جغرافیا (انجمن جغرافیایی ایران)

تحولات در جهان امروز بسیار شتابان است و علم جغرافیا باید بتواند پویایی علمی لازم را در برابر تغییرات سریع از خود نشان دهد، برخی از جغرافیدانان باور دارند که جغرافیا در پاسخگویی به مسائل سال های اخیر فاقد سرعت کافی است. انجام پژوهش های میان رشته ای مانند میان رشته ای جغرافیا_ کارآفرینی یکی از راه حل های چنین موقعیت هایی است چرا که میان رشته ای موجب ایجاد تنوع در محورهای اصلی کارهای علمی می گردد. سئوال اساسی این تحقیق عبارت است از این که رویکرد غالب جغرافیدانان در تنوع بخشی به عناصر اصلی مقاله های بین رشته ای منتشر شده در حوزه جغرافیا و کارآفرینی، چه تاثیری بر پویایی و توسعه علمی جغرافیا داشته است؟ در این تحقیق با هدف شناخت رویکرد غالب جغرافی دانان در کارهای میان رشته ای و شناخت چگونگی تاثیر آن بر پویایی علم جغرافیا تعداد ۷۳ مقاله از طریق نمونه گیری تصادفی که در ۲۷ مجله های تخصصی جغرافیایی در زمینه کارآفرینی نوشته شده بودند، انتخاب شدند تا وجود رویکرد تنوع گرایی در این کارها بررسی شود. روش تحقیق کیفی و تشخیص کدهای منفرد، شمارش و مقایسه آنها در هر یک از محورهای مورد بررسی به کار گرفته شده. براساس یافته های این مطالعه، در محورهای اصلی مورد بررسی یعنی: موضوع، اهداف، زمینه، نتایج، افراد و موقعیت متغیر کارآفرینی، تنوع محدودی در رویکرد پژوهشگران وجود دارد و کارهای بین رشته ای با کارآفرینی، تاثیر محدودی بر محورهای مورد بررسی برای پویایی علمی جغرافیا دارد. در حالی که رویکرد تنوع بخشی در جغرافیا به عنوان یکی از قدیمی ترین علوم میان رشته ای می تواند پویایی، قدرت تشخیص، حل مسئله علم جغرافیا و کارآیی جغرافیدانان را در جامعه خود افزایش دهد.

این تحقیق بر اساس متغیرهای؛ نارسایی ها، عوامل محیطی و ناحیه ای، توجه و تاکید بر تصمیم گیری و عمل غیر متمرکز، توجه کمتر به جایگاه روستا و سیاستگذاری برنامه ریزی توسعه روستایی در دوره قبل و بعد از انقلاب اسلامی و نیز برنامه ریزی فرابخشی به جای بخشی نگری انجام شد و جامعه آماری نمونه آن دربرگیرنده 127 نفر به روش دلفی بوده است. ابزار پژوهش مصاحبه و پرسشنامه محقق ساخته بوده که روایی، پایایی(روش ضریب آلفای کرونباخ) و نرمال بودن داده ها(آزمون کلموگروف اسمیرونوف) به کمک روش های آماری مورد تایید قرار گرفتند. در نهایت، جهت آزمون فرضیه های تحقیق از آزمونt تک نمونه ای به کمک نرم افزار SPSS آماری استفاده گردید. نتایج تحقیق نشان داد که در پنج فرضیه بر اساس تجزیه و تحلیل آماری استخراج شده از پرسشنامه ها؛ نتایج تخمین، سطح معناداری متغیرهای نارسایی، عوامل محلی و ناحیه ای، توجه و تاکید بر تصمیم گیری و عمل غیر متمرکز، توجه کمتر به جایگاه روستا و سیاستگذاری برنامه ریزی توسعه روستایی در دوره قبل و بعد از انقلاب اسلامی و نیز برنامه ریزی فرابخشی به جای بخشی نگری در ارتباط با متغیر مدل نظام سیاست گذاری برنامه ریزی توسعه روستایی ایران کمتر از 0/05 می باشد، بنابراین در سطح اطمینان 95 درصد رابطه این متغیرها معنادار است. همچنین مقدار آماره t برای پنج فرضیه به ترتیب 649/36- ، 826/33-، 571/27-، 694/30- و 384/28- بدست آمد. طی فرآیند تحقیق ثابت شد که نظام سیاست گذاری برنامه ریزی توسعه روستایی در کشور دارای مشکلات، نارسایی ها و چالش هایی است. همچنین برنامه ریزی متمرکز امکان و مجال استفاده از ظرفیت های محلی و ناحیه ای را برای سیاست گذاران و برنامه ریزان توسعه نمی دهد و این مساله خود موجب دور ماندن روستا و مناطق روستایی از توسعه می گردد. تمرکززدایی در برنامه ریزی توسعه روستایی کشور باید به عنوان یک اصل محترم شمرده شده و به عنوان یک ضرورت تلقی گردد.

