مجید ساریخانی

شناخت پیشینه فرهنگ حاکم بر جوامع سنتی امروزی، ازجمله مباحث مهم و قابل توجهی است که تاکنون از منظرهای مختلفی مورد مطالعه پژوهشگران خارجی و داخلی قرار گرفته است. باستان شناسان ازجمله پژوهشگرانی هستند که به کمک سایر علوم میان رشته ای توانسته و می توانند با بررسی یافته های حاصل از کاوش و تطبیق آن ها با جنبه های گوناگون زندگی مردم کوچ رو و عشایر، فرهنگِ مردمانِ گذشته در ادوار پیشین را بازسازی کنند. این پژوهش تلاش دارد آداب و رسوم قوم بختیاری را مورد مطالعه قرار دهد و هدف اصلی، بررسی و هم پوشانی خُرده فرهنگ هایی است که در قالب آداب و رسومی از حکومت ایلام باستان در زندگی مردمان قوم بختیاری نمود پیدا کرده است. فرضیه های پژوهش بر این پرسش ها بنیان نهاده شده اند که: بختیاری ها در چه زمینه هایی توانسته اند آداب و رسوم ایلامیان باستان را به اِرث ببرند و این نمود بیشتر در چه جنبه هایی از زندگی آن ها نفوذ پیدا کرده است؟ روش پژوهش، توصیفی تحلیلی همراه با بازدید میدانی با رویکردی تاریخی است. در این پژوهش تعداد 23 اثر باستان شناختی از تمدن ایلام باستان بررسی شده است. نتایج پژوهش بیانگر آن است که آداب و رسوم مردمی که امروزه با عنوان قوم بختیاری شناخته می شود تا حدودی تداوم آداب و رسوم همان مردمانی است که روزگاری با عنوان حکومت قدرتمند ایلام باستان در منطقه وجود داشته اند. باوجود اینکه ترکیب فرهنگی و جمعیتی بختیاری در طول هزاران سال دست خوش تغییرات فراوانی شده است، باز هم نشانه هایی وجود دارد که می توان آن ها را وارث فرهنگ کهن ایلام باستان در منطقه نامید.

بافندگی، یکی از فنون اصلی ایل بختیاری است و دست بافته های آنها، دارای نقش های متنوع، شیوه ها و تکنیک های مختلف ملهم از ذهن هنرمندان هستند و طرح و نقش بافته ها، با فرهنگ و طبیعت منطقه بختیاری ها در ارتفاعات و دره- رودخانه های زاگرس ارتباط تنگاتنگی دارد و موقعیت جغرافیایی منطقه؛ به خصوص پیچ وتاب شبکه های ارتباطی و رودخانه ها و دیگر عناصر زیست محیطی، نقش شایان توجهی در شکل دهی به داده های باستان شناختی و نقش مایه های آثار هنری منطقه داشته است. یکی از این آثار هنری، نقوش دست بافته های عشایر بختیاری است. بهترین داده های باستان شناختی جهت تطبیق با نقش مایه دست بافته ها، سفال است. هدف از پژوهش، تحلیل نقش مایه های مشترک دست بافته های بختیاری با سفال های پیش از تاریخ منطقه جنوب غرب ایران است. روش تحقیق، توصیفی-تطبیقی همراه با تحلیل است و داده​ ها، از مطالعات اسنادی و بازدید میدانی (جهت دسترسی به نقش مایه دست بافته های بختیاری) حاصل شده اند و رویکرد پژوهش، تاریخی است. سؤال پژوهش این بوده که تطبیق نقش مایه دست بافته های بختیاری با سفال (یافته باستان شناختی) جنوب غرب ایران در دوران پیش از تاریخ، چگونه قابل تبیین است؟ نتایج پژوهش نشان می دهند که نقوش دست بافته های بختیاری، ریشه در طبیعت پیرامون زندگی آنها، اعتقادات، فرهنگ و سنت های جنوب غرب ایران داشته و شباهت های بسیاری بین نقوش سفال و دست بافته ها وجود دارند و بسیاری از این نقش مایه ها نظیر؛ نقوش هندسی، گیاهی، انسانی، حیوانی و سایر نقوش نظیر؛ چلیپا، زنجیره خمپا (مئاندر) با نقوش سفالی پیش از تاریخ منطقه جنوب غرب ایران (جعفرآباد، جوی، بندبال، چغامیش، سوزیانا و محوطه های مس و سنگ چهار محال و بختیاری مانند تپه هفشجان، سورک و شهرکرد) تطابق داشته و بیشتر نگاره های پیش از تاریخ در کالبد سفال، به دست بافته های عشایر بختیاری راه یافته و ماندگار شده اند.

