حوزه مطالعاتى انقلاب اسلامى (مقاله پژوهشی حوزه)
درجه علمی: علمی-پژوهشی (حوزوی)
آرشیو
چکیده
تبیین مرزهاى یک دانش با دانشهاى دیگر از لوازم آن دانش به شمار مىرود. در دانش انقلاب اسلامى نیز صاحبنظران باید تبیین کنند که قلمرو و مرز این دانش چیست؟ آیا دانش انقلاب اسلامى، چه با نام «جامعهشناسى انقلاب» و چه «تاریخ انقلاب اسلامى»، یک دانش مستقل است و مرزى براى آن مىتوان ترسیم کرد، یا این که زیر مجموعه علوم سیاسى است و یا مىتواند یک حوزه علمى میان رشتهاى باشد؟ عواملى چون تخصصى شدن و گرایشى شدن علوم و اهمیت مسایل انقلاب اسلامى و نقش آن در حیات فردى و جمعى جوامع، ضرورت انجام این کار را بیشتر مىکند. در این راستا مقاله حاضر به تشریح محورهاى زیر مىپردازد: 1. ترسیم وضعیت و ظرفیتهاى موجود در زمینه انقلاب اسلامى در ایران؛ 2. ترسیم وضعیت مطلوب در زمینه انقلاب اسلامى؛ 3. خلأها و نیازهاى کنونى و آتى پژوهش در این گرایش؛ 4. چالشها و موانع و عوامل محدود کننده توسعه این گرایش؛ 5. راهکارها و برنامههاى پیشنهادى جهت توسعه این گرایش.متن
مقدمه
با بیان خاطرهاى تلخ از استاد درس «تئورىهاى انقلاب»، بحث را آغاز مىکنم که وقتى مباحث تئورىها را مطرح و تشریح مىکرد، پرسیدم انقلاب اسلامى ایران در کجاى این مباحث و بر اساس کدام تئورى تشریح مىگردد؟ او با تحکم پاسخ داد اصلاً انقلاب اسلامى، انقلاب محسوب مىشود؟!!! در حالى که در همان زمان بزرگترین نظریهپردازان انقلاب از جمله تدا اسکاچ پل بر این باور بودند که انقلاب اسلامى ایران تمام ضوابط یک انقلاب بزرگ را داراست و تبیین آن نیز به مانند انقلابهاى بزرگ گذشته تاریخ جهان یکى از کانونهاى توجه اندیشمندان و نویسندگان مختلف علوم انسانى بود.
به هر حال، با توجه به تخصصى شدن و گرایشى شدن علوم در دنیاى امروز و با عنایت به اینکه تأسیس علم براساس نیاز شکل مىگیرد، و نیز با نظر به اینکه بزرگترین انقلاب قرن در جغرافیاى ایران شکل گرفته و با توجه به اهمیت مسایل انقلاب اسلامى و نقش آن در حیات فردى و جمعى جوامع، آیا ما بهطور ویژه تربیت متخصصانى در این گرایش در سطوح مختلف را احساس کردهایم و گامهایى برداشتهایم یا نه؟ آیا اصلاً چنین گرایش خاصى ضرورت دارد؟ تبیین این مسأله نیازمند اطلاعاتى است که در ادامه آن را پى مىگیریم.
وضعیت آموزش و تربیت نیروى انسانى در دانشگاهها و حوزههاى علمیه در گرایش انقلاب اسلامى
حوزه مطالعاتى انقلاب اسلامى در ایران، که به برکت بزرگترین انقلاب قرن بیستم، دو دهه از عمرش را سپرى مىکند، از لحاظ منابع نیروى انسانى وضعیت مطلوبى ندارد. با نگاه تخصصىتر مىتوان گفت که اصلاً وضعیت مستقلى براى آن تعریف نشده است. اگرچه در دانشگاهها و مراکز علمى قدمهایى درباب ارائه درس انقلاب اسلامى توسط مؤسساتى همچون معاونت امور اساتید و دروس معارف اسلامى برداشته شده است، اما این درس را غالباً اساتید و دانشآموختگان رشته علوم سیاسى، که خروجى دانشگاههاى ایران هستند نه معاونت امور اساتید، در دانشگاههاى ایران تحت عنوان مدرسان دروس عمومى پىگیرى و تدریس مىکنند. علاوه بر معاونت امور اساتید و دروس معارف اسلامى، مؤسسه دیگرى که هم به تدریس درس انقلاب اسلامى و هم به تربیت نیروى انسانى در حوزه مطالعاتى انقلاب اسلامى پرداخته، پژوهشکده امام خمینى و انقلاب اسلامى است. این پژوهشکده با تأسیس گروههاى جامعهشناسى انقلاب اسلامى و تاریخ انقلاب اسلامى گامى در این حوزه مطالعاتى برداشته است. با این وجود حوزه مطالعات انقلاب اسلامى به دلیل عدم استقلال و جزیرهاى دیدن، در حاشیه افتاده است و از فقر منابع نیروى انسانى متخصص و متعهدى که در این دانش خاص تربیت شده باشند رنج مىبرد. توضیح مطلب اینکه حوزه مطالعات انقلاب اسلامى در ایران معمولاً یکى از موضوعات اصلى دانش جامعهشناسى محسوب مىگردد؛ بنابراین در دانشگاهها جایگاه اندکى را بعد از انقلاب اسلامى، در رشته تخصصى علوم سیاسى و دیگر رشتهها پیدا کرده است. اما متأسفانه در حوزههاى علمیه در حد همین فعالیت اندکى که دانشگاهها درباره حوزه مطالعاتى انقلاب اسلامى دارند، پرداخته نشده و حوزههاى علمیه به چنین مطالعاتى بهایى ندادهاند. حتى به جرأت مىتوان گفت ضرورتى جهت تربیت نیروى انسانى در چنین گرایشى در بین مسؤولان حوزه احساس نشده است؛ در حالى که معمولاً نظامهاى سیاسى براى مشروعیتبخشى قدرت، دانشهاى متعددى را جهت جامعهپذیرى و مشروعیتبخشى خود، در مراکز علمى ارائه مىکنند.