درحال حاضر بیشتربرنامه ریزی شهرهای ما نگرش فرم محور مسلط بوده و هست یعنی عمدتاً بر مسائل کالبدی و ظاهری شهرها تاکید می شود. این امر باعث می شود، از علل بنیادی که فرم ها را بوجود می آورند، غفلت شود. در شکل گیری فرم های جغرافیایی شهرها، فرایندهای گوناگون سیاسی، اجتماعی و فرهنگی تاثیر دارد. یکی از این موارد، فرایندهای اقتصادی است. هدف این پژوهش این است که فرایندهای اقتصادی موثر در شکل گیری فرم های جغرافیایی شناسایی شود که این امر از طریق مطالعه محلات تاریخی شهر اصفهان انجام شده است. روش تحقیق به صورت ترکیبی(کمی و کیفی) انجام شده است. از این طریق از مزایای هر دو روش کمی و کیفی بهره می گیریم. نوع تحقیق، با توجه به موضوع آن، کاربردی می باشد. در تحقیق حاضر اطلاعاتی که از محدوده مورد مطالعه بدست آمده است با استفاده از منطق و استدلال عقلی مورد تحلیل کیفی قرار می گیرند. جهت تحلیل کمی داده ها از روش های آمار استنباطی استفاده شده است. نتایج پژوهش نشان می دهد فرایندهای اقتصادی موثر در شکل گیری فرم های جغرافیایی در محلات تاریخی اصفهان عبارتند از: «اهمیت اماکن وقفی»، «ضرورت بازارچه»، «اهمیت فضاهای مذهبی مانند مسجد و زیارتگاه در بازار اصفهان»، «عدم تبلیغ مصرف و مادیات برخلاف محلات مدرن و امروزی»، «اهمیت جوانمردی و فتوت در میان بازاریان» و «دسترسی شهروندان به خدمات عمومی». از میان فرایندهای مورد مطالعه نیز « اهمیت اماکن وقفی» بیشترین میانگین را به خود اختصاص داده و براساس این پژوهش، مهم ترین فرایندهای اقتصادی موثر در شکل گیری فرم های جغرافیایی در محلات تاریخی شهر اصفهان، این فرایند می باشد.

با وجود اینکه ایران بیشترین منابع مادی را صرف امور توسعه ای و برنامه ریزی در آن راستا کرده است،اما کارنامه توسعه با منابع انسانی و مادی صرف شده تناسب ندارد. بررسی ها نشان می دهد که تدوین برنامه توسعه بدون توجه به شرایط و ملاحظات فرهنگی، اجتماعی، قومی، جغرافیائی و اقتضائات سیاسی و امنیتی کشور نتایج چندانی را به دنبال نخواهد داشت. برای خروج از وضعیت موجود باید به یک عرصه حیاتی و به شدت مورد غفلت پرداخته شود و آن مساله پیوند جریان توسعه خواهی با شرایط محیطی و جغرافیایی است و در توجه به شرایط محیطی به دلایل پرشمار اولویت با محیط جغرافیایی است. یک وجه بسیار مهم مزیت رویکرد نهاد گرا به مسائل اقتصادی-اجتماعی آن است که از این طریق و با تکیه برنهادها پیوند و رابطه معنی داری میان نظریه و محیط بر قرار می کند. نهادگرایان از جمله عجم اوغلوورابینسون به نویسندگانی چون ساکس و دایموند نقد وارد کردند و نظریه نهادها را به عنوان حلقه مفقوده بررسی علل توسعه یافتگی یا نیافتگی جوامع معرفی نمودند. اگر چه نهادگرایان نهادهای خوب را علت توسعه معرفی نموده اند، نهادگرایان جغرافیا را مهم ترین عامل شکل گیری ماهیت نهادهای اولیه می دانند. در این پژوهش با استفاده از دستگاه نظری نهادگرایی با روش تحلیلی و توصیفی سعی شده جایگاه جغرافیا در اندیشه توسعه توضیح داده شود و توصیه هایی جهت برنامه توسعه پیش رو(برنامه هفتم توسعه کشور ) ارائه گردد. در نهایت طی این پژوهش به این جمع بندی رسیده ایم که اگر چه ممکن است جغرافیا و عوامل محیطی در توضیح علل توسعه یافتگی یا عدم توفیق جوامع جز عوامل ابر تعیین کننده نباشند ولی قطعاً جز مهم ترین ها و تعیین کننده ترین عوامل به شمار می آیند.

