هنرهای زیبا - هنرهای تجسمی

موضع دین اسلام در باب شمایل ها چیست؟ مذاهبی همچون مسیحیت، هندوئیزم و بودیزم (از مذاهب مهم جهان امروز) شمایل گرا هستند و شمایل قدیسین و اولیای مذهبی خود را می پرستند؛ با این حال، به نظر می رسد دین اسلام دیدگاه کاملاً متفاوتی در این زمینه دارد. تردیدی نیست اسلام از آغاز ظهور خویش تاکنون، روی خوشی به شمایل ها نشان نداده است و گرچه در برخی از دوره های تاریخی، شمایل پیامبر(ص) و حضرت علی(ع) در برخی آثار هنری ظاهر شد، این موضوع هرگز به قاعده تبدیل نشد. این مقاله با روش تحلیلی- تأویلی به بررسی تطبیقی چهار مذهب در موضوع شمایل ها می پردازد و رجوع به منابع مقدس این مذاهب گام اول بوده است؛ منابعی همچون قرآن، تورات، اناجیل اربعه، بهگودگیتا و برخی مراجع بودیسم. مبنای پژوهش نیز مسئله بنیادی تجسد1 یا به تعبیر سانسکریت، آواتار است. مسیحیت، بودیزم و هندوئیزم به تجسد اعتقاد دارند؛ بنابراین اگر «امر مطلق» در این مذاهب، در صورت بشر ظاهر شده است، چرا بازنمایی آن در شمایل ها حرام باشد؟ اما در قرآن هیچ اثری از تجسد نیست و حتی هنگامی که حضرت موسی(ع) از خدا می خواهد تا خود را بر او بنمایاند، با جواب «هرگز مرا نخواهی دید» مواجه می شود. اسلام تجسد را باور ندارد؛ بنابراین، روی خوشی به شمایل ها نشان نمی دهد. این در حالی است که در مذاهبی که تجسد اصلی بنیادی است، شمایل ها مقدس شمرده می شوند.

تمدن جیرفت، از تمدن های کهن فلات ایران در حوز ه هلیل رود است. ظروف و اشیای به دست آمده از این منطقه نه تنها بیانگر فرهنگ و تمدن غنی این سرزمین است، بلکه به دلیل داشتن تصاویر زیبا و بدیع، از ظرفیت های درخور ملاحظه برای پژوهش در مورد شیوه زندگی و فرهنگ رایج در میان مردم این منطقه برخوردار است. هدف از این پژوهش، معرفی، شناخت و بیان نمادین موجودات تصویرشده روی ظروف سنگی جیرفت است. بنابراین، در این پژوهش که به شیوه توصیفی و تحلیلی و با تکیه بر منابع کتابخانه ای تدوین شده است، با این فرض که شیوه پردازش این نقش ها، متأثر از طبیعت و نگرش مذهبی و دینی مردم جیرفت است، تعدادی از نقوش حیوانی و انسانی حک شده روی ظروف سنگی بررسی شده است. نتیجه این پژوهش، حکایت از تأثیر درخور ملاحظه شیوه زیست و تفکر مردمان باستانی جیرفت بر نحوه طراحی برخی از نقوش خاص ازجمله نقوش حیوانی، انسانی و نقوش جانوری ترکیبی دارد. این نقوش، نوعی تخیل خلاق را به نمایش می گذارند؛ تخیلی که سبب شکل گیری تصاویری شده است که می توان آن ها را نتیجه باورهای فکری مردم این سرزمین دانست.

نقش مایه های تزیینی سنگ قبور، دریچه ای به دنیای افکار دینی و فرهنگی هر منطقه است. این پژوهش به واکاوی و تحلیل نقش مایه های سنگ قبور شهرستان دره شهر (قبرستان های مهدی صالح ماژین، ورکمره، کله جوب، قورقمربگ، شیخ مکان و قبرستان باباسیف الدین أرمو) پرداخته است. هدف اصلی این پژوهش، مطالعه نقوش تزیینی سنگ قبور قبرستان های شهرستان دره شهر است. این پژوهش، ضمن دسته بندی نقش مایه های تزیینی، به دنبال پاسخ گویی به این سؤال است که مضمون و محتوای نقوش تزیینی سنگ قبور قبرستان های مورد مطالعه در ارتباط با فضای اجتماعی و فرهنگی شهرستان دره شهر چگونه تبیین و تفسیر می شود؟ روش تحقیق، توصیفی- تحلیلی و همراه با مطالعات میدانی و کتابخانه ای است.  نتایج پژوهش نشان می دهد نقوش تزیینی قبور زنان با مردان متفاوت بوده است و نقش مایه ها شامل مضامینی همچون شکار، مجالس هم نشینی، نشان دادن ابزارآلات روزمره زندگی (خنجر، تفنگ، شانه، قیچی، آفتابه لگن و...) و نقوش مذهبی (کتیبه های مذهبی و نقوش مهر و تسبیح) هستند و تکرار و همانندی نقوش در تمامی قبرستان های مورد مطالعه، نشان دهنده الگویی مشخص و حاکم بر طراحی و تزیین سنگ قبور است و مضامین نقوش بازتاب زندگی عشایری بر آثار هنری و درون فضای دینی تشیع در منطقه است.   