1. وضعیت حوزه مطالعات انقلاب اسلامى در دانشگاهها
الف) جایگاه و وضعیت گرایش انقلاب اسلامى در رشته علوم سیاسى
براى روشنتر شدن وضعیت گرایش انقلاب اسلامى در رشته علوم سیاسى در دانشگاههاى ایران در سه سطح از آن بحث مىکنیم.
1. سطح کارشناسى علوم سیاسى3
از مجموع 20 واحد دروس عمومى فقط 2 واحد با عنوان «انقلاب اسلامى و ریشههاى آن» به حوزه مطالعاتى انقلاب اختصاص پیدا مىکند و از مجموع دروس اصلى 8 واحد تحت عناوین زیر به حوزه دانشى انقلاب اسلامى مربوط مىگردد: 1- انقلاب اسلامى ایران؛ 2- حقوق اساسى در جمهورى اسلامى ایران؛ 3- تاریخ و روابط خارجى ایران؛ 4- سیاست خارجى در جمهورى اسلامى ایران. البته این دروس با هدف آشنا کردن دانشجویان با مفاهیم، مبانى اجتماعى، ماهیت و فرآیند انقلاب اسلامى و پیامدهاى آن و همچنین آشنایى با ساختار و کارویژههاى سیستم سیاسى در ایران مىباشد.
2. در سطح کارشناسى ارشد علوم سیاسى4
دروس کارشناسى ارشد علوم سیاسى بهصورت دروس اختصاصى، اجبارى 20 واحد و اختیارى 8 واحد، است که از دروس اختصاصى اجبارى، تنها 4 واحد به نوعى در ارتباط با گرایش انقلاب اسلامى است که عبارتند از: 1- سمینار انقلاب اسلامى ایران و بازتاب آن بر مسایل استراتژى منطقه و جهان؛ 2- سمینار جنبشهاى اسلامى در قرن بیستم و تأثیر انقلاب اسلامى بر آنها.
اما از دروس اختصاصى اختیارى که مجموعاً 44 واحد مىباشد (البته از 44 واحد فقط 8 واحد بهصورت اختیارى گذرانده مىشود) 10 واحد مربوط به گرایش افکار و اندیشههایى است که مواد درسى آن ارتباط مستقیمى با حوزه مطالعاتى انقلاب اسلامى ندارد و 10 واحد درسى مربوط به گرایش ایران است که 8 واحد درسى مرتبط با انقلاب اسلامى تحت این عناوین مىباشد: 1- سمینار تحولات سیاسى اجتماعى ایران از 1224 تا 1357؛ 2- روابط خارجى ایران با قدرتهاى بزرگ 1357 - 1320؛ 3- روابط خارجى ایران با کشورهاى جهان سوم قبل و بعد از انقلاب اسلامى؛ 4- ایران و نهضتهاى رهایىبخش پس از جنگ جهانى دوم، که دانشجو را با روابط ایران با نهضتهاى آزادى بخش قبل و بعد از انقلاب اسلامى آشنا مىکند. 8 واحد مربوط به گرایش مسایل سیاسى و اقتصادى جهان سوم و 16 واحد مربوط به گرایش روابط بینالمللى و سیاست خارجى است که از مجموع 24 واحد درسى دو گرایش اخیر، درسى که مربوط به حوزه مطالعاتى انقلاب اسلامى باشد تدارک دیده نشده است.
جدول شماره 1
جدول مربوط به حوزه مطالعاتى انقلاب اسلامى در مقطع کارشناسى ارشد علوم سیاسى
تعداد واحد و
نوع درس دروس مربوط به حوزه مطالعاتى انقلاب اسلامى
اجبارى
20 واحد از مجموع 20 واحد درسى اجبارى صرفاً 4 واحد درسى زیر ارائه مىشود:
1. سمینار انقلاب اسلامى ایران و بازتاب آن بر مسایل استراتژى منطقه و جهان؛
2. سمینار جنبشهاى اسلامى در قرن بیستم و تأثیر انقلاب اسلامى بر آنها.
