جغرافیا و مطالعات محیطی

شهرها به عنوان بستری که انسان ها در آن پرورش یافته و بسیاری از نیازهای خود را در آن برآورده می کنند امروزه به واسطه رونق شهرنشینی و افزایش جمعیت و به طبع افزایش انواع تقاضا دچار مسائل و مشکلات زیادی شده اند، تداوم این وضعیت آینده زیست در پیرامون و حتی داخل محدوده های شهری را تحدید می کند. بنابراین توسعه پایدار باید در سطوح مختلف زندگی انسانی از جمله محل زندگی او مورد توجه قرار گیرد. از این رو هدف از این پژوهش ارزیابی وضعیت توسعه شهری و گسترش فضایی، شهر آستانه اشرفیه بر اساس معیارهای زیست محیطی تئوری توسعه پایدار شهری است. جهت رسیدن به هدف مورد نظر، ابتدا معیارهای زیست محیطی توسعه پایدار شهر مشخص شد. و سپس مقادیر کمی هر یک از این معیارها و زیر معیارها گردآوری شده و در نهایت با استفاده از مدل فرایند تحلیل سلسله مراتبی (AHP) اقدام به تجزیه و تحلیل اطلاعات شد. روش تحقیق بکار رفته در این مقاله توصیفی- تحلیلی است. نتایج تجزیه و تحلیل اطلاعات نشان داد که وضعیت پایداری توسعه شهر بر اساس معیارهای زیست محیطی با امتیاز 29/3 در وضعیت پایداری نستاً کم قرار دارد.

امروزه یکی از راه های نجات روستاها از فقر، مهاجرت و مشکلات اجتماعی و اقتصادی، توسعه ی گردشگری در مناطق مستعد گردشگری روستایی است. دست یابی به این هدف نیازمند به کارگیری برنامه ها و الگوهای مناسب است. در همین راستا یکی از مدل هایی که می توان از طریق آن و با مشارکت تمامی عوامل مؤثر در گردشگری اعم از مردم محلی، گردشگران و سازمان های مسئول، برنامه ی مناسب را به کار گرفت؛ مدل BSC است. لذا هدف اصلی مقاله، ضمن معرفی این مدل در ادبیات گردشگری ایران، بیان مزیت های کاربردی آن در حوزه ی برنامه ریزی گردشگری روستایی است. تحقیق از نوع کاربردی و به روش تحلیلی-تبیینی می باشد که با استفاده از روش پیمایش انجام شده است. داده های مورد نیاز برای پیاده سازی این مدل، از طریق منابع کتابخانه ای، پرسشنامه و مصاحبه حضوری به دست آمده است. جامعه مورد مطالعه در این پژوهش شامل ساکنین روستای توتاخانه، گردشگران وارد شده به این روستا و مسئولان ادارات شهرستان بناب بوده که با استفاده از فرمول کوکران 243 نفر از ساکنین روستا، 300 نفر از گردشگران وارد شده به منطقه و همچنین 20 نفر از مسئولان و کارشناسان به روش تصادفی ساده به عنوان نمونه انتخاب شده اند. روایی صوری پرسشنامه ها با کسب نظر اساتید دانشگاه و کارشناسان اجرایی به دست آمده و ضریب پایایی پرسشنامه نیز با استفاده از فرمول آلفای کرونباخ به ترتیب 91/0 برای جامعه محلی، 89/0 برای گردشگران و 90/0 برای مسئولان محاسبه شده است. نتایج تحقیق نشان می دهد که این مدل از توان بالایی برای پاسخ گویی به نیازهای تمامی ذینفعان گردشگری برخوردار است؛ زیرا با در نظر گرفتن شرایط گذشته و حال، به صورت گام به گام راه کارهای اجرایی شدن برنامه های توسعه ی گردشگری روستای توتا خانه را پیش روی مسئولان و برنامه ریزان می گذارد.

