود که در نهایت نیز حکمرانی اسلامی به این صورت تعریف گردید: تعیین، اعمال و کاربرد قواعد شریعت مدار و حکمیانه با وحدت و همیاری صادقانه نقش آفرینان امت مبتنی بر روابط اخوت ایمانی با محوریت ولایت برای تحقق عدالت و رشد و هدایت جامعه در مسیر تقرب الی الله.نقش آفرینان حکمرانی نیز در سه بخش، ولایت، خواص و امت شناسایی و طبقه بندی شدند.

توجه به مسئله «کارمندی» با مؤلفه هایی چون بی انگیزگی کارمندان، ناکارآمدی نظام کارمندی و فساد و کُندی و تعلل در سازمان های بوروکراتیک از مقولات مهمی است که از منظرهای مختلفی به آن پرداخته شده است. در این تحقیق سعی شده در نسبت میان جامعه و انسان ایرانی با سازمان بوروکراتیک مدرن ابعاد موضوع طرح گردد. برای این مهم بازخوانی نظام سنتی کار در ایران و شناخت مؤلفه های آن نظام ضروری تشخیص داده شد که با روش جامعه شناسی تاریخی صورت گرفت. یافته های تحقیق در این بخش راسیونال نبودن، تقدس معنای کار، همیاری و تعاون به جای همکاری و رقابت، رابطه بین محصول و تولید کننده، با کیفیت بودن محصولات ایرانی را به عنوان مهم ترین مولفه های نظام سنتی کار در ایران نشان داد. در ادامه تجربیات متعدد ورود سازمان مدرن به ایران و تبعات اجتماعی آن مورد بررسی قرار گرفت و تجربه های شکست های سازمان های مدرنی چون ارتش، بانک، آموزش عمومی، نظام پزشکی و سلامت و امثال آن در زندگی ایرانیان بررسی شد. در نتیجه گیری مشخص شد که جمع بندی شکست ها ذیل ناهماهنگی میان جامعه ایرانی و انسان ایرانی با سازمان مدرن کار اگرچه بخشی از واقعیت را بازنمایی می کند اما صورت بندی آن با عنوان نداشتن آمادگی های فرهنگی، اجتماعی، مهارتی از سوی جامعه ایرانی برای بکارگیری سازمان مدرن نادرست است. بلکه این ناهماهنگی حداقل در موارد مهمی باید با تغییرات بنیادین در انگاره ها و آموزه ها و اصول سازمان بویژه سازمان های بوروکراتیک تدارک گردد و نه با تغییر در آمادگی های فرهنگی و اجتماعی ایرانیان.

جوهره خط مشی از وجوه مختلف قابل تحلیل است. از یک منظر خط مشی را می توان یک «انتخاب و تصمیم درست» تعریف کرد. از این رو بُعد تجویزی و قضاوتی در هر خط مشی جزو اجزای مهم و جدایی ناپذیر آن به حساب می آید. حسب این اهمیت، اندیشمندان این حوزه مدل های مفهومی مختلفی را ناظر به پشتوانه هنجاری خود به مثابه الگوی مطلوب جهت انتخاب یک یا مجموعه ای از خط مشی ها ارائه کرده اند. مسئله مهم پژوهش حاضر آن است که انقلاب اسلامی با توجه به مختصات متمایز خود در حوزه های گسترده هنوز از تولید و بکارگیری مدل های تجویزی خط مشی بومی رنج می برد. با توجه به چنین دغدغه ای مقاله پیش رو تلاش دارد با رویکردی اکتشافی و بهره گیری از روش تحلیل مضمون، بیانات و مکتوبات مقام معظم رهبری را در این زمینه واکاوی کند. نتایج این تحقیق بیانگر آن است که سه گانه «معنویت، عقلانیت و عدالت» پایه و بنیان شکل گیری چنین الگویی است. از محل تقاطع عناصر این سه گان 9 بُعد فرعی «تعیین نقش برای مردم»، «منفعت و حقوق عمومی»، «ظرفیت علمی حل مسأله»، «انسجام و پیوندهای ملّی»، «تبیین زمین درگیری»، «ضابطه و قانون»، «راهبرد درگیری فوق فعال»، «جهاد» و «حجت شرعی» تولید شده اند. این ابعاد از مسیر 3 بازوی تجویزی «نهاد مردم«، «ساختارهای حقوقی» و «سازمان علمی» امکان و ظرفیت پیگیری داشته و در غایت و نهایت خود «اقتدار عادلانه» کشور را دنبال می کنند.