اختیارى 8 واحد از 44 واحد درسى ارائه شده در چهار گرایش گرایش ایران گرایش افکار و اندیشههاىسیاسى گرایش مسایل سیاسى اقتصادى جهان سوم گرایش روابط بینالمللى و سیاستخارجى
از 10 واحد درسى 8 واحد
با عناوین زیر مىباشد:
1. سمینار تحولات سیاسى
از و اجتماعى ایران از 1224
تا 1357؛
2. روابط خارجى ایران با قدرتهاىبزرگ1357-1320؛
3. روابط خارجى ایران با کشورهاى جهان سوم قبل و بعد از انقلاب اسلامى؛
4. ایران و نهضتهاى رهایىبخش از جنگ جهانى دوّم
10 واحد
هیچى
از 8 واحد
هیچى
از 16 واحد
هیچى
3. در سطح دکتراى علوم سیاسى5
در مقطع دکتراى علوم سیاسى، دروس به دو صورت: 1 - دروس مشترک اجبارى که در کل 15 واحد درسى را شامل مىشود که 5 واحد آن مربوط به ایران و جمهورى اسلامى ایران مىباشد؛ تحت عناوین: الف) جامعهشناسى سیاسى ایران و ب) مسایل توسعه سیاسى در ایران؛ 2 - دروس گرایشى که از میان گرایشهاى چهارگانه (اندیشههاى سیاسى 12 واحد - جامعهشناسى سیاسى 12 واحد، مسایل ایران 12 واحد و سیاستگذارى عمومى 12 واحد) فقط در گرایش مسایل ایران، دو درس با عناوین زیر به حوزه مطالعاتى انقلاب اسلامى مربوط مىشود:
1 - انقلاب اسلامى ایران در ابعاد تاریخى، فرهنگى و اجتماعى و سیاسى و 2 - بررسى سیاست خارجى ایران در قرن 19 و 20 تا انقلاب اسلامى.
جدول شماره 3
جدول مربوط به حوزه مطالعاتى انقلاب اسلامى در مقطع دکتراى علوم سیاسى
تعداد واحد و دروس مربوط به حوزه مطالعاتى انقلاب اسلامى نوع درس
مشترک اجبارى
15 واحد 5 واحد از 15 واحد
1. جامعهشناسى سیاسى ایران؛
2. مسایل توسعه سیاسى در ایران.
اختصاصى یا گرایشى
12 واحد گرایشاندیشههاى گرایشجامعهشناسى گرایشجامعهشناسى گرایشسیاست
سیاسى سیاسى ایران گذارىعمومى
- - 1- انقلاباسلامى ایران ابعاد
تاریخى، فرهنگى،اجتماعى
و سیاسى؛
2. بررسى سیاست خارجى
ایران در قرن 19 و 20 تا
انقلاب اسلامى. -
ب) جایگاه و وضعیت حوزه مطالعاتى انقلاب اسلامى در رشتههاى غیر علوم سیاسى
حوزه مطالعاتى انقلاب اسلامى در رشتههاى غیر علوم سیاسى، وضعیت بسیار رنجآورترى در دانشگاههاى ایران دارد. مسؤولان مملکتى، چه در ردههاى پایین و چه میانه و بالا، باید با مسایل کشورشان اعم از مسایل علمى و عملى آشنایى کامل داشته باشند که از آن جمله، دانش انقلاب اسلامى است. کسب این اطلاعات و آشنایى باید از فیلتر دانشگاه باشد، اما دانشگاهها به این نوع مسائل کمتر توجه دارند یا حداقل توجهشان به چند واحد دروس عمومى بوده است. با اینکه با قاطعیت مىتوان گفت بیشترین تعداد مسؤولان مملکتى در جمهورى اسلامى دانشآموخته رشتههاى غیر علوم سیاسى هستند، حتى مسؤولانى که در ردیف مسؤولیتهاى سیاسى اعم از دولتى و غیردولتى (از دبیر کلى حزب گرفته تا ...) قرار دارند. در حالى که همین افراد تنها دو واحد درس مرتبط با حوزه مطالعاتى انقلاب اسلامى تحت عنوان انقلاب اسلامى و ریشههاى آن در مقطع کارشناسى - در کنار دیگر واحدهاى دروس عمومى - گذراندند البته همین درس دو واحدى را هم با اساتیدى که از طریق معاونت امور اساتید دروس معارف اسلامى قم، گزینش شدهاند، مىگذرانند.