توفان های تندری یکی از پدیده های آب و هوایی هستند که به دلیل همراهی با تندر، آذرخش، جست باد و بارش شدید افزون بر پیامدهای مثبتی که می توانند داشته باشند، موجب آسیب های فراوانی در نقاط مختلف دنیا می شوند. با توجه به تنوع شرایط آب و هوایی ایران، رخداد این پدیده در نقاط مختلفی مشاهده شده است. شمال غرب ایران به خصوص استان زنجان نیز از این پدیده در امان نبوده است. در این پژوهش جهت بررسی شرایط آماری و همدیدی پدیده تندر در استان زنجان از داده های روزانه ی توفان تندری ایستگاه های همدید استان زنجان در یک دوره آماری 16 ساله (2009-1994) استفاده شد. نتایج حاصل از این مطالعه نشان داد میانگین فراوانی بارش تندری مربوط به قسمت های شمال شرقی، مرکزی و جنوب و جنوب شرقی استان بوده است و بیشترین ضریب تغییرات نیز منطبق بر این نواحی می باشند. قسمت های غربی و شرقی استان کم ترین میانگین تندر را داشته اند و پایین ترین ضریب تغییرات را نیز دارا می باشند. با این تفاسیر در ماه های اسفند و فروردین که ماه های انتقالی گرم (بهار) هستند، به دلیل گرم شدن سطح زمین و لایه های زیرین جو (افزایش طول روز و نزدیک شدن خورشید به خط قائم) و بالا بودن رطوبت جو، ناپایداری زیاد شده و جریان های همرفتی شدت یافته و تحت شرایط مناسب، ابرهای همرفتی رشد کرده و درنتیجه توفان تندری می شود. در فصل انتقالی سرد (پاییز) نیز فرارفت هوای کاملاً سرد از عرض های بالاتر بر روی مناطق گرم جنوبی تر باعث صعود لایه های زیرین و ناپایداری می شود. البته به علت کمتر بودن رطوبت هوای پاییز نسبت به بهار، شدت وقوع توفان تندری در فصل پاییز به مراتب از فصل بهار کمتر است. نتایج واکاوی نقشه ها در ترازهای مختلف جوی نشان می دهد که مهم ترین سامانه های سینوپتیکی حاکم بر منطقه در روزهای نماینده، زبانه هایی از کم فشارهای مدیترانه ای و سودانی که دریای مدیترانه و دریای سیاه و سرخ در تقویت آن نقش داشته اند به سمت شمال غرب کشور و استان زنجان گسترش یافته اند. قرارگیری محورهای فرود بادهای غربی همراه با بریده های کم فشار در این مناطق عامل اصلی ناپایداری های شدید و توفان تندری در استان زنجان بوده است. بدین صورت که با فرارفت هوای گرم و مرطوب در سطح زمین و هوای سرد سطوح فوقانی همراه با وزش دمایی سرد منجر به اختلاف دمای شدید بین سطح زمین و ترازهای بالا شده که صعود توده هوای سطح زمین و ناپایداری را به دنبال داشته است.

