هادی خواجوی

شکل گیری و رواج اندیشه های دینی و اجتماعی یکی از مهم ترین موضوعات مورد بررسی پژوهشگران حوزه تاریخ و تمدن بوده است. موضوع این پژوهش زمینه ها و عوامل ورود فقه مالک به اندلس و بومی سازی آن بر اساس بافت اجتماعی آن است. از زمینه های ورود فقه مالکی به اندلس می توان به مرجعیت فقهی و حدیثی بوم مدینه در سرزمین های اسلامی در سده دوم و ترکیب جمعیتی اهالی اندلس اشاره کرد. یافته ها حاکی است که عواملی چون حمایت حکومتی امویان اندلس از فقه مالک، اهتمام فقهاء به رواج این فقه، سفرهای زیارتی و رحله های حدیثی اهالی اندلس به حجاز؛ منجر به بومی سازی فقه مالک در  بافت اجتماعی اندلس گردید. در واقع فقها در چهارچوب فقه مالک در بافت اجتماعی اندلس از آرای فقیهان دیگر همچون اوزاعی، لیث بن سعد و شافعی تأثیر پذیرفته و اقدام به بومی سازی فقه مالکی نمودند.

رسول خدا 2 در مدینه با تفسیر آیات قرآن و بیان حدیث، دانش حدیث را بنیان نهاد. استماع و نقل احادیث توسط صحابه و تابعین در مدینه، ظهور فقها و محدثان برجسته ای چون فقهای سبعه و مالک بن انس در آنجا و سیاست های مذهبی امویان سبب پیدایی و مرجعیت بوم مدینه در نقل و نشر حدیث گردید. مسئله اصلی این مقاله، تبیین مرجعیت و برتری محدثان مدنی اهل سنت در دو سده اول، و شناسایی و تحلیل زمینه ها و عوامل مؤثر در شکل گیری گفتمان حدیث فرابومی در پذیرش، نقل، ثبت و اعتبار روایات محدثان غیرمدنی است. شواهد تاریخی بیانگر این است که با گسترش اسلام در سرزمین های مختلف، مهاجرت صحابه مدنی برای فتوحات و تبلیغ اسلام، تشکیل حلقه های حدیثی در شهرهایی چون کوفه و بصره با محوریت صحابه، اجتماع محدثان در بغداد به عنوان مرکز حکومت فراقومی عباسیان، رحله محدثان به شهرهای مختلف برای طلب حدیث زمینه ها و عوامل اصلی مؤثر در شکل گیری و نهادینه شدن تدریجی گفتمان فرابومی حدیث فراهم شد.

سنت یکی از مهم ترین پایه های دین اسلام است. از نیمه دوم سده اول، سنت در معنای احادیث فقهی و احکام به کار رفته است. نیاز جامعه اسلامی به قاعده و روشی برای سامان دهی زندگی اجتماعی سرزمین های اسلامی، سبب تدوین احادیث فقهی شد. مسئله این پژوهش توجه به زمینه های سیاسی و اجتماعی ظهور سبک سنن نگاری در سده دوم است. یافته ها حاکی است که عواملی چون نگرش فرابومی به حدیث، تخصصی شدن دانش فقه، روابط متقابل فقها با حکومت عباسی و شکل گیری مفهوم سنت و جماعت در پیدایش این سبک و آثاری چون سنن اربعه تأثیر داشته است. همچنین از نیمه دوم سده دوم ویژگی هایی چون تبویب احادیث فقهی، درج کامل سند، اتصال سند به رسول خدا 2 و پیرایش سنت از آرا و بلاغات صحابه و تابعین در حدیث نگاری بروز نمود. در واقع آثار حدیثی سده دوم را که تحت عنوان سنن نام گذاری شده نمی توان در زمره کتبی همانند سنن اربعه دانست. این گونه آثار صرفاً در گروه مصنفات حدیثی فقهی که زمینه پیدایش کتب سنن اربعه را فراهم نموده است، قرار می گیرد.

مؤلفه های اجتماعی، اقتصادی و سیاسی عصر عباسی زمینه جنبش های زیادی را رقم زده است. سلسله جنبش های سادات و به ویژه حسنیان بخش قابل توجهی از جنبش ها شیعی را در قرون مقتدم به خود اختصاص داده است. موضوع این پژوهش شناسایی و تحلیل زمینه های جامعه شناختی جنبش های حسنی با توجه به عوامل اقتصادی است. این پژوهش با روش تحلیلی به ارزیابی جنبش های حسنی از منظر جامعه شناختی می پردازد. این جنبش ها را می توان در رده جنبش های سنتی دسته بندی کرد. عواملی چون اختلافات شاخه حسنی و حسینی در مسائل مالی، اعمال فشارهای اقتصادی و تصرف اموال شیعیان توسط امویان و عباسیان، ناکامی حسنیان در تصدی حکومت بعد از سقوط امویان، اندیشه قیام به سیف و اختلافات اعتقادی مذهبی مسلمانان در حجاز و عراق در عصر عباسی زمینه جنبش های حسنی را فراهم کرد. از آرمان های جنبش حسنیان می توان به مشروعیت و افضلیت فرزندان امام حسن، عدم مشروعیت عباسیان، عدالت اقتصادی، پای بندی به کتاب خدا و سنت رسول خدا(ص) و لزوم قیام امام بر علیه حاکم جائر، اشاره کرد.

سیره و سنت رسول خدا(ص) از صدر اسلام مورد توجه بوده است. توجه به سنت به عنوان مفهومی که می تواند کلید فهم تاریخ، حدیث، فقه و اصول اعتقادات اسلامی باشد، از اهمیت بسیاری برخوردار است. مسئله این پژوهش تکوین مفهوم و کارکرد سنت از زمان پیامبر اسلام(ص) تا پایان عصر خلفای راشدین با تاکید بر حکومت امیرمومنان علی(ع) است. برخی یافته ها حاکی از آن است که سنت در عصر خلفای سه گانه ابزاری برای توجیه مشروعیت خلیفه و ساماندهی حکومت بود، اما کارکرد های اجتماعی سنت در دوره امیرمومنان(ع) صرفا منوط به مشروعیت حکومت نیست و به سوی مفهومی راه گشا در حل معضلات و مخاطرات اجتماعی میل می نماید. به صورتی که در مدت کوتاه حکومت ایشان سنت به یکی از مهم ترین معیارهای شناخت حق از باطل، هدایت، بدعت ، فتنه و حکومت داری در کنار کتاب خدا تبدیل شد.