براساس مشى و سیره پژوهشکده امام خمینى و انقلاب اسلامى، دانشآموختگان دانشگاهها با این مواد درسى تشریح شده کافى نبوده و تأمینکننده مباحث و مسائل انقلاب اسلامى نیستند، زیرا این پژوهشکده که در سال 1375 با هدف پژوهش در جوانب مختلف حیات و اندیشه امام و معرفى دیدگاههاى ایشان و انقلاب اسلامى ایران در مجامع علمى داخل و خارج کشور تأسیس شد پنج گروه آموزشى و پژوهشى را فعال کرد که دو گروه آن تحت عنوان گروه جامعهشناسى انقلاب اسلامى و گروه تاریخ انقلاب اسلامى است که اختصاصاً به کارهاى آموزشى و پژوهشى انقلاب اسلامى مىپردازند. این پژوهشکده که یکى از اهدافش، بررسى و شناخت ابعاد مختلف انقلاب اسلامى بود، به دلیل این که یکى از برنامههاى آن تربیت نیروهاى متخصص و متعهد براى تأمین این هدف بوده است، در مقطع کارشناسى ارشدِ رشته جامعهشناسى انقلاب اسلامى براساس مجوز وزارت علوم در اسفند 1377 اقدام به پذیرش دانشجو کرد. بدین صورت براى اولینبار یک رشته مستقل در نظام دانشگاهى کشور با عنوان رشته جامعهشناسى انقلاب اسلامى تأسیس گردید که برنامههاى درسى آن براساس مصوبه شوراى عالى برنامهریزى شامل دروس اختصاصى و پایه - دروس عمومى - و دروس پیشنیازى است. تعداد واحدهاى پیشنیاز 24 واحد و واحدهاى دروس عمومى 5 واحد و کلیه واحدهاى دروس پایه و اختصاصى 27 واحد بوده که از مجموع 56 واحد درسى در این رشته 16 واحد مربوط به حوزه مطالعاتى انقلاب اسلامى مىباشد که عبارتند از: 1- زندگى علمى، سیاسى امام خمینى؛ 2- جامعهشناسى سیاسى ایران معاصر؛ 3- نظریههاى انقلاب با تأکید بر رویکردهاى جامعهشناختى؛ 4- اندیشه سیاسى اجتماعى امام خمینى؛ 5- بررسى مقایسهاى انقلاب اسلامى با دیگر انقلابها؛ 6- نقد و بررسى و تبیین انقلاب اسلامى؛ 7- بررسى جنبشهاى اسلامى معاصر.6
2. وضعیت پژوهش در حوزههاى علمیه و دانشگاهها در گرایش انقلاب اسلامى
شاخصهایى که براساس آن مىتوان وضعیت پژوهشى این حوزه مطالعاتى را در حوزه و دانشگاه بررسى کرد عبارتند از: 1- پایاننامههاى مرتبط با انقلاب اسلامى؛ 2- نشریات و کتب مرتبط با انقلاب اسلامى؛ 3- سایتها و 4- برگزارى همایشها و نشستهاى علمى تخصصى در مراکز آموزشى و پژوهشى در ایران.
با جستوجوى ناقصى که انجام شده مىتوان گفت حوزه مطالعاتى انقلاب اسلامى در بخش پژوهشى از بخش آموزشى غنىتر است و در این زمینه کارهاى تحقیقاتى بیشترى صورت گرفته است.
الف) پایاننامههاى مرتبط با مباحث انقلاب اسلامى ایران
درباب پایاننامههاى مرتبط با مباحث و مسائل انقلاب اسلامى، آمار ارائه شده نشان مىدهد که تا سال 1378، دانشگاه تهران 41 پایاننامه، دانشگاه شهید بهشتى 14 پایاننامه، دانشگاه تربیت مدرس 21 پایاننامه، دانشگاه امام صادق 49 پایاننامه، دانشگاه آزاد اسلامى 22 پایاننامه و دانشکده بینالملل وزارت امور خارجه 12 پایاننامه، و مجموعاً 159 پایاننامه در زمینه انقلاب اسلامى دفاع شده است. علاوه بر دانشگاههاى ایران، بخشى از پژوهشهاى مورد نظر درباره انقلاب اسلامى، پژوهشهاى دانشگاهى خارج از کشور است که توجه به آنها مىتواند به جوانب و دامنه بحث کمک کند. این پایاننامهها که فقط به زبان انگلیسى است، درباره تاریخ ایران از انقلاب مشروطه به بعد در حوزههاى زیر نگاشته شدهاند:
1- حوزه روابط بینالملل 163 رساله؛ 2 - حوزه تاریخ 14 رساله؛ 3 - جامعهشناسى سیاسى 180 رساله؛ 4 - اندیشه سیاسى 23 رساله؛ 5 - اقتصاد سیاسى 126 رساله؛ 6 - حقوق سیاسى و بینالمللى 12 رساله.7
ب) بخش نشریات و کتب
کتب و نشریات متعددى به حوزه مطالعاتى انقلاب اسلامى پرداختهاند که بهطور خلاصه در ذیل به آن اشاره مىگردد.
1. نشریات
- پژوهشکده امام خمینى و انقلاب اسلامى از سال 1375، فصلنامه متین را منتشر مىکند. در هر شمارهاى از آن مقالاتى به انقلاب اسلامى اختصاص داده شده و تا به حال 23 شماره از آن انتشار یافته است؛
- مؤسسه نشر آثار امام خمینى فصلنامهاى با عنوان حضور منتشر مىکند که به موضوعات انقلاب توجه داشته و تا به حال 53 شماره آن را منتشر کردهاند؛
- مراکز دیگرى هم در نشریات تخصصى خود به این حوزه مطالعاتى پرداختهاند و مقالات خوبى ارائه کردهاند که از جمله آنها:
1. فصلنامه علوم سیاسى مؤسسه آموزش عالى باقرالعلومعلیه السلام قم است که به مناسبت یکصدمین سال میلاد امام خمینى ویژهنامهاى را در تابستان 1378 به همراه مقالاتى درباره انقلاب اسلامى به چاپ رساند. همچنین این فصلنامه در شماره 16 زمستان 1380 به مسائل انقلاب اسلامى اختصاص پیدا کرده بود.