بحث کیفیت زندگی به تازگی در ادبیات توسعه پایدار و برنامه ریزی توسعه اجتماعی و مباحث اقتصادی نوین مطرح گردیده است. اگرچه موضوع اهمیت نسبی کیفیت محیط هنوز موضوعی مورد بحث است، اما بهبود و در پی آن حفظ کیفیت محیط مسکونی شهری از اهمیت حیاتی برخوردار است.در کشور ما مسکن مهر نمونه بارزی از برنامه ریزی های مسکن خصوصا برای افراد کم درآمد و قشر ضعیف جامعه است. مسکن مهر مسکنی است با کیفیت پایین تر از حد متوسط انتظار افراد در جامعه می باشد. از این رو کسانی که در آن ساکن می شوند نیز دارای سطح پایینی از کیفیت زندگی می باشند. در شهرهای مختلف کشور پروژه های بسیار عظیمی از مسکن مهر اجرا و به بهره برداری نیز رسیده است. تحقیقات مختلفی نیز در این زمینه صورت پذیرفته است. هدف ما از این پژوهش مقایسه تطبیقی کیفیت زندگی در مسکن مهر در بین شهرهای مهم و غربی کشور است.روش تحقیق توصیفی-تحلیلی و از نوع کاربردی است. روش گردآوری داده ها و اطلاعات در این پژوهش، کتابخانه های و میدانی (پرسشنامه) است. جامعه آماری افراد بالای15 سال هستند. حجم نمونه براساس فرمول کوکران 301نفراست. برای تحلیل داده ها از نرم افزارspss استفاده شده است نتایج این پژوهش نشان داده است که چهار شاخص کیفیت مسکن، کیفیت محیطی، کیفیت اوقات فراغت و حس تعلق، دارای میانگینی پایین تر از حد مطلوبیت گزارش شده اند و چهار شاخص دیگر: کیفیت دسترسی به زیرساخت ها، کیفیت امنیت، کیفیت روابط همسایگی و کیفیت اشتغال و درآمد دارای میانگینی بالاتر از حد مطلوبیت گزارش شده اند.

علاقه به کارآفرینی و سیاست های کارآفرینانه به طور قابل توجهی در سال های اخیر در میان دانشگاهیان و بسیاری از دانشمندان توسعه اقتصادی افزایش یافته است. زیرا که این سیاست با ایجاد اشتغال، موجب بهبود شرایط کلی اقتصاد محلی و منطقه ای و ارتقاء توسعه روستایی می شود. از طریق کارآفرینی روستایی می توان با شناسایی مزیت ها، ظرفیت ها و محدودیت های جوامع روستایی بر اساس برنامه ریزی راهبردی مناسب، به توسعه اقتصادی روستایی دست زد. هدف از این پژوهش بررسی عوامل مؤثر بر کارآفرینی در روستاهای دهستان آباده طشک شهرستان نی ریز (استان فارس) می باشد. در این راستا از روش تحقیق پیمایشی با بکار گیری پرسشنامه استفاده شده است. پایایی پرسشنامه با استفاده از محاسبه آلفاء کرونباخ (72%) تأمین شد. جامعه آماری، 1494 خانوار روستایی است که بر پایه فرمول کوکران، شمار نمونه ها 305 نمونه از خانوارها به دست آمد. برای تجزیه و تحلیل اطلاعات از آزمون t تک نمونه ای، همبستگی، تحلیل مسیر و تکنیک پرومته استفاده شده است. نتایج تحقیق نشان می دهد که عوامل سه گانه اقتصادی، اجتماعی و زیرساختی در روستاهای مورد مطالعه به دلیل منفی بودن نتایج آزمون Tتک نمونه ای، در حد مطلوب نیست و به دلیل وجود همبستگی بین ظرفیت ها، می توان با افزایش وضعیت یک عامل به توسعه سایر عامل ها کمک نمود. از آنجایی که شاخص زیرساختی در روستاها بیشترین تأثیر را بر کارآفرینی داشته، لزوم توجه به این بعد به خصوص در روستای خواجه جمالی به دلیل اینکه از ظرفیت بالاتری برخوردار است، حائز اهمیت می باشد.