باغ ایرانی از سابقه ای دیرینه در معماری ایران برخوردار است و قدمت آن به پیش از اسلام (باغ های پاسارگاد دوره هخامنشی) می رسد. این پژوهش به عناصر پایدار در معماری باغ ایرانی در دوره قاجار (باغ سیف الدوله شهرستان ملایر) پرداخته است. سوال پژوهش این است که عناصر معماری شکل دهنده باغ سیف الدوله کدام است؟ و فرضیه تحقیق مبتنی بر آن است که معماری باغ سیف الدوله به تاثیرپذیری از سنت باغ سازی رایج در اواسط دوره قاجار و به تاثیر پذیری از عناصر پایدار معماری ایرانی شکل گرفته است. روش تحقیق توصیفی و تحلیلی همراه با بررسی میدانی بوده است. نتیجه تحقیق بیانگر آن است نظام شکل گیری باغ ایرانی در طی دوره های مختلف مبتنی بر دیدگاهای دین اسلام و فرهنگ ایرانی و تاثیر پذیری از سنت باغ سازی قبل از اسلام ایران (متاثر از دین زردشت) می باشد و دو عنصر مهم پایدار معماری ایرانی یکی پرهیز از بیهودگی و دیگری درونگرایی در طراحی باغ سیف الدوله رعایت شده است.

نقش مایه های تزیینی سنگ قبور، دریچه ای به دنیای افکار دینی و فرهنگی هر منطقه است. این پژوهش به واکاوی و تحلیل نقش مایه های سنگ قبور شهرستان دره شهر (قبرستان های مهدی صالح ماژین، ورکمره، کله جوب، قورقمربگ، شیخ مکان و قبرستان باباسیف الدین أرمو) پرداخته است. هدف اصلی این پژوهش، مطالعه نقوش تزیینی سنگ قبور قبرستان های شهرستان دره شهر است. این پژوهش، ضمن دسته بندی نقش مایه های تزیینی، به دنبال پاسخ گویی به این سؤال است که مضمون و محتوای نقوش تزیینی سنگ قبور قبرستان های مورد مطالعه در ارتباط با فضای اجتماعی و فرهنگی شهرستان دره شهر چگونه تبیین و تفسیر می شود؟ روش تحقیق، توصیفی- تحلیلی و همراه با مطالعات میدانی و کتابخانه ای است.  نتایج پژوهش نشان می دهد نقوش تزیینی قبور زنان با مردان متفاوت بوده است و نقش مایه ها شامل مضامینی همچون شکار، مجالس هم نشینی، نشان دادن ابزارآلات روزمره زندگی (خنجر، تفنگ، شانه، قیچی، آفتابه لگن و...) و نقوش مذهبی (کتیبه های مذهبی و نقوش مهر و تسبیح) هستند و تکرار و همانندی نقوش در تمامی قبرستان های مورد مطالعه، نشان دهنده الگویی مشخص و حاکم بر طراحی و تزیین سنگ قبور است و مضامین نقوش بازتاب زندگی عشایری بر آثار هنری و درون فضای دینی تشیع در منطقه است.   

نقوش گچبری امامزاده عبدالله اراک، از نقش مایه های ایرانی اسلامی رایج در دوران سلجوقی و متأثر از دوره ساسانی است. این پژوهش به روش توصیفی، تحلیلی و تطبیقی و اطلاعات آن از مطالعات کتابخانه ای و میدانی تهیه شده است. سوال های پژوهش عبارتند از اینکه، چه میزان هنر گچ بری اسلامی وامدار دوره ساسانی بوده و تغییرات ایجاد شده بر سطوح گچ بری های اسلامی چگونه قابل تبیین است؟ نتایج پژوهش نشان می دهد که بنیان نقوش تزیینی بنا، متاثر از گچ بری دوره ساسانی و محتوای نقش مایه های آن متأثر از تعالیم الهی و رخدادهای مهم اجتماعی (نهضت ترجمه و گرایش به عقل گرایی) است و بالطبع چهار تغییر (حذف نقوش انسانی و حیوانی، گرایش به نقوش گیاهی و تجریدی و گرفتن نگاه اساطیری از آنان، به کارگیری نقوش کتیبه ای و ارائه نقوش هندسی چندضلعی) در مضمون نقش مایه های گچ بری امامزاده دیده می شود.