2. فصلنامه انقلاب اسلامى، که اولین شمارهاش را نهاد نمایندگى رهبرى در دانشگاهها در قم به چاپ رساند و شمارههاى بعدى را گروه معارف دانشگاه اصفهان منتشر مىکند.
3. فصلنامه اندیشه انقلاب اسلامى، که ستاد دهه فجر منتشر مىکند.
2. کتب
درباره حوزه مطالعاتى انقلاب اسلامى در داخل و خارج ایران کتب زیادى نگاشته شده است. براى نمونه به برخى از کتابشناسىها در این خصوص اشاره مىکنیم.
1. «کتابشناسى انقلاب اسلامى» اثر پرویز سعادتى، که 304 کتاب منتشر شده طى سالهاى 1350 تا 1372 را در بر مىگیرد. دفتر ادبیات انقلاب اسلامى این مجموعه را در سال 1377 تهیه کرده است؛8
2. «انقلاب اسلامى در پایاننامههاى دانشگاههاى جهان» که در سه جلد توسط مرکز اسناد انقلاب اسلامى تدوین و در سال 1378 چاپ گردید. پایاننامههاى گردآورى شده در این مجلدات فقط پایاننامههاى تدوین شده به زبان انگلیسى است که بهعنوان پژوهشهاى دانشگاهى خارج از کشور در دوره دکترى در حوزههاى مختلف درباره تاریخ ایران از انقلاب مشروطه به بعد، تهیه شده است. این سه جلد کتاب در مجموع 518 رساله را معرفى مىکند.9
3. «انقلاب اسلامى ایران در دایرةالمعارفهاى جهان» برگردان 66 مدخل درباره انقلاب اسلامى ایران از ده دایرةالمعارف مشهور انگلیسى و فرانسوى است. محققان با استفاده از این منبع به قوت و ضعف تصویر انقلاب اسلامى ایران در خارج از کشور پى مىبرند و در امور تحقیقاتى خویش آن نقایص را جبران خواهند کرد؛10
4. «خلاصه پایاننامههاى دکترى و مقالات خارجى درباره امام خمینى». این مجموعه شامل 210 عنوان موضوع (شامل 29 رساله دکترى و 181 مقاله و کتاب در زمینههاى مختلف) که مرکز اسلامى انگلیس تدوین کرده و بهوسیله محمدرضا آهنى ترجمه شده و در سال 1378 در پژوهشکده علوم انسانى دانشگاه امام حسینعلیه السلام منتشر شده است. البته از مجموع 29 نویسنده رسالههاى دکترى 72/51 درصد ایرانى بودهاند و بقیه غیر ایرانى.11
5. «نمایه مقالات منتشره پیرامون انقلاب اسلامى ایران 1377 تا 1357». این کتاب توسط کمیته پژوهشى و مطالعات ستاد دهه فجر به مناسبت بیستمین سالگرد پیروزى انقلاب اسلامى در سال 1378 به کوشش شهرام اصغرنیاوند و فاطمه عبادى گردآورى شده است. علاوه بر این کتاب، در زمینه شناسایى مقالات راجع به انقلاب اسلامى از قبیل نگرش بر نقش روزنامههاى وابسته در روند انقلاب، سالنامهاى را وزارت ارشاد اسلامى در دو مجلد در سال 1361 چاپ کرد که در آن حدود 2000 عنوان مقاله معرفى شده است. همچنین کتاب «انقلاب اسلامى مطبوعات و ارزشها» اثر محمد محسنیان که از طرف سازمان مدارک فرهنگى انقلاب اسلامى در سال 1375 با 400 عنوان مقاله معرفى شده است.12
6. «چکیده پایاننامههاى انقلاب اسلامى و امام خمینى» اثر على دهقان و امیرحسین کفایى، مرکز بازشناسى ایران 1378. این کتاب شامل معرفى پایاننامههاى دانشگاههاى ایران در 20 ساله انقلاب مىباشد.
7. «کتابشناسى انقلاب اسلامى ایران از 1372 - 1357» اثر محسن آرمین که در سال 1377 منتشر شده است.