هر کشوری در منطقه جغرافیایی خود در پی کسب قدرت و برتری برای دستیابی به اقتدار و تاثیرگذاری بر روندها و اتفاقات آن منطقه است. به عبارت دیگر کشورها که بازیگران عرصه قدرت و سیاست هستند در اندیشه کسب مرکزیت و ثقل مرکزی برای تحت تاثیر قرار دادن سایر بازیگران بوده و هرچه قدر مرکزیتِ یک بازیگر بیشتر، موجب کسب رتبه بالاتر، داشتن ارتباطات بیشتر و به دست آوردن موقعیت مطلوب تر آن میشود. تئوری مرکزیت شبکه ای می تواند به خوبی نقش کشورها را در درون شبکه ها و زیر شبکه های متعدد ژئوپلیتیکی توضیح دهد که در این تحقیق در چارچوب نظری از آن استفاده شده است. یافته های این پژوهش که با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی و برپایه یافته های کتابخانه ای و اسنادی انجام شده است؛ نشان می دهد منطقه خاورمیانه به عنوان یک شبکه ژئوپلیتیکی دارای زیر شبکه های متعددی است و میتوان از ۱۱ زیر شبکه ژئوپلیتیکی در آن نام برد که از مهمترین آنها می توان به زیر شبکه اسلام، انرژی، دموکراسی و زیر شبکه مقاومت اشاره کرد. ایران در بین کشورهای خاورمیانه مرکزیت بالایی در زیر شبکه های ژئوپلیتیکی این منطقه دارد. اما، این مرکزیت در همه زیر شبکها و در همه دورهای زمانی یکسان نبوده است نتایج نشان می دهد در دوران پهلوی مرکزیت ایران در زیر شبکه های غرب، امنیت و اقتصاد بوده و این مرکزیت در دوره جمهوری اسلامی بیشتر در زیرشبکه های ایدئولوژیکی مانند: تشیع و محور مقاومت می باشد.

اقامتگاه های بومگردی بعنوان یکی از تأسیسات مهم گردشگری، بخشی فرصت آفرین در کسب وکار گردشگری است که نقش به سزایی در رونق گردشگری مقصد دارد. استان اصفهان بعنوان یکی از مقاصد مهم گردشگری کشور دارای بیشترین تعداد اقامتگاه بومگردی کشور می باشد و عملکرد مطلوب آنها بر موفقیت گردشگری استان اثرگذار است. هدف پژوهش حاضر بررسی عوامل و شاخص های مؤثر بر موفقیت کسب وکار اقامتگاه های بومگردی در شهرستان های جنوب شرقی استان اصفهان شامل اصفهان، جرقویه، ورزنه و کوهپایه است. روش تحقیق توصیفی- تحلیلی است و به شیوه پیمایشی انجام شده است. برای جمع آوری داده ها از پرسشنامه محقق ساخته استفاده شد. جامعه آماری پژوهش، مدیران و کارکنان ارشد اقامتگاه های بومگردی منطقه مورد مطالعه هستند که با استفاده از روش تمام شماری نظر 75 نفر مدیران و کارکنان ارشد 34 اقامتگاه بررسی شد. برای روایی پرسشنامه از روش صوری و برای پایایی پرسشنامه از ضریب کرونباخ استفاده شد که تأیید شد. برای تحلیل داده ها از نرم افزار SPSS و آزمون های رگرسیون، تی تک نمونه ای، آنووا و فریدمن استفاده شد. نتایج نشان داد «عناصر تسهیل گر بیرونی»، «نوآوری های مدیریتی و برنامه ریزی اقامتگاه»، و «فعالیت های عملیاتی پایداری» بر موفقیت کسب و کار اقامتگاه بومگردی منطقه مورد مطالعه اثرگذار بودند، و عناصر تسهیل گر بیرونی بیشترین تأثیر مستقیم و غیرمستقیم را داشته است. نتایج به تفکیک عامل ها نیز حاکی از تفاوت اثرگذاری عوامل بر موفقیت کسب و کار اقامتگاه بومگردی در منطقه مورد مطالعه است و سه عامل حمایت مالی (4.60)، مهارت نیروی انسانی (4.49) و شناخت وضعیت بازار گردشگری و کسب و کار (4.44) بیشترین اثرگذاری را از دیدگاه پاسخگویان داشتند.