در گستره وسیع فرهنگ و هنر اسلامی، معماری تجلی گاه حضور و وجود آیات الهی، سخنان اولیاء و انبیاء الهی است. اینگونه ابنیه همچون مسجد و مناره را می توان بارزترین آثاری دانست که اندیشه اسلامی در ساخت و تزئین آ نها تأثیرگذار و متبلور گشته است. مناره ها ازجمله آثاری است که با کاربری دینی و غیردینی )محل اذا نگویی و وابسته به بناهای مذهبی یا میل راهنما( مزین به نقوش متنوع هندسی، کتیبه ای و... است. هدف اصلی این پژوهش بررسی و تبین جایگاه کتیبه نگاری در تزئینات مناره های سلجوقی است. سؤال پژوهش عبارت است از اینکه آیات الهی نقش شده بر مناره های سلجوقی بازگوکننده کدام مفاهیم و مضامین دینی است؟ چهارچوب پژوهش بر این فرضیه استوار است که هنرمندان در کتیبه نگاری مناره های سلجوقی همچون مناره چه لدختران، مناره گار، مناره زیار، مناره ساربان و ... با به کارگیری آیات الهی چون هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ، هُوَ غَفُورٌ رَحِیم،ا لله ربی، ا لله اکبر، آِیه الکرسی و ... ضمن بازگو کردن صفات مطلق خداوند و تأکید بر آن ها، ترکیبی هدفمند از ارتفاع مناره ها به همراه مضمون کتیب ههایی که حاکمیت خداوند را بر جهان تأکید می کند، در نظر داشته است. مناره های دوره اسلامی که در نگاه عرفانی و حِکمی، ستونهایی میان زمین و آسمان تعبیر و تفسیر می شوند، فضاهای یاند که نگاه مخاطب را به علت مرتفع بودن آن ها از زمین به سمت آسمان هدایت می کنند. هنرمندان طراح این بناها با به کارگیری جملات و آیات دینی که متذکر صفات مطلق خداوند و نشان دهنده حاکمیت پروردگار بر هستی است، نگاه مخاطب را در این سیر صعودی بارور و در نهایت ذهن مخاطب را با اندیشه ای که حاکمیت الهی را هشدار می دهد در نقطه پایانی ارتفاع مناره ها به سمت آسمان متوجه می سازد. بنابراین می توان بیان داشت که ، مضمون کتیبه های دینی و الهی نقش شده بر روی مناره ها، در ارتباط مستقیم با اصل ارتفاع در مناره های دوره اسلامی و مناره های دوره سلجوقی مورد مطالعه است. این پژوهش به روش توصیفی، تحلیلی و مطالعات آن به صورت کتابخانه ای به سرانجام رسیده است.

شهر دره شهر از گذشته های دور به خصوص در دوره ی ساسانیان از رونق و اهمیت بالای برخوردار بوده است. میزان اهمیت این منطقه زمانی روشن تر می شود، که در متون اوایل دوره ی اسلامی با گزارش های فراوانی از مورخین صدر اسلام در رابطه با شهر سیمره روبه رو می شویم. از طرف دیگر وجود آثار فراوان از دوره ی ساسانی در این دیار، و وجود راه های مهم و استراتژیک که از این منطقه عبور می کند، نشان از اهمیت بسزای شهر سیمره در دوران ساسانی دارد. از جمله راه های مهم مسیری است، که از شوش آغاز شده و پس از گذشتن از سیمره به زاگرس مرکزی، و دیگری شاه راهی است که پس از عبور از لرستان به فلات مرکزی وارد می شود. کاوش های نجات بخشی جدیدی که در حوضه ی دریاچه ی سد سیمره انجام گرفت، زوایای دیگری از گذشته ی این دیار، بخصوص دوره ی ساسانی را روشن تر ساخت. اما در این میان به فاصله ی 10 کیلومتری از شهر دره شهر به سمت پل دختر با تنگه ای روبه رو می شویم که با عنوان تنگه ی بهرام چوبین شناخته می شود. این تنگه شامل مجموعه بناهای است، که توسط حصار طبیعی صخره های کبیر کوه و باروی بلند و طویل احاطه شده است. در این پژوهش تلاش شده است تا با معرفی این مجموعه ی تاریخی-فرهنگی درک بهتر و علمی تری از به دست آید. هدف از این پژوهش آشنایی با نحوه ی ساخت و مدت زمان مسکون بودن این تنگه و اقدام به تعیین قدمت مجموعه بود. بر این اساس با توجه به بررسی های که در سطح تنگه به عمل آمد، اقدام به تهیه پلان بناهای موجود در تنگه شده و سفال های به دست آمده از بررسی طراحی و با سفال های دیگر مناطق مقایسه شده است و در نهایت مجموعه ی مورد نظر مربوط به اواخر دوره ی ساسانی و قرون اولیه اسلامی تشخیص داده شد.