نقش اصلی گرافیک محیطی، راهنمایی و اطلاع رسانی، زیباسازی محیط، تسهیل در امر ارتباط و ایجاد هویت بصری عنوان شده است. این موارد در فرایندی ناخودآگاه بر هویت و فرهنگ مخاطب تأثیر می گذارند. اگر بحران هویت و مشکلات فرهنگی عصر حاضر را از سویی و آشفتگی، نابسامانی و ابهام فضاهای شهری را از سوی دیگر، از مشکلات مهم در مناسبات جوامع شهری در نظر بگیریم، به ارتباط غیرکلامی، دوسویه و تنگاتنگ محیط و فرهنگ به عنوان تأمین کننده دو نیاز روحی و مادی انسان پی می بریم. در جوامع مدرن، عناصر و پدیده های محیطی، مأوایی برای ارتباطات انسانی شده اند. از وسایل حمل ونقل شهری، مترو به عنوان پرکاربردترین و مدرن ترین این وسایل، بی تردید اقتضائات مدرنیته را نیز به همراه دارد که بر سایر کارکردهای فرهنگی و ضروری آن سایه می افکند. پژوهش حاضر در نظر دارد نقش فرهنگی و هویتی گرافیک محیطی متروی تهران را از نگاهی تخصصی و آسیب شناسانه بررسی کند. همچنین عواملی را که در طراحی عناصر محیطی این مجموعه بزرگ شهری، در به کارگیری ارزش های فرهنگی و هویتی جامعه، مؤثر است، شناسایی و نیازسنجی کند. روش تحقیق این پژوهش توصیفی- تحلیلی است و اطلاعات به صورت کتابخانه ای و میدانی، بر اساس ابزار مشاهده گردآوری شده است.

یکی از کارهای شایسته در حوزه پژوهش تاریخ نقاشی ایران، بررسی نسخه های خطی مصور است که سیر تحولات تصویری ایران را در خود جای داده است. در این مقاله، به معرفی قدیمی ترین و مهم ترین نسخه مصور تاریخ دار خمسه نظامی پرداخته می شود که در 26 دی 1388، با حضور اعضای کمیته حافظه جهانی و نماینده یونسکو در ایران به ثبت جهانی رسید. این نسخه به این دلیل حائز اهمیت است که اگر تاریخ وفات نظامی را سال 619 ه.ق در نظر بگیریم، این اثر کمتر از صد سال با مرگ مؤلف فاصله دارد و می تواند نزدیک ترین متن به اثر نظامی باشد و کمترین دخل و تصرف در آن صورت گرفته باشد. این نسخه در سال 1388 به ثبت رسیده است؛ با این حال، همچنان در منابع مکتوب خارجی و ایرانی، نسخه خمسه جلایری به سال 790-788 ه.ق، به عنوان قدیمی ترین خمسه نظامی مطرح می گردد که لازم است با شناسایی نسخه دانشگاه تهران، اطلاعات منابع هنری در معرفی قدیمی ترین نسخه مصور اصلاح گردد. در این مقاله، پس از معرفی خمسه دانشگاه تهران، مقایسه ای تطبیقی میان تصاویر این نسخه با خمسه جلایری صورت می گیرد.