شهرها عرصه بروز حیات جمعی هستند که پذیرای بیشترین استفاده کننده با سطوح مختلف فرهنگی می باشند. براین اساس فضای نامطلوب شهری می تواند بسترساز ناهنجاری های اجتماعی، در ابعاد مختلف زندگی گردد؛ همانطور که بعد از انقلاب صنعتی با تبدیل شدن مظروف شهرها به مقصد نهایی حجم عظیمی از مهاجران، شاهد پدیدار شدن بافت های فرسوده و ناکارآمد در شهرها بوده ایم. برهمین اساس ساماندهی این بافت ها به یکی از ضرورت ها و اولویت های مورد توجه مسئولان تبدیل شده است. در همین راستا تحقیق حاضر سعی داشته است بازآفرینی را به عنوان پذیرفته ترین رویکرد مداخله با تأکید بر ذهنیت کارشناسان در شهر زنجان مورد تحلیل قرار دهد. بدین منظور برای شناسایی و تعیین سطح آسیب های حاصل از بافت های فرسوده از مدل FMEA استفاده شده و برای تحلیل و استخراج الگوهای ذهنی کارشناسان جهت بازآفرینی از تحلیل عاملی کیو بهره برده شده است. لازم به توضیح است از آنجا که پژوهش حاضر خبره محوره بوده است نمونه انتخاب شده به روش هدفمند ( گلوله برفی) به میزان 10 نفر انتخاب شده است. نتایج تحقیق نشان داده است که 24 خطر در قالب 8 اثر بالقوه شناسایی شده اند که همه آن ها در سطح بارز تشخیص داده شده اند، به طوری که مقدار RPN همه آن ها بالای 300 گزارش شده است. بنابراین بایستی عنوان داشت که آسیب های حاصل از بافت های فرسوده در سطح جدی قرار داشته و نیاز به اقدامات فوری بوده است. در همین ارتباط ذهنیت کارشناسان در زمینه مداخله در بافت ها فرسوده ذهنیت کارشناسان در زمینه بازآفرینی با تأکید بر آسیب ها، بیانگر سه الگوی ذهنی بوده که میزان آسیب های حاصل از بافت های فرسوده را تا حد قابل قبول کاهش داده است.

در مناطق شهری، جزیره حرارتی تحت تأثیر امواج گرمایی تشدید می گردد و ممکن است بر سلامت و رفاه ساکنان شهری تأثیر منفی بگذارد. به منظور مقایسه میزان تأثیرپذیری جزایر حرارتی از وقوع امواج گرمایی در شهرهای کرمانشاه و ایلام، داده های حداکثر دمای شهرهای مورد مطالعه طی سال های 2003 تا 2018 بررسی شد و روزهایی توأم با موج گرمایی در محیط نرم افزار متلب و با شاخص فومیاکی تعیین شدند. جهت برآورد میزان تأثیرپذیری جزایر حرارتی از وقوع امواج گرمایی طی دوره مورد مطالعه، امواج گرم در ماه های گرم سال انتخاب و جزایر حرارتی برای آن روزها و یک روز بدون موج گرمایی با کمترین دمای حداکثر قبل از هر موج گرمایی در روز هنگام و شب هنگام مودیس- آکوا برای هر دو شهر محاسبه شد. طبق نتایج، حداکثر تداوم موج گرمایی در کرمانشاه 4 روزه و کوتاه مدت ولی در ایلام 6 روزه و بلند مدت بوده است. بیشترین فراوانی موج گرما در هر دو شهر در سال 2010 و در ماه مارس بوده. براساس یافته های پژوهش، در روز هنگام در هر دو شرایط وجود و عدم موج گرمایی جزیره سرمایی در مراکز هر دو شهر وجود داشته که با وقوع موج گرما اغلب شدت جزیره سرمایی بیشتر شده است. در شب هنگام، اگرچه در هر دو شرایط وجود و عدم موج گرمایی اغلب در مراکز هر دو شهر جزیره گرمایی هرچند ضعیف ایجاد شده، ولی میزان تأثیرپذیری جزایر گرمایی از وقوع امواج گرمایی در کرمانشاه حداکثر 8/2 درجه سلسیوس و در ایلام اغلب کمتر از 1 درجه سلسیوس بوده است.

