اصغر قائدان

نوشتار حاضر با بررسی تأثیر نظامیگریِ ممالیک مصر بر روک حسامی و ناصریبدین نتیجه دست یافته است که سپهسالاران و صاحب منصبانِ نظامیِ ممالیک، به دلیل سلطه مطلق بر نواحیِ اقطاعیِ گسترده خویش و نیز درآمدهای فراوان ناشی از دست اندازه ی به دیگر اراضی مصر، به حدّی قدرتمند شدند که قدرت سلطان را محدود کردند و گاه به مقام سلطنت چشم طمع بستند؛ آنان در ابتدا، بخش اعظم زمین های مصر، یعنی بیست قیراط از کلِ بیست و چهار قیراط را در دست داشتند. از این رو سلاطین مملوکی با هدف مهار قدرتِ افسارگسیخته امیران و تغییر ساختار قدرت، اراضی مصر، موسوم به روک حسامی و ناصری را مسّاحی و ساماندهی دوباره کردند. امّا این سیاست موثّر نیفتاد و موجب نارضایی و شورش شد و برای ارتش، خاصّه اجناد حلقه و زمین های زراعی مصر نیز پیامدهای ناگواری در پی داشت.

منذ سنوات والباحثون یحاولون أن یبدوا آراءهم حل مدفن السیدة زینب بنت الإمام أمیر المؤمنین علی بن أبی طالب (ع)، ویسعى کلٌّ منهم إلى تفنید الرأی الآخر وإثبات رأیه من خلال أدلة لا تقبل الشکّ. إلاّ أنّ جمیع هذه الآراء یمکن مناقشتها ودراستها فی إطار موضوعی ودقیق. لکن یبدو أنّ هذه القضیة مازال یکتنفها الغموض. ولقد شغل هذا الموضوع بال الباحث منذ سنوات. بحیث بقیت أتساءل عن مدفنها الواقعیّ فی الزمن الذی یؤمّ المراقد المنسوبة إلیها آلاف الزوّار سنویاً، یتقرّبون من خلالها إلى الله تعالى، ویروى عن کرامات کلٍّ من هذه المراقد الکرامات والمعاجز. ولعلّ التقدیر یقتضی أن یبقى مرقدها الشریف خافیاً على الناس کما هو مصیر أمّها الزهراء سلام الله علیها. منذ قرون والناس یؤمّون خمسة مواضع یحسبونها مدفن السیدة زینب. ومن هذه المواضع، اثنان حازا على شهرة أوسع. وآخران لهما صیت أقلّ. وصیت الأخیر یعتمد على روایة شاذّة. أمّا المکانان المشهوران فهما: موضع راویة بضاحیة دمشق، والآخر موضع قنطرة السباع فی مصر. والموضعان الآخرین فهما: مقبرة البقیع بالمدینة المنورة، ومقبرة الباب الصغیر بدمشق. والموضع الذی یعتمد على الروایة الشاذّة فهو منطقة سنجار فی الموصل بالعراق. و نحن فی هذا المقال دراسة حول مدفنها فی قنطرة السباع بمصر و نذکر بان فی مقالة الاخری انتشرت فی مجلة العلوم الانسانیة الدولیة برقم 19،ثبت هذا الرای بان مدفن زینب بدمشق یتعلق بزینب الصغری ملقب بام کلثوم بنت الامام علی (ع) و ام شعیب المخزومیه و لهذا انتساب هذا المدفن بزینب الکبری بنت فاطمة الزهراء لا اصل له و لا اعتبار حقیقیة.

لقد اختلفت الآراء حول مدفن السیده زینب وقد طرح الباحثون والعلماء والمؤرخون منذ العصور الماضیه وحتی عصرنا الحاضر آراء مختلفه حول مدفن السیده زینب(س) عقیله بنی هاشم، وحاول کل منهم إثبات أو نفی بعض الأمکنه کمدفن لها، والأمر مازال فی هاله من الغموض والالتباس والضبابیه ومثیراً لکثیر من علامات الاستفهام. والسؤال الذی یطرح نفسه هنا هو: أی من هذه الأمکنه المذکوره فی الکتب التاریخیه یمکن أن یکون مدفن السیده زینب؟ والأمکنه التی یزورها آلاف من الناس هل یمکن أن یکون مدفنها؟ لابد من القول أنّه منذ القرون الماضیه حتی الأن هناک خمسه أمکنه ذکرت کمدفن للسیده زینب (س)؛ مکانان منها أکثر اشتهاراً، کما أنّ هناک مکانین أقل اشتهاراً، ومکان واحد فیه قول نادر والمکانان المعروفان هما راویه فی دمشق وقنطره السباع فی القاهره والأمکنه الأخری هی مقبره البقیع ومقبره الباب الصغیر فی دمشق وسنجار فی الموصل. نحن نحاول فی هذا المقال ضمن المنهج التاریخی دراسه وتحلیل مدفنها فی سوریا (راویه أو الزینبیه) وقد ثبت لدینا بأنّ هذا المدفن یتعلق بزینب الصغری بنت علی(ع)، زوجه محمد بن عقیل وأمها أم شعیب المخزومیه. وأنتساب هذا المکان لزینب الکبری بنت فاطمه(س) لیس له أصل ولا اعتبار أو حقیقه علمیه. وهذا اللبس بسبب تسمیه خمس بنات الإمام بزینب وأم کلثوم وهما زینب الکبری والصغری وأم کلثوم الکبری والوسطی والصغری.