نمایشگاه های سالانه و دوسالانه عکاسی، یکی از آوردگاه های مهم عکاسی برای عرضه عکس ها و تفکر عکاسانه معاصر در کشور است. در این پژوهش، رویکردهای مطرح در نهمین و یازدهمین دوسالانه عکاسی ایران، با مرور عکس ها و نقد و نظرهای پیرامون آن ها شناسایی شده اند. روش تحقیق در این مقاله توصیفی- تحلیلی است. از یافته های مهم این پژوهش می توان به این موارد اشاره کرد: 1. شرطِ داشتنِ رویکرد خلاق برای عکس ها در فراخوان این دو دوره ذکر شده است؛ اما معنای واضح و درستی از رویکرد خلاق ارائه نشده است و مصداق مشخصی برای آن یافت نمی شود؛ 2. در بخشی از عکس های پذیرفته شده برای نهمین دوسالانه عکاسی ایران، برای رسیدن به نگاه خلاق و کشف امکانات تازه عکاسی، از تمهیدات گرافیکی استفاده شده است و در بخش دیگر، عکس هایی ساده و معمولی برگزیده شده اند. در یازدهمین دوسالانه نیز عکاسان با هدفِ داشتن رویکرد هنری و خلاق، غالباً عکس هایی با موضوع های جذاب خلق کرده اند. نتیجه اینکه موضوع عکاسی هنری و خلاق نزد شرکت کنند گان این دوسالانه ها به درستی شناخته شده نیست و این موضوع از ابهام در شناخت و نبودِ آگاهی کافی در زمینه تعاریف و مصادیق عکاسی خلاق و هنری جامعه عکاسی ایران پرده بر می دارد و لزوم بررسی ها و شناخت های بیشتر را بر می تاباند.

 هدف از این پژوهش، تبیین ویژگی های فرمی مجسمه سازی مدرن است. دوران مدرن، دوران پرتلاطمی برای دنیای هنر بوده است. این مقاله، مدرنیسم را در محدوده جنبش های هنرهای تجسمی، طی سال های1890 تا1950بررسی می کند. برای شناخت هر چه بیشتر ویژگی های مجسمه سازی مدرن، آثار هنرمندان برجسته این دوران بررسی شده و ویژگی های زیباشناختی آنها، شناسایی شده است. براساس این ویژگی ها، معیارهای تجزیه وتحلیل فرمی تعریف شده اند که به روش افتراق معنایی در سه گروه دوقطبی (انتزاعی-بازنمایانه؛ هندسی-ارگانیک؛ و انسانی- غیرانسانی) قرار گرفته اند. بررسی مجسمه های دوران مدرن نشان می دهد که مجسمه سازی از اواخر قرن نوزدهم از فرم بازنمایانه- ارگانیک فاصله گرفت و در دهه سی قرن بیستم این فاصله به اوج رسید و بار دیگر در دهه های چهل و پنجاه، دوباره به فرم بازنمایانه-ارگانیک، روی آورد. فرم های هندسی- انتزاعی در دهه های سی و چهل به اوج رسید و در دهه های بعد نیز تعداد کمی از آثار را به خود اختصاص داد. به طورکلی در این دوران بیشترین سهم متعلق به آثاری است که از فرم های بازنمایانه، ارگانیک و انسانی تشکیل شده اند و کمترین تعداد متعلق به آثاری است که از فرم های ارگانیک، انتزاعی و غیرانسانی شکل گرفته اند. بیشتر مجسمه های این دوران، پیکر انسان را با فرم های ارگانیک و بازنمایانه تصویر کرده اند.

این مقاله بر این پیش فرض استوار است که برای رسیدن به خلاقیت در طراحی باید به روش های آفرینش معنا و مفاهیم جدید در علوم انسانی، همانند روش های خلاقیت از دیدگاه فنی توجه شود. بر همین مبنا، زیرساختارهای نوآوری طراحی محور برای خواننده فارسی زبان گشوده می شود تا امکان انطباق آن با مفاهیم بومی خود را فراهم آورد. در این راستا، هرمنوتیک چارچوبی نظری برای خلاقیت در طراحی در نظر گرفته می شود. پس از ارائه و معرفی مفهوم هرمنوتیک و بررسی سیر تاریخی کاربردی سازی آن در فرایند طراحی، به بررسی روش ها و مدل های کاربردی سازی این شاخه در طراحی پرداخته می شود و دو مدل استعاره و روایت استخراج می شود. سپس درباره مدل استعاره در قالب چند مثال مشروح، چه از کار طراحان گذشته و چه از یافته های نگارندگان، بحث می شود. در نهایت، مدل روایت و مدل سازی سایر مفاهیم به کاررفته در هرمنوتیک، به اجمال بررسی می شود. ارزش این پژوهش برای طراحانی است که می خواهند در عین حفظ نگاه روشمند به طراحی، به امکان سنجی و امکان سازی برای خلاقیت با توجه به محدودیت های بازار و امکانات بیندیشند و مایل اند خلاقیت در طراحی، قابل مدیریت و پژوهش باشد.