8. منابع مربوط به انقلاب اسلامى را پژوهشکده امام خمینى و انقلاب اسلامى تا سال 1381، 3967 منبع معرفى مىکند.13
3. سایتها
امروزه سایتهاى زیادى درباب اطلاعرسانى در حوزه مطالعات علوم انسانى نقشآفرینى مىکنند؛ از جمله، کتابخانه یOnline Questiaیمىباشد. این کتابخانه بزرگترین مجموعه کتابها و همچنین مقالات را از مجلات عمومى و تخصصى و روزنامهها عمدتاً به زبان انگلیسى گردآورى کرده است. اطلاعات این کتابخانه تا تاریخ 10/10/1382 را شامل مىشود. اطلاعاتى را که این کتابخانه درباره کلید واژههاى انقلاب اسلامى و امام خمینى مىدهد بدین صورت است:
کلید واژه انقلاب اسلامى با 2405 کتاب، 977 مقاله از مجلات تخصصى، 624 مقاله در مجلات عمومى، 220 مقاله در روزنامه و 25 مقاله از دایرةالمعارف را معرفى کرده است. همچنین کلید واژه امام خمینى با 957 کتاب، 193 مقاله در مجلات تخصصى، 235 مقاله در مجلات عمومى، 107 مقاله در روزنامه و 10 مقاله در دایرةالمعارف را معرفى کرده است.14
4. همایشها
همایشهاى برگزار شده درباره انقلاب اسلامى در تهران، قم و اصفهان عبارتند از:
1. کنگره بینالمللى تبیین انقلاب اسلامى، مهر 1378 در محل اجلاس سران؛
2. کنگره امام خمینى و اندیشه حکومت اسلامى، بهمن 1378 در دانشگاه مفید قم؛
3. همایش چالشهاى آینده انقلاب اسلامى، بهمن 80 در پژوهشکده امام خمینى و انقلاب اسلامى تهران؛
4. کنگره بینالمللى امام خمینى و احیاى تفکر دینى، 1376 در دانشگاه تهران؛
5. کنگره بررسى تأثیر امام خمینى و انقلاب اسلامى بر ادبیات معاصر، اصفهان، 1377؛
6. همایش انقلاب اسلامى و ریشههاى آن، قم، دانشگاه قم توسط معاونت امور اساتید و دروس معارف اسلامى قم در سال 74؛
7. همایش انقلاب اسلامى و نظام سیاسى و مسایل آن، در سال 1383 در مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى توسط معاونت امور اساتید و دروس معارف اسلامى قم.
چالشها و موانع حوزه مطالعاتى انقلاب اسلامى
در منظر و مرآىِ نهضت آزاداندیشى و تولید علم، مباحث ضرورىاى همچون ضرورت تولید علم، بازنگرى در پارادایمهاى علمى، بومى کردن علم، اسلامى شدن رشتههاى علمى، ضرورى بودن نقد روشمند، ضرورت نواندیشى در حوزههاى مختلف علوم، مورد اهمیت و دغدغه است. در این نهضت همچنین بحث است که تولید علم نیازمند تهیه زمینهها و مقدمات و بسترهاى خاصى است؛ از جمله آنها توجه به اخلاقیات علمى، چون تواضع علمى، بىغرضى، عامگرایى و ایجاد جامعه امن فکرى است. با توجه به مقدمه فوق در ادامه نوشتار به برخى از چالشها و موانع اشاره مىگردد:
1. محدودیت فرهنگى: ما از نظر فرهنگى محدودیتهایى داریم و نمىتوانیم راجع به هر چیزى صحبت و تحقیق کنیم. در حالى که فشار هنجارى و پیروى دانشمندان از هنجارهاى حاکم در یک محیط مانع پیشرفت علمى مىشود، اگر ما نتوانیم یک ایده جدید را به راحتى مطرح کنیم و از قالبهاى موجود به راحتى بیرون بزنیم در این صورت توسعه و پیشرفتى در علم نخواهیم داشت. اگر نظام فرهنگى ما مسأله و شناخت علمى را محدود کند یعنى اگر ما بخواهیم یک موضوع را خارج از قالبهاى فکرى معمول فرهنگى بررسى کنیم با انواع توضیحهاى اجتماعى مواجه مىشویم، در حالى که چنین خصیصهاى، از توسعه و پیشرفت گرایشهاى علمى ممانعت خواهد کرد؛
2. کمبود دانایىهاى لازم براى اداره سازمانهاى علمى و تحقیقاتى مربوط به حوزه مطالعات انقلاب اسلامى؛
3. نارسایى نظام اطلاعرسانى در حوزه مطالعاتى انقلاب اسلامى؛
4. نارسایى نظام آموزشى. توضیح مطلب اینکه ما از یک طرف دادههاى غربى را داریم و از طرفى دادههاى سنتى را، در حالى که هیچ یک از این دو بدون پیرایش جوابگوى این حوزه مطالعاتى نبوده است؛ یافتههاى دانشى غربى بدون این که بومى شود مناسب کار ما نیست و همچنین دانشهاى سنتى هم بدون بازسازى بهدرد امروز ما نمىخورد. نتیجه اینکه ما نیازمند به نظام آموزشى جدید در این رشته علمى خواهیم بود که نظام آموزشى فعلى چنین توانایى را ندارد؛
5. فقدان پایگاه اجتماعى براى محققان و بهویژه مدرسان و اساتید درس انقلاب اسلامى. اکثر اساتیدى که مسؤولیت تدریس درس انقلاب اسلامى را در دانشگاههاى ایران دارند از کوچکترین حمایتها، چه حمایتهاى مالى و چه حمایتهاى علمى و ... ، محروم هستند.