قرآن کریم نقش مهمی در شکل گیری هنر اسلامی ایفا کرده است و زیبایی شناسی آن از زوایای مختلف قابل بحث است آنچه در این پژوهش مورد مداقه قرار گرفته زیبایی قرآن کریم با توجه به هنر کتاب آرایی است. هدف پژوهش بررسی تذهیب، خوشنویسی و تجلید نسخه های خطی قرآن با رویکرد زیبایی شناسی است و بیان اینکه قرآن نقش مهمی در اعتلای هنر کتاب آرایی بخصوص در سه محور فوق الذکر داشته است. سوال پژوهش این است که علت رونق، شکل گیری و تکامل کتاب آرایی در تمدن اسلامی ایران ریشه در چه مسائلی دارد؟ فرضیه تحقیق مبتنی بر آن است که پیشینه نقش و نگارهای ایرانی و به کار بردن آن ها در چهارچوب مقیدات دین اسلام و بهره گیری از سرچشمه فیاض و لایتناهی قرآن کریم نقش مهمی در اعتلای هنر کتاب آرایی در ایران اسلامی دارد. روش تحقیق توصیفی و تحلیلی و همراه با بازدید از آثار گنجینه اسلامی موزه ملی ایران است. نتیجه بیانگر آن است که علت رشد این هنر، بهره گیری هنرمندان مسلمان ایرانی از عناصر پایدار هنر های ایرانی در چارچوب دستورات و مقیدات قرآن مجید با محوریت توجه به ائمه معصومین است به نحوی که اثر هنری آن ها تمدن اسلامی جهان را متاثر از بینش هنری اسلامی خود کرده است در این میان کتاب آرایی و صفحه آرایی نسخه های قرآنی از جایگاه والایی برخوردار هستند و ارتباط تنگاتنگی با سه محور مورد پژوهش کتاب آرایی در این مبحث دارد.

کتیبه نگاری بر آثار هنری ایران دارای قدمتی دیرینه است. آنچه در این پژوهش مورد مداقه قرار گرفته است کتابت آیه الکرسی است و داده های مورد استناد پژوهش اشیاء هنری گنجینه اسلامی موزه ملی ایران می باشد. جامعه آماری، بررسی و مطالعه ی 25 اثر هنری است. سوال پژوهش این است که ارتباط کتیبه نگاری آیه الکرسی با کاربری آثار هنری چگونه قابل تبیین است؟ فرضیه تحقیق بیانگر آن است که آثار هنری مزین به آیه الکرسی از نظر کاربری، گونه های متفاوتی را در بر می گیرد. نتیجه تحقیق بیانگر آن است مضمون و محتوای آیه الکرسی مهمترین عامل انتخاب آن برای مزین نمودن آثار هنری است و هنرمندان ایرانی متناسب با کاربری آثار از آن بهره برده اند و عمده ترین مفهوم استنباط شده از کتابت آیه الکرسی در کل جامعه آماری پژوهش جنبه حفاظت بخشی آن بوده است که به سه گروه متفاوت تقسیم می شوند و با خطوطی نظیر کوفی، نسخ، ثلث، تعلیق و غبار در دوره های مختلف تاریخ به منصه ظهور رسیده است. روش تحقیق توصیفی و تحلیلی همراه با بازدید از گنجینه اسلامی موزه ملی ایران است.  

