مدیریت اسلامی

مفهوم حاکمیت خوب الگویی است که در پی ناکارآمدی سازوکارهای پیشین توسعه از سوی کشورهای توسعه یافته و مجامع بین المللی ارائه شد. اما به واسطه خاستگاه هنجاری متفاوت طرح آن از سوی اندیشمندان مختلف مورد انتقاد قرار گرفته است. بر این اساس این مقاله درصدد آن است تا با تکیه به سه بعد کتاب هدایت بودن، وجود همه لوازم هدایت تشریعی و جهان شمولی آموزه های قرآن، ابعاد و مؤلفه های حاکمیت مطلوب را با استفاده از ترکیبی از دو روش تحقیق موضوعی قرآن کریم و تحلیل مضمون از آیات قرآن استخراج نماید. بنابراین با انتخاب کلیدواژه مناسب (ریشه ح-ک-م) و بررسی آیات منتخب (703 آیه) در قالب سیاق آن (63 سیاق)، نکاتی به دست آمد که با مطالعه و مقایسه محتوایی با تفاسیر منتخب ضمن تکمیل، روایی نکات استخراجی (در مجموع 393 نکته) مورد ارزیابی قرار گرفته و سپس با روش تحلیل مضمون دسته بندی و کدگذاری شد. در نهایت ابعاد حاکمیت مطلوب با تکیه به 33 مؤلفه به دست آمده در 5 عنوان شریعت گرایی اسلامی، معنویت گرایی اسلامی، عقل گرایی، عدالت گرایی اسلامی و مردم سالاری دینی دسته بندی گردید. سبک مستخرج از مؤلفه ها و ابعاد با عبارت «حاکمیت برادرانه در سایه ولی حق» عنوان گذاری شد.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی، تجارب مختلفی در ایجاد و راه اندازی تشکل ها و سازمان ها و نهادهای بومی برآمده از انقلاب، مثل نیروهای مسلح انقلاب اسلامی، کمیته امداد امام خمینی، بنیاد مستضعفین، جهاد سازندگی و... شکل گرفت. با گسترش مجموعه ها، نهادها، سازمان ها و تشکل های انقلابی، رفته رفته این سؤال به وجود آمد که کدام مدل از سازوکارهای حرکت های جمعی سازمان دهی شده، در حکمرانی اسلامی مورد نیاز است و این حرکت چگونه است؟ این تحقیق، در صدد پاسخگویی به این سؤال و به صورت کیفی و توسعه ای است و از روش تحلیل مضمون برای تحلیل بیانات مقام معظم رهبری استفاده شده است. به منظور دستیابی به الگوی سازمان دهی نهادهای انقلابی مبتنی بر اندیشه های رهبر معظم انقلاب اسلامی، پیام ها، بیانات و دستورات معظم له تا آذرماه 1400 مطالعه و بررسی شد. ابتدا کلیه احکام انتصابات مسئولین و همچنین احکام تشکیل نهادهای انقلابی در زمان زمامداری رهبر معظم انقلاب مطالعه شد، سپس جستجوی کلیدواژه ای «نهاد انقلابی»، «سازمان دهی»، «ساختار» در بیانات معظم له، از طریق جستار در دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت الله العظمی خامنه ای (مدظله) مطالعه و کدگذاری شد. در مرحله آخر، به منظور تمرکز بر الگوی سازمان دهی نهاد انقلابی نیروهای مسلح انقلاب اسلامی در اندیشه های معظم له، کلیه بیانات و پیام های رهبر معظم انقلاب در جمع پاسداران، بسیجیان و نیروهای مسلح در زمان رهبری ایشان مطالعه و بررسی شد. نتایج تحقیق نشان داد که سازمان دهی نهادهای انقلابی در اندیشه معظم له شامل پنج بعد اساسی شاکله ظاهری (بعد تحولی سازمان دهی)، شاکله معنوی (بعد ثابت سازمان دهی)، نظم انقلابی (سازوکار ثابت و تحول)، روح انقلابی (تعیین نسبت با انقلاب) و مدیر جهادی به عنوان موتور پیشران سازمان دهی نهاد انقلابی است.