عدم تعادل و توازن در نظام سکونتگاه ها از مهمترین چالش های توسعه شهرنشینی و نظام شهری در ایران است. با توجه به اینکه عدم تعادل در توزیع جمعیت زمینه ساز نابرابری در سایر بخش ها نظیر فعالیت های اقتصادی، اجتماعی و سیاسی می گردد، لذا تلاش در جهت ساماندهی این وضعیت مستلزم مطالعه وضع موجود و بررسی روند طی شده در این رابطه می باشد. هدف این مقاله، بررسی و تحلیل نحوه توزیع فضایی جمعیت در نظام شهری کلان منطقه آذربایجان و تحولات آن در پنجاه و پنج سال گذشته (90 – 1335) است. نوع تحقیق کاربردی و روش بررسی آن توصیفی- تحلیلی است که با استفاده از شاخص موران و تکنیک ها و شاخص های نخست شهری، تمرکز و تعادل مورد بررسی قرار گرفته است. جامعه ی آماری مورد مطالعه، شامل شهرهای استان های آذربایجان غربی، آذربایجان شرقی و اردبیل (124 شهر) می باشد نتایج حاصل از شاخص موران، توزیع تصادفی مراکز شهری و جمعیت شهری را در منطقه آذربایجان  نشان می دهد. همچنین نتایج پژوهش بیانگر این است که همواره تعادل در منطقه رو به افزایش بوده و فاصله شهرهای بزرگ با شهرهای میانی و کوچک در طول زمان، در کل سیستم شهری کاهش یافته است. علاوه بر این، حرکت به سمت توزیع مطلوب جمعیت شهری در منطقه و بازگشت به شرایط تعادل در سلسله مراتب نظام سکونتگاهی شهرهای منطقه آذربایجان مشاهده می شود.

یکی از راهبردهای که برای تقویت نواحی محروم مطرح شده گسترش گردشگری در مناطقی است که دارای پتانسیل های لازم برای توسعه گردشگری می باشند. کوهنوردی به عنوان یکی از زیر شاخه های اکوتوریسم طبیعی، در یک الگو فضایی از گردشگری در طبیعت تبلور می یابد که در منابع مختلف اکوتوریستی کمتر بدان پرداخته شده است. اشترانکوه یکی از جاذبه های منحصر به فرد در غرب کشور می باشد. در این پژوهش با استفاده از عرض جغرافیایی و بر اساس فرمول های تجربی به محاسبه زاویه ارتفاع، زاویه ساعتی و آزیموت تابش خورشید در ساعات مختلف روز در فصول سال اقدام و سپس عوامل مورفولوژیک شیب، جهت شیب (مقدار تابش دریافتی در فصول مختلف)، ارتفاع را به منظور بررسی امکان سنجی فعالیت اکوتوریستی کوهنوردی در منطقه بوسیله توابع هم پوشانی منطقی و اجتماعی، با یکدیگر ترکیب نموده تا پهنه های مناسب فعالیت کوهنوردی در فصول مختلف سال مشخص شده باشند. نتایج نشان داد که پهنه مناسب کوهنوردی بدون در نظر گرفتن جهت تابش خورشید با پهنه مناسب این فعالیت در فصول مختلف سال بر اساس تابش خورشید، حداقل 02/23 درصد و حداکثر 88/80 درصد، تفاوت را نشان می دهد. از لحاظ تغییرات روزانه پهنه های مناسب طبیعت گردی، به ترتیب موقع انقلاب زمستانی با 31 /10 درصد و هنگام انقلاب تابستانی با 64/5 درصد، بیشترین و کمترین نوسانات روزانه را داشته اند. بنابراین بهترین زمان برای فعالیت کوهنوردی در این منطقه موقع انقلاب تابستانی می باشد.