رزم افزارهای ایرانی دارای قدمتی دیرینه و مزین کننده موزه های ایران و جهان هستند. محور اصلی این پژوهش بررسی رزم افزارهای ایران در دوران اسلامی با استناد به داده های گنجینه اسلامی موزه ملی ایران است. عمده مطالب نیز در سه محور تجهیزات نظامی، تشکیلات نظامی و فلزکاری ایران گنجانده شده است. سؤالات پژوهش مبتنی بر آن است که رزم افزارهای ایران در دوران اسلامی چه روندی داشته است و ارتباط آثار هنری گنجینه اسلامی موزه ملی با رزم افزارها چگونه قابل تبیین است؟ فرضیه موجود بیانگر تحولات تکنولوژیکی و ساختاری ادوات و ابزارهای رزم در دوران اسلامی است. آثار هنری گنجینه اسلامی موزه ملی، شواهد مادی و مدارک مستند و سند پژوهانه ای از طرح و شکل ابزارهای رزم در گونه های متعدد در ادوار مختلف ایران در دوران اسلامی هستند. تحقیق با روش توصیفی ـ تحلیلی و همراه با بازدید میدانی، نتیجه نشان می دهد رزم افزارها گنجینه اسلامی نمایانگر دو مرحله متفاوت، قبل و بعد از دوره صفویه در تاریخ رزم افزارهاست. تشکیلات نظامی را می توان از نسخه های خطی مرتبط و متون اسلامی باقی مانده استنتاج کرد اما آثار هنری نمی تواند بازگوکننده این تشکیلات باشد.

مقاله پیش رو قصد دارد تا الگوهای مکانی زمانی محوطه های باستانی شهرستان سنقروکلیایی را در محیط GIS مورد ارزیابی قرار دهد. برای دست یابی به این مهم، نخست منطقه مورد نظر با روش بررسی عمومی از دید باستان شناختی مورد مطالعه قرار گرفت. نتیجه این بررسی شناسایی دویست وهشتادوشش محوطه باستانی مربوط به دوره های مختلف بود که مواد و جامعه آماری این پژوهش را تشکیل می دهند. پراکنش محوطه های باستانی شناسایی شده نسبت به متغیرهای ارتفاع، دوری و نزدیکی به رودخانه های اصلی، پوشش گیاهی مرتعی، شیب و جهت شیب و میزان بارش مطالعه شد. مطالعه به عمل آمده نشان داد که عوامل طبیعی مؤثر بر استقراهای انسانی و در پی آن، استقرارهای باستانی منطقه مورد مطالعه عبارتند از ناهمواری ها، منابع آب، پوشش گیاهی، نوع لندفرم و سازندهای زمین شناسی، شیب و جهت شیب که در این پژوهش به آنها پرداخته خواهد شد. همچنین بر اساس این پژوهش مشخص شد که عوامل طبیعی مختلف نقش متفاوتی را در توزیع محوطه های باستانی دوره های مختلف داشته اند و همه آنها از قانون مندی یکسانی پیروی نمی کنند. درنهایت پس از تجزیه وتحلیل توزیع فضایی محوطه ها، سه عامل ارتفاع، شیب و جهت شیب و نزدیکی به رودخانه، مهم ترین و مؤثرترین عوامل زیست محیطی در شکل گیری استقرارهای باستانی شهرستان سنقروکلیایی شناسایی شدند.

جلوه های آیات الهی با زبان و خط عربی، پس از اسلام بر آثار هنری ایران تاثیرگذار بوده است و سکه های مزین به آیه های قرآنی قرن اول هـ. .ق. صحه بر آن می گذارد. این پژوهش، به دنبال پاسخگویی به این پرسش است که جلوه های آیات الهی در ارتباط با آثار هنری ایرانی ـ اسلامی چگونه قابل تبیین است؟ و فرضیه تحقیق مبتنی بر آن است که محتوا و مضامین کتیبه نگاری آثار هنری ایرانی ـ اسلامی، بیانگر جلوه های آیات الهی متناسب با کاربری آثار هنری است. داده های پژوهش، بررسی 120 اثر هنری موزه ملی ایران است که از این میان، حدود 32 اثر به صورت مستقیم (معرفی در متن)، 52 اثر غیرمستقیم (بهره گیری از محتوای کتیبه ها در متن) و 37 اثر دارای کتیبه های مشابه و تکراری بودند و تحلیل و نتیجه گیری پژوهش مستند به کل جامعه آماری است. نتیجه ی بررسی، بیانگر آن است که مضامین و مفاهیم کتیبه نگاری جلوه های آیات الهی با کاربرد هر اثر هنری ارتباط مستقیم دارد و محتوای کتیبه ها، یافته های پژوهش را در دو گروه آثار وابسته به معماری (با مضمون ارشادی) و آثار هنری صنایع ظریفه (با محتوای حفاظت بخشی، و ولایت پذیری و...) قرار می دهد.