طرح قدرت نرم از سوی جوزف نای راهبرد و تاکتیک جدیدی را برای رهبران سیاسی گشود؛ اما با توجه به اینکه بازی قدرت نرم از اصول و قواعد خاصی تبعیت می کرد؛ سیاستمداران را ترغیب به شناخت ظرفیت و موقعیت رقبا در نظم حاصل از این بازی کرد. همین امر موجب گردید مدل های متعددی از سوی مراکز تحقیقاتی مختلف جهت سنجش قدرت نرم کشورها طراحی شود؛ اما علیرغم تلاش های متعدد، این مدل ها از زوایای مختلفی مورد هجمه و نقد قرار گرفتند. لذا نظر به اهمیت موضوع سنجش قدرت نرم در طرح ریزی و اصلاح سیاست های داخلی و خارجی و از طرفی ضعف مدل های موجود، پژوهش کنونی با روش توصیفی–تحلیلی و اتکا به منابع معتبر کتابخانه ای و میدانی درصدد تحلیل مهم ترین منابع و شاخص های قدرت نرم و طراحی مدل سنجش قدرت نرم کشورها برآمد. از این رو در بخش نخست با مراجعه به منابع کتابخانه ای، مهم ترین متغیرهای مؤثر بر قدرت نرم کشورها در قالب شش مؤلفه(سیاسی، فرهنگی، اقتصادی، علم و فناوری، نظامی و جغرافیایی)، 48 شاخص مفهومی و 245 متغیر عملیاتی گردآوری و تدوین شد. در بخش مطالعه میدانی و برای تعیین وزن شاخص ها و متغیرها، پرسشنامه ای به دو زبان فارسی و انگلیسی طراحی و در اختیار 550 نفر از کارشناسان قدرت نرم قرار گرفت. سپس با پیگیری های فراوان، نظرات 194نفر از پژوهشگران 33 کشور جهان دریافت و مورد تحلیل قرار گرفت و مدل نهایی سنجش قدرت نرم طراحی شد. درنهایت بر اساس مدل مزبور، قدرت نرم کشورها محاسبه و ساختار ژئوپلیتیک جهان با محوریت قدرت نرم نیز ترسیم گشت.

از دهه 1950، تعداد بلایای طبیعی و انسان ساز به طور تصاعدی افزایش یافته است و مشکل مکان یابی تأسیسات به رویکرد جدی برای مقابله با مشکلات تبدیل شده است. در این میان مکانیابی مراکز پیش بیمارستانی و مراقبت های خدمات اورژانسی به عنوان حیاتی ترین بخش های درمان، از اهمیت جدی برخوردار است زیرا این مراکز با ارائه خدماتی شامل از صحنه حادثه شروع و به بیمارستان ختم می شود و مهمترین اقدامات برای نجات جان انسان ها از این مراکز شروع می شود. در این میان چالش هایی دراستقرار این مراکز وجود دارد که مهم ترین آن را می توان در مکانیابی بهینه این مراکز دانست. زیرا این مراکز باید در شرایط بحرانی بود دچار بحران نشوند تا بتوانند به کمک رسانی و امداد بپردازند. از این رو در این مقاله سعی شد با بررسی متون مربوطه معیاره ها و شاخص موثر در مکانگزینی پایگاه اورژانس از منابع مستخرج شود بر این اساس دو نوع خدمت مشخص شد، دسته اول خدمات اورژانس شهری که در آن شاخص های جمعیتی، شاخص های دسترسی و شاخص های کالبدی موثر هستند و در سطح دیگر خدمات اورژانس علاوه بر شاخص های فوق، شاخص های طبیعی و زیر بنایی نیز در سیستم مورد استفاده قرار گرفته است. بر این اساس بر بستر نرم افزار طراحی شده به صورت دسکتاپ و وب یک سیستم هوشمند برای تعیین مکان مناسب جهت استقرار پایگاه های اورژانس تهیه شد که در آن تهیه نقشه ظرفیت و پتانسیل استقرار پایگاه اورژانس، ارزیابی نقاط پیشنهادی براساس نقشه پتانسیل و امکان تعریف، تغییر شاخص ها، لایه های اطلاعاتی، وزن شاخص ها، روش های تحلیل مکانی در آن برنامه ریزی شده است. از خصوصیات این سیستم می توان به کار سهولت و پویا بودن این سیستم اشاره کرد.