هدف این مقاله سنجش و ارزیابی آثار اجتماعی محلات مسکن مهر و شهرک مطهری در سطح شهر امیدیه، با تأکید بر احساس نابرابری اجتماعی است. ساکنین محلات مختلف بر مبنای ویژگی های اقتصادی و اجتماعی (درآمد و تحصیلات) در محلات خاصی از شهر متراکم شده اند. روش تحقیق حاضر، از نوع اسنادی و پیمایشی است. حجم نمونه با استفاده از فرمول کوکران 320 نفر تعیین گردید. برای محله ی شهرک مطهری تعداد 160 نفر و بخش مسکن مهر نیز 160 نفر انتخاب و به صورت تصادفی مورد پرسش گری قرار گرفتند. نتایج آزمون T تفاوت میانگین های دو متغیر محلات مسکونی پاسخ گویان و انحرافات اجتماعی را نشان می دهد. تفاوت مشاهده شده در بین دو گروه ، به لحاظ آماری با توجه به (001/0 = sig ) و (16/2- = t ) معنادار است. همچنین نتایج آزمون واریانس دو متغیره نشان می دهد که عملکرد متقابلی میان نوع محلات مسکونی، سطح سواد و میزان درآمد در میزان گرایش به انحرافات اجتماعی وجود دارد.

بررسی شناخت وضعیت و تنگناهای توسعه محیط جغرافیایی به لحاظ پایداری و توسعه پایدار در شهرها از اهم مسائل در دو حوزه شهر و توسعه پایدار می باشد. استفاده از شاخص های توسعه پایدار در ابعاد جغرافیای محیطی میتواند معیاری مناسب هم برای تعیین جایگاه شهرها و هم در جهت حل مشکلات و نارساییهایی آنها برای نیل به رفاه اقتصادی و سلامت اجتماعی فرهنگی ساکنین جهت رسیدن به توسعهی پایدار شهری باشد. در این راستا پژوهش حاضر با ماهیت "توسعه ای- کاربردی" با روش تحقیق "توصیفی- تحلیلی" با هدف اصلی "شناخت و ارزیابی پایداری محیطی به عبارتی اولویت بندی توسعه پایدار در استان یزد" و استفاده از "مدل Entropy-TOPSIS و نرم افزار GIS، Visio، Grafer، SPSS و Excel" و بهره گیری از "50 شاخص(بهداشتی، زیست محیطی، فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی)" موضوع مورد مطالعه را در استان مورد تجزیه و تحلیل قرار داده است. که نتایج تحقیق نشان داده است: در ماتریس مدل اختلاف طبقه ای گروه بندی شهرهای استان به لحاظ جمعیتی منظم نبوده و در فواصل بین طبقه اول و طبقه آخر ماتریس هیچ نقطه شهری وجود ندارد. بطوریکه 44.22 درصد جمعیت شهرها در طبقه اول توزیع گردیده اند و ضریب آنتروپی انرا تائید کرده است بدین صورت که ضریب آن سال 1385 (0.37-) و در سال 1390 (0.23-) بدست آمده که نشان دهنده حرکت نسبی سلسله مراتب شهری به سوی عدم تعادل و تمرکز بیشتر می باشد. در نهایت الویت بندی توسعه با میزان TOPSIS بدست آمده نشان می دهد شهرستان های یزد و ابرکوه به ترتیب با میزان 973/0 و 610/0 توسعه یافته ترین مناطق می باشند.

هدف تحقیق حاضر ارزیابی سطح توسعه یافتگی ابعاد کالبدی – فضایی جامعه عشایری ییلاقی و قشلاقی مناطق مختلف کشور است. روش تحقیق و توصیف رابطه بین متغیرها بر مبنای توصیفی – تحلیلی است. جامعه آماری تحقیق نیز جامعه عشایری کل کشور با جمعیت2373660 نفر در قالب 426320 خانوار است. داده های مورد نیاز تحقیق از اسنادی و مرکز آمار و آخرین دوره سرشماری 1387جامعه ایلات و عشایر کشور بدست آمده است. در تجزیه تحلیل داده ها از مدل تاپسیس جهت رتبه بندی استانهای توسعه یافته، نیمه توسعه یافته و توسعه نیافته، و از مدل برازش رگرسیونی SPSS برای سنجش میزان اهمیت و درجه تاثیر گذاری شاخصهای سازنده تحقیق در سطح توسعه یافتگی استفاده گردیده است. یافته های تحقیق نشان می دهد که ضریب نابرابری توسعه در منطقه قشلاقی 0.467 و منطقه ییلاقی 0.567 است. ضریب همگنی توسعه در درون استانهای توسعه نیافته دوره قشلاقی(2.01) و برای استانهای توسعه نیافته دوره ییلاقی 4.4 است. مدل برازش رگرسیونی نشان می دهد که شاخصهای بکار رفته در دوره ییلاقی 99.3 درصد و در منطقه قشلاقی 98.2 درصد سطح توسعه یافتگی جامعه عشایری را تبیین می کند. در بین شاخصهای توسعه دسترسی به انرژی با ضریب 0.693 بیشترین تاثیر و در دوره قشلاقی دسترسی به امکانات ارتباطاتی و اطلاعاتی با ضریب تاثیر 3.26 بیشترین تاثیر را در سطح توسعه داشته است.