با رسمیت یافتن دین زرتشت در عصر ساسانی، آتشگاه ها به عنوان جلوه بارز تشریفات و آداب دینی، در جامعه نمایان شدند. چهارطاقی ها نیز نقش اصلی را در معماری مذهبی ساسانیان ایفا کردند. از این نظر، مطالعه این اماکن برای دریافتی درست از وضعیت مذهب زرتشت در این دوره، بسیار اهمیت دارد. اماکن مذهبی معمولاً مجموعه ای عظیم را دربر می گرفت و چهارطاق هسته اصلی آن به شمار می رفت که تمام اجزای ساختمانی این مجموعه در اطراف آن و با توجه به موقعیت مکانی آن سامان می یافت. چهارطاقی سرخ آباد که در منطقه دره شهر ایلام واقع شده، از جمله این بناهاست و در اطراف خود پی هایی مدفون شده دارد که نشانه ای از وجود مجموعه ای در اطراف آن است. تاکنون در هیچ یک از پژوهش های باستان شناسیِ به عمل آمده در این منطقه از این بنا ذکری به میان نیامده است و در نظر بسیاری این بنا متعلق به دوران اسلامی است. هدف از این پژوهش پی بردن به تاریخ ساخت این بنا و پاسخ به این سؤال است که آیا بنای چهارطاقی، واقع در شهر عظیم دره شهر1، بنایی ساسانی است یا اسلامی. فرضیه تحقیق آن است که این بنا با توجه به تطبیق با عمارت های مذهبی این دوره و چشم اندازهای اطراف آن، به دوره ساسانی تعلق دارد که در اوایل اسلام نیز مورد استفاده واقع شده است.

إن لدراسه العملات النقدیه أهمیه فی إثبات أو نفی بعض الأحداث التاریخیه مما ورد فی الکتب والمصادر. وقد حظیت المسکوکات فی عهد الولاه العباسیین بطبرستان إبان القرون الأولی باهتمام بالغ أیضاً؛ نظراً لما لها من دور محوری فی الکشف عن الواقع السیاسی، والإقتصادی والدینی هناک. أما البحث الحالی فهو دراسه تحلیلیه لخمسه وتسعین نموذجاً من العملات المسکوکه من عهد الوالی العباسی (عمر بن العلاء) فی طبرستان خلال ولایاته الثلاث فیها، والتی تکشف عن استمرار العمل بالنقوش فی ضرب المسکوکات النقدیه والإبقاء علی أربعه نماذج منها فی العهد المذکور. وقد حرص کتّاب المقال علی تحلیل ودراسه تلک النقوش وتقسیمها إلی مجامیع مستقله بغیه التعرف علی أوضاع وأحوال حکم عمربن العلاء مده تولیهِ إقلیم طبرستان.

خانه های قدیمی قدیمی شهرستان ملایر اکثرا متعلق به دوران قاجاریه است که از لحاظ طرح و سبک نقشه قابل مقایسه با شیوه سبک اصفهانی است که در دوره صفوی طرح رایج در معماری آن دوره بوده است و در شهرهای بزرگ این سبک تا اواسط دوره قاجار ادامه پیدا می کند و در شهرهای کوچک از جمله ملایر تا اواخر دوره قاجار شاهد استفاده از سبک اصفهانی در معماری خانه های قدیمی هستیم ؛ یکی از دلایلی که شیوه اصفهانی تا اواخر دوره قاجار ادامه پیدا نکرد می توان در تاثیرپذیری از معماری فرنگ دانست از ...