در عصر جاهلی، بر اساس سنت شفاهی نقل روایات، راویان، به گزارش ایام العرب یا جنگ های آن عصر می پرداختند و در آن، از شیوه ها و عناصر خاصی چون؛ شواهد شعری، قصص و اسطوره، حماسه و ملحمه، مبالغه و تفاخر و... بهره می گرفتند. پس از ظهور اسلام، وقوع درگیری ها و نبردهایی در این دوره، بسیاری از راویان و گزارش گران را واداشت تا این جنگ ها را با عنوان جدید مغازی و فتوح نگاری، گزارش نمایند. با توجه به نزدیکی این دو دوره به یکدیگر، تشابهات و تمایزات شیوه های این دو نوع گزارش و میزان استقلال یا اثرپذیری مغازی نگاری و فتوح نویسی از شیوه های گزارش الایام در عصر جاهلی، سؤالات اصلی این پژوهشند. بررسی گزارش های باقی مانده ی ایام العرب، ویژگی ها، عناصر و ساختار آن ها و مقایسه شان با شیوه ها و عناصر روایت مغازی و فتوح در عصر اسلامی، نشان می دهد که عناصر مشابه وهمگونی های فراوانی از جمله؛ استفاده از شواهد شعری، حماسه و رجز و ملحمه، قصص و اسطوره، تفاخر و مبالغه، میان این دو نوع گزارش وجود دارد. حضور برخی ازشعرا و راویان ایام العرب در مغازی و فتوح عصر اسلامی و گزارش این جنگ ها توسط آنان با همان سبک و سیاق عصر خویش- البته صرف نظر از محتوای دگرگون شده ی آن- و نیز بهره گیری و استناد فراوان مغازی و فتوح نگاران از روایات و یا اشعار عصر جاهلی، از یک طرف؛ استمرار روش ایام العرب در عصر اسلامی و از طرف دیگر؛ اثر گذاری شیوه ی ایام العرب را برروایات مغازی و فتوح نشان می دهد.

پس از رحلت رسول خدا صلى‏الله‏علیه‏و‏آله جامعه اسلامى دچار تشتت شد. معتقدان به وصایت و انتخاب امام و جانشین پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله از جانب خود ایشان، این جانشینى را منحصرا در امام على علیه‏السلام مى‏دیدند و آن‏ها هسته اولیه شیعه را شکل دادند. گرچه تشیع در دوران خلافت امام على علیه‏السلام نهادینه و در قرن اول هجرى به سازمان و گروه منسجم و متشکل دینى و سیاسى تبدیل شد. موضوع انحصار امامت در خاندان و اهل‏بیت نبوت یا به عبارت دیگر، در نسل فاطمه علیهاالسلام و نیز ارادت به آن خاندان، محورى استراتژیک بود که تمام اندیشه‏ها و نحله‏هاى فکرى پراکنده شیعه را در ابتدا متحد مى‏کرد، اما با پیدایش علم کلام و نیز پس از شهادت امام حسین علیه‏السلام و یارانش و هم‏چنین قیام‏هایى که به منظور خون‏خواهى آن شهیدان صورت گرفت، این اتحاد استراتژیک به تبع پراکندگى‏ها و انشقاق ایجاد شده در جامعه اسلامى قرن اول و دوم هجرى خدشه‏دار گردید و در نهایت به ظهور فرقه‏هاى مختلف منجر شد. نوشتار حاضر به بازشناسى عوامل دینى و سیاسى ایجاد فرقه‏هاى شیعه مى‏پردازد و درصدد پاسخ به این سؤال است که چرا تشیع دچار چنین پراکندگى در تاریخ شد. فرضیه این تحقیق این است که «پیدایش علم کلام و عدم دست‏یابى شیعه به حاکمیت سیاسى باعث پراکندگى و ایجاد فرقه‏ها و عدم اتحاد در جامعه شیعه شد».