6. متزلزل بودن شأن استادى در این گرایش و حوزه مطالعاتى و دلگرم نبودن اساتیدى که به تدریس درس انقلاب اسلامى بهعنوان 2 واحد درسى در دانشگاه مشغول هستند، زیرا یک فضاى قانونمند و تشکیلاتى و جایگاهى براى این درس و استاد این درس در دانشگاهها وجود ندارد؛
7. ایجاد فضاى روانى نامناسب (در برخى اوقات) در این گرایش براى اساتیدى که اشتغال به تدریس آن دارند؛
8. زاید و بیهودهپندارى برخى از مسؤولان دانشگاهها و دانشجویان از تدریس درس انقلاب اسلامى و حوزه مطالعات انقلاب اسلامى؛
9. بسنده کردن به گزارشهاى صرف تاریخى در تعداد زیادى از کتب منتشر شده جهت تدریس در دانشگاه؛
10. فقدان نگاه دانشى به این حوزه مطالعاتى در معاونت امور اساتید و دروس معارف اسلامى.
11. فقدان یک استراتژى در سطح کشور جهت رفع نواقص و مشکلات این حوزه مطالعاتى بهعنوان حوزه دانشى؛
12. عدم پاىبندى به یک چارچوب نظرى قوى در مطالعات محققان ایرانى خصوصاً در نظریههاى جامعهشناسى انقلاب اسلامى؛
13. عدم استناد کافى به شواهد و دلایل اثباتى تجربى در مطالعات محققان خارجى در این حوزه مطالعاتى؛
14. وجود سردرگمى در مباحث و مسایل علم انقلاب اسلامى؛
15. در آمیخته بودن مرزهاى حوزه مطالعاتى انقلاب با دیگر حوزههاى مطالعاتى همانند جامعهشناسى سیاسى؛
16. سردرگمى در روششناسىاى که به بحثهاى انقلاب مىپردازد. آیا این روشها قابلیت پاسخگویى را دارند، آیا اینها با فرهنگ بومى سازگارند و آیا ... ؛
17. فقدان طبقهبندى تألیفات و پژوهشهاى علمى در زبان فارسى و تفکیک نشدن آن با رشتههاى دیگر؛
18. وجود موانع فکرى و تبلیغاتى در تولید دانش انقلاب؛ موانعى همچون، وارداتى معرفى کردن علم انقلاب، تحریف تاریخ و شخصیتهاى اسلامى ایران توسط مادى مسلکان، معرفى اندیشمندان اسلامى بهعنوان مخالفان اندیشه جدید و عملى ندانستن اندیشه آنها در جهان امروز؛
19. عدم توجه مسؤولان آموزشى و پژوهشى حوزههاى علمیه به حوزه مطالعات انقلاب اسلامى؛
20. طراحى نشدن مفاهیم و مسایل و قلمرو ... حوزه مطالعاتى انقلاب اسلامى.
راهکارها
1. توصیف، تبیین و شفافسازى دانش انقلاب اسلامى. از اولیات هر دانش، روشن کردن مرزهاى خود با دانشهاى دیگر است. بنابراین لازم است که در رشته انقلاب اسلامى صاحبنظران و مؤسسات مسؤول، این مسائل را بررسى کنند که قلمرو و مرز گرایش انقلاب چیست؟ آیا مىتوان این مرز را مشخص کرد؟ دانش انقلاب، چه بهعنوان جامعهشناسى انقلاب و چه بهعنوان تاریخ انقلاب اسلامى، آیا یک دانش مستقل است و مرزى براى آن مىتوان ترسیم کرد و مفاهیم آن را مشخص کرد؛
2. طراحى و تصویب چگونگى حمایتهاى علمى و اقتصادى از اساتید حقالتدریس این حوزه مطالعاتى در گستره وسیعتر از چند عضو هیأت علمى و تعیین جایگاه اجتماعى براى آنان (تهیه طرح ارتقاى کمى و کیفى کارگزاران این حوزه مطالعاتى)؛
3. درک ضرورت و حساس بودن این رشته و حوزه مطالعاتى براى مسؤولان آموزشى و پژوهشى حوزههاى علمیه و چگونگى برنامهریزى درسى براى طلاب (رفع بیگانهپندارى این حوزه مطالعاتى در حوزههاى علمیه)؛
4. ایجاد مؤسسات جهت: الف) تربیت نیروى انسانى که مدیریت و مشاوره در سطوح مختلف تصمیمسازى و تصمیمگیرى در مسایل انقلاب اسلامى را داشته باشد؛ ب) تربیت نیروى انسانى که توانایى انجام فعالیتهاى پژوهشى در مراکز تحقیقاتى سیاسى - استراتژیک و بینالمللى را دارا باشند؛
5. گذر از درس عمومى بودن «انقلاب اسلامى» به دروس تخصصى و گذر از متون کمک درسى به متون تخصصى؛
6. تکمیل یا رفع نواقص نظریههاى موجود در رشته انقلاب اسلامى؛
7. تولید و توسعه دانش جدید با تعیین و تعریف ابواب و فصول و مسائل آن (تخصصى کردن و گرایشى کردن انقلاب اسلامى)؛
8. جمعآورى و تدوین مسائل رشته علمى انقلاب اسلامى که در ضمن ابواب و فصول دیگر دانشها پراکنده شده است؛
9. کوشش براى علمى کردن انقلاب در آثار نویسندگان قدیم تا جدید ایران؛
10. بررسى کارنامه فعالیت دانشپژوهان حوزه مطالعاتى انقلاب اسلامى پژوهشکده امام خمینى و انقلاب اسلامى و همچنین اساتید این درس در دانشگاههاى ایران؛
11. بررسى عوامل مؤثر بر پیدایى مشکلات رشته انقلاب اسلامى در ایران؛
12. بررسى و نقد نگرشهاى حاکم بر آموزش و پژوهش رشته انقلاب اسلامى؛
13. بررسى روششناسى رشته انقلاب اسلامى و میزان پاسخگویى روشهاى موجود به مباحث این حوزه مطالعاتى؛
14. ایجاد کتابخانه تخصصى و سایتهاى تخصصى در این حوزه مطالعاتى؛
15. شناسایى سؤالات و مجهولات اساسى رشته انقلاب اسلامى؛
16. ایجاد بانک اطلاعاتى.