این پژوهش با هدف تبیین جایگاه علم و فناوری در چشم انداز تمدن نوین اسلامی از منظر امام خامنه ای انجام شده است.تحقیق از نوع کیفی است. برای تجزیه و تحلیل داده ها و استخراج مضامین از روش تحلیل مضمون استفاده و120 مضمون پایه، 26 مضمون سازمان دهنده و13مضمون فراگیر استخراج شد. مضامین فراگیر عبارتند از: علم و فناوری به عنوان پایه تمدن نوین اسلامی، عامل پیشرفت و عزت و اقتدار، هماهنگی علم با دین، نفی وابستگی علمی، علم اخلاق مدار و عدالت محور، آینده نگری و تعیین چشم انداز علمی، علم نافع، خلاقیت علمی، شکستن مرزهای دانش،کسب مرجعیت علمی در جهان، جهاد علمی، اقتصاد دانش بنیان، یادگیری از تجارب دیگران در کنار تولید علم. از بین مضامین مستخرج، جهاد علمی با دارا بودن 43 مضمون پایه، بیشترین تاکید و فراوانی را در کلام امام خامنه ای دارد. بر اساس نتایج تحقیق، امام خامنه ای با تاکید بر جهاد مستمر علمی به عنوان موتور پیشران کشور، پیشرفت در علم و فناوری مبتنی بر اخلاق و معنویت و عدالت را به عنوان یک ارزش و شاخص تعالی، از ارکان تمدن نوین اسلامی میدانند و بر تغییر رویکرد از مصرف کننده علم به تولیدکننده علم، شکستن مرزهای دانش و کسب مرجعیت علمی در جهان تاکید دارند.

هدف پژوهش حاضر شناسایی شاخص های مدیر انقلابی و طراحی مدل آن در بخش دولتی می باشد. تحقیق حاضر از نظر هدف، کاربردی و از نظر روش انجام آن، جزء روش های کیفی بوده است. ابزار گردآوری اطلاعات و داده ها، مصاحبه با خبرگان بوده است. جامعه آماری خبرگان و مدیران در سه سطح کلان، متوسط و خرد در کشور می باشد. از طریق روش دلفی و با اشباح نظری 15 مدیر برای مصاحبه های عمقی انتخاب شد. برای تجزیه وتحلیل داده ها از روش های کیفی و روش استراوس همزمان با جمع آوری داده ها استفاده شد. نتایج گذاری ها نشان داد که همه مضامین، مقولات و مفاهیم به صورت کامل و بر اساس مصاحبه های عمقی صورت گرفته با 15 مدیر به این صورت بوده که منجر به استخراج 222 مفهوم در قالب کدگذاری باز، استخراج 132 مقوله/ شاخص در قالب کدگذاری محوری، استخراج 10 مضمون اصلی در قالب کدگذاری محوری و انتخابی و 6 مضمون فراگیر در قالب کدگذاری انتخابی بوده است. نتایج موردی نیز نشان داد که رفتار سازمانی مدیران، رفتار فردی و توانایی فردی مدیران، اخلاق و رفتار خدا محورانه، امید، جدیت و قاطعیت، پاسخگویی، عملکرد، شایستگی و شایسته سالاری، ارتباط موثر با همکاران و مردم، بهره وری فزاینده مهم ترین شاخص های یک مدیر انقلابی هستند. نتایج کدگذاری های محوری نیز نشان داد که جوان گرایی در بدنه مدیریتی، مبارزه با فساد و سلطه مدیران، تأکید بر عمل به وعده ها، ارتقاء توانایی و تخصص مدیران، حفظ و تربیت مدیران شایسته نیز به عنوان عوامل بسترساز مدیریت انقلابی معرفی شدند. البته در این خصوص موانعی مانند سیاست زدگی، نواقص مردم سالاری، ضعف شدید علمی و مدیریتی در سازمان ها و نهادهای دولتی، رفاه زدگی و اشرافی گری مدیران، سوء مدیریت مدیران، عدم فهم درست برخی مدیران از مسائل کشور از موانع داخلی و انتشار دهنده-های اندیشه مدیریت به سبک غربی ها، تهاجم فرهنگی، تحریم اقتصادی، تزریق ناامیدی به برخی مدیران، القای ناتوانی در بین مدیران کشور، تبیین های دروغ در مورد مدیریت انقلابی نیز موانع خارجی رشد و ترقی مدیران انقلابی هستند.