فراهم نمودن زمینه برخورداری از خدمات مختلف رفاهی و زیربنایی، تسهیلات اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی از اساسی ترین شاخص ها در هر واحد از برنامه ریزی، بویژه مناطق روستایی است. به همین منظور هدف از انجام پژوهش حاضر ارزیابی و تحلیل سطوح توسعه یافتگی این شاخص ها در سطح دهستان های استان کرمانشاه و تعیین میزان برخورداری آنها می باشد. روش انجام این تحقیق بر اساس هدف کاربردی و بر اساس ماهیت توصیفی- تحلیلی است. جامعه آماری تحقیق 85 دهستان از 14 شهرستان استان کرمانشاه است. به منظور ارزیابی و رتبه بندی سطوح توسعه یافتگی 69 متغیر از فرهنگ آبادی های سال 1390 استان انتخاب شد، این متغیرها با استفاده از روش آنتروپی شانون وزن دهی شدند و برای تجزیه و تحلیل داده ها و رتبه بندی و تعیین درجه توسعه یافتگی دهستان ها از روش تصمیم گیری چند معیاره ویکور استفاده گردید. یافته های تحقیق بیانگر تفاوت در توسعه یافتگی در سطح دهستان های استان است. به گونه ای که از 85 دهستان، 3 دهستان توسعه یافته، 19 دهستان نسبتاً توسعه یافته، 33 دهستان در حال توسعه، 28 دهستان نسبتاً محروم و 2 دهستان در وضعیت محروم از توسعه قرار داشتند، در نهایت برای بهبود و ارتقای وضعیت توسعه دهستان ها پیشنهاداتی ارائه گردید.

ناپایداری دامنه های طبیعی بوسیله حرکات توده ای از جمله پدیده هایی می باشد که پس از سیل و زلزله بیشترین خسارت را به انسان وارد می نماید، این حرکات تحت تاثیر پارامترهایی نظیر اختلاف دما، بارش، یخبندان، ارتفاع، شیب، زمین شناسی، لند فرم، فاصله از گسل، فاصله از رود، فاصله از جاده و ... رخ می دهد. بنابراین در این مطالعه سعی شده تا با استفاده از اطلاعات فوق و با کمک روش های مدلسازی AHP و TOPSIS علاوه بر شناسایی سطوح با خطر بالای حرکات دامنه ای مناسب ترین مدل در شناسایی این پهنه ها با کمک داده های میدانی مورد ارزیابی قرار گیرد. نتایج بدست آمده نشان می دهد که مدل AHP مناسب ترین پهنه بندی از حرکات دامنه ای را ارائه می دهد. بر اساس نقشه بدست آمده بوسیله این مدل سطوح با پتانسیل بالای حرکات دامنه ای دارای شیبی بین 10 تا20 در صد و ارتفاع حدود 1600 تا 1900 متر می باشند و اغلب از سنگ آهک تشکیل گردیده اند و در مجموع حدود 28 درصد محدوده را شامل می شوند و در مجموع حدود 28 درصد مساحت محدوده را شامل می شوند.