همه گیری جهانی کووید-19 بحرانی است که میلیاردها انسان را در سراسر دنیا به خود مشغول کرده، هر انسانی را در روی زمین مورد تهدید قرار داده، و پیامدها و چالش های گسترده اجتماعی، اقتصادی، سیاسی، فرهنگی، مذهبی، و فلسفی را برای جوامع، دولت ها، حکومت ها، و سازمان های بین المللی به وجود آورده است؛ به طوری که، جامعه و شهروندان از رهبرانشان انتظار دارند تا بحران را به صورتی اثربخش مدیریت کنند. جمهوری اسلامی ایران نیز مانند سایر کشورهای دنیا تحتِ تأثیر این بحران قرار گرفته است؛ از این رو، هدف این پژوهش بررسی رهبری بحران کووید-19 در ایران است. بدین منظور، بیانات و پیام های حضرت آیت الله خامنه ای (مدظله العالی)، از زمان شناسایی و اعلام عمومی نخستین موارد ابتلا به کووید-19 در ایران را تا زمان نگارش این مقاله (تعداد 58 سخنرانی و 8 پیام مرتبط با کووید-19)، مورد بررسی و تحلیل قرار گرفتند. پژوهشگران با استفاده از روش تحلیل مضمون، داده های حاصل از متن بیانات و پیام ها را مفهوم سازی کرده و بر اساس آن مفاهیم (229 مورد)، مضامین اولیه (72 مورد)، مضامین سازمان دهنده (72 مورد) و مضامین فراگیر (11 مورد) به دست آمد. درنهایت، با ترکیب و ادغام مضامین فراگیر نزدیک به هم، 3 بُعد 1) معنوی (توجه به معنویات)، 2) شناختی (خودشناسی، دیگرشناسی و آگاهی اجتماعی؛ درک ماهیت اصلی بحران؛ قضاوت در مورد نفع عامه)، و 3) رفتاری (تصمیم گیری برای مدیریت بحران؛ مفهوم سازی و انتقال ماهیت بحران ادراک شده برای جامعه و سایر ذینفعان؛ به-کارگیری از قدرت سیاسی برای بسیج امکانات و منابع و کنار هم قرار دادن افراد، گروه ها و سازمان های واگرا و حتی دارای هدف های متعارض؛ گفتمان سازی و معماری فرهنگی؛ الهام بخشی و برانگیختن انگیزه های درون فردی؛ یادگیری بحران؛ رهبری بحران پس از بحران) از رهبری حکیمانه بحران شناسایی شد. نتیجه گیری و پیشنهاد ها در متن مقاله ارائه شده است.

مسئله بهبود حکمرانی در کشورها به طرح حکمرانی خوب منجر شد در انتقاد به آن، حکمرانی سالم ارائه شده است. حکمرانی سالم به برداشت آزاد و متنوع از شیوه و معیارهای حکمرانی در کشورهای مختلف تأکید دارد و معتقد است که حکمرانی باید مطابق با آداب، رسوم و فرهنگ محلی هر کشور تعریف و سازمان دهی شود. هدف پژوهش حاضر، واکاوی و تبیین مؤلفه های حکمرانی سالم اسلامی در پرتو ارزش های ناب انقلاب اسلامی از دیدگاه رهبر انقلاب است. این پژوهش، از نظر هدف بنیادی و از لحاظ روش تحقیق، ترکیبی است. رویکرد ترکیبی آن، متوالی اکتشافی است که در دو فاز کیفی-کمّی انجام شده است. در این طرح ابتدا از روش کیفی تحلیل روایت و سپس از روش کمّی دلفی تعدیل شده استفاده شده است. در فاز اول، با استفاده از رویکرد زمینه یابی های مکتوب، شاخص ها و گزاره های کلیدی مرتبط با ارزش های ناب انقلاب اسلام استخراج شدند و سپس با کدگذاری در مرحله بعدی؛ مؤلفه های کلیدی مورد شناسایی قرار گرفتند. در نهایت با بررسی متون مربوطه، تعداد 112 واحد معنایی شناسایی شد که پس از پالایش دوباره کدها، 45 کد مفهومی احصا گردید. در مرحله بعدی، با بررسی کدهای مفهومی، 9 طبقه و 5 درون مایه اصلی استخراج شد. در فاز دوم تحقیق با استفاده از روش دلفی تعدیل شده، که تعداد 16 خبره در سه راند دلفی مشارکت داشتند، این مؤلفه ها به همراه طبقات تشکیل دهنده آن ها مورد بررسی قرار گرفتند. از نتایج این تحقیق می توان به این نکته اشاره کرد که می توان با تأسی از ارزش های ناب انقلاب اسلامی، حکمرانی سالم اسلامی را با شیوه حکومتی که مبتنی بر مردم سالاری دینی است پیاده سازی کرد و سبک جدیدی از حکومت و حکمرانی را در چارچوب قوانین الهی و اسلامی ارائه نمود که در راستای رشد و تعالی کشور، مثمر و کارآمد باشد .

عوامل کلیدی موفقیت در تحقق اهداف یا ناکامی هر نهاد و سازمان نقش کلیدی بر عهده دارد. این پژوهش با هدف شناسایی و اولویت بندی عوامل کلیدی موفقیت مساجد در عرصه تربیتی انجام شده است. در این پژوهش از روش ترکیبی استفاده شده است. در بخش کیفی و با روش تحلیل مضمون، عوامل کلیدی موفقیت مساجد در عرصه تربیتی، با بررسی دوازده مسجد موفق شناسایی و در گام بعد با تحلیل اهمیت – عملکرد، اولویت بندی گردیده. نتایج مقاله حاکی از آن است که الگوی موفقیت مساجد مشتمل بر ابعاد «نقش آفرینان، نظام ها، تعاملات و زمینه ها» است. عوامل کلیدی موفقیت مساجد در عرصه تربیتی عبارت است از: («رهبر اسوه»، «نظام تربیتی کادرساز»، «رونق تربیتی تشکیلاتی در بخش خواهران»، «انسجام تشکیلات ایمانی»، «جامعیت و تناسب تربیتی»، «تعامل با طلاب و حوزه علمیه»، «تعامل مسجد مدرسه و خانواده»، «روحیه جهادی»، «رفع موانع فعالیت جوانان»، «گسترش مأموریت» و «خدمت رسانی پیرامونی»). بالاترین اولویت در میان عوامل کلیدی موفقیت، به مؤلفه های «رهبر اسوه»، «نظام تربیتی کادرساز» و «رونق تربیتی تشکیلاتی در بخش خواهران» اختصاص دارد. به نظر می رسد نقطه اهرمی تغییر در مساجد از بعد تربیتی، شناسایی و پرورَش استعدادها برای رهبری، کشف و ارائه الگوهای نظام تربیتی- تشکیلاتی و اهتمام ویژه نسبت به رسیدگی و رونق در بخش خواهران است.

جهان پر تلاطم امروزی، انگاره های گوناگونی در زمینه حکمرانی که تماماً ریشه در تفکرات پوزیتیویسمی دارد و توسعه و کمال را تنها در تأمین نیازهای مادی و دنیوی که اساساً از خرد و باور های دوران رنسانس و به ویژه انقلاب صنعتی در اروپا بر می آید، می داند. این در حالی است که دین اسلام با نگاهی همه جانبه، حکمرانی با مفهومی فراتر از بینش مادی گرایانه غربی ارائه می دهد که بر پایه کلان نظریه "عبادت محوری"، که اساس خلقت آدمی می باشد، استوار است و در تمامی امور با توجه به "وجود برتر" معنا می یابد. پارادایمی که مشتمل از ارتباطات درونی و عمیق آدمی و همچنین ارزش های حیات اجتماعی اوست، که در نهایت منجر به عالم بالا که کمال اصلی آدمی است ختم می شودمی شود. الگویی که این ظرفیت را دارد تا شمول شهروندان را به وجود برتر رهنمون سازد. حال ضرورتأ این پژوهش بر آن است؛ با توجه به ظرفیت بالای الگوی حکمرانی اسلامی، در گام نخست شاخص های این الگو را از دل مطالعات و مستندات علمی پیشین شناسایی و سپس با استفاده از آن، نظام مدیریت شهری ایران را که داعیه این نوع از حکمرانی را دارد سنجیده، و درنهایت در صورت وجود انحراف از این بینش اسلامی راه را برای شناسایی موانع آن در پژوهش های آتی بگشاید. نتایج پژوهش با توجه به آزمون T تک نمونه ای در محیط نرم افزار SPSS حاکی از آن است که دیدگاه کلی پاسخ دهندگانپاسخ دهندگان نسبت به عملکرد نظام مدیریت شهری ایران با توجه به شاخص های حکمرانی اسلامی نامطلوب می باشد و انحراف میانگین تمامی شاخص های مستخرج منفی می باشد و بیانگر ضعف، انحراف و گاهاً خروج از خط سیر این بینش الهی در حوزه مدیریت شهری ایرانی است. این نکته قابل ذکر است، تاکنون عمده پژوهش های صورت یافته در حوزه مدیریت اسلامی تنها به شناسایی و استخراج شاخص ها پرداخته؛ و ارزیابی وضعیت سیستم مدیریت اسلامی کشور حلقه مفقوده این گونه پژوهش ها می باشد. لذا توصیه می گرددمی گردد با توجه نتایج به دست آمده؛ در جهت کاهش این انحرافات و بازگشت به این اندیشه توحیدی، در پژوهش های آتی در پی شناسایی موانع و محدودیت های استقرار و پیاده سازی این نوع از حکمرانی در موضوع مورد مطالعه بود.