براى پاسخگویى به نیازهاى اطلاعاتى در زمینه مسائل علمى حوزه مطالعاتى انقلاب اسلامى و فهم کاستىها و مشکلات آن نیازمند به بانک اطلاعاتى در موارد زیر هستیم: الف) میزان سرمایهگذارى در فعالیتهاى علمى (تعیین بودجه فعالیتهاى علمى در این رشته)؛ ب) تعداد پروژههاى علمى؛ ج) شناسایى دقیق تعداد مراکز داراى فعالیتهاى علمى مربوط به این حوزه مطالعاتى؛ د) شناسایى نیروى انسانى متخصص؛ ه) شناسایى سیاستهاى دولت در زمینه فعالیتهاى علمى.
پىنوشتها
1. مقاله حاضر بخشى از پژوهشى است که به سفارش کارگروه علوم سیاسى دفتر جنبش نرمافزارى و توسعه علوم اسلامى انجام شده است.
2. دانش آموخته حوزه علمیه قم و عضو هیأت علمى پژوهشکده علوم و اندیشه سیاسى.
3. آمار و ارقام و عناوین درسى این سطح از جزوه «سرفصل دروس رشته علوم سیاسى، مؤسسه آموزش عالى باقرالعلومعلیه السلام» اخذ شده است.
4. آمار و ارقام و عناوین درسى سطح کارشناسى ارشد از جزوه مشخصات کلى برنامه و سرفصل دروس دوره کارشناسى ارشد علوم سیاسى، گروه علوم انسانى، مصوب سیصد و سى و یکمین جلسه شوراى عالى برنامهریزى مورخه 25/9/1375 مىباشد.
5. آمار و ارقام درسى و عناوین این سطح از جزوه «مشخصات کلى برنامه و سرفصل دروس دوره دکترى علوم سیاسى کمیته تخصصى علوم سیاسى گروه علوم انسانى مصوب دویست و یازدهمین جلسه شوراى عالى برنامهریزى مورخه 30/10/1369، وزارت فرهنگ و آموزش عالى شوراى عالى برنامهریزى» جمع آورى شده است.
6. کارنامه پژوهشى پژوهشکده امام خمینى و انقلاب اسلامى، جلد اول، سال 1380 و جلد دوم سال 1381 و جلد سوم سال 1382.
7. على دهقان و امیر حسین کفایى، چکیده پایان نامههاى انقلاب اسلامى و امام خمینى، مرکز بازشناسى اسلام و ایران 1387، همچنین رجوع شود به خلاصه پایاننامههاى دکترى و مقالات خارجى درباره امام خمینى و انقلاب اسلامى، ترجمه محمدرضا آهنى، 1378.
8. پرویز سعادتى، کتابشناسى انقلاب اسلامى، 1377.
9. انقلاب اسلامى در پایاننامههاى دانشگاهى جهان، مرکز اسناد انقلاب اسلامى، 1378.
10. محسن مدیر شانهچى، انقلاب اسلامى ایران در دایرة المعارفهاى جهان، سازمان فرهنگى و ارتباطات اسلامى، 1379.
11. خلاصه پایاننامههاى دکترى و مقالات خارجى درباره امام خمینى و انقلاب اسلامى، ترجمه محمدرضا آهنى، 1378.
12. شهرام اصغرنیاوند و فاطمه عبادى، نمایه مقالات منتشره پیرامون انقلاب اسلامى ایران، کمیته پژوهش و مطالعات دهه فجر، 1377.
13. کارنامه پژوهشى پژوهشکده امام خمینى و انقلاب اسلامى جلدهاى اول (1380) جلد دوم (1381) و جلد سوم (1382).
14. بولتن گروه، روابط بین الملل مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى، شماره 2.
با بیان خاطرهاى تلخ از استاد درس «تئورىهاى انقلاب»، بحث را آغاز مىکنم که وقتى مباحث تئورىها را مطرح و تشریح مىکرد، پرسیدم انقلاب اسلامى ایران در کجاى این مباحث و بر اساس کدام تئورى تشریح مىگردد؟ او با تحکم پاسخ داد اصلاً انقلاب اسلامى، انقلاب محسوب مىشود؟!!! در حالى که در همان زمان بزرگترین نظریهپردازان انقلاب از جمله تدا اسکاچ پل بر این باور بودند که انقلاب اسلامى ایران تمام ضوابط یک انقلاب بزرگ را داراست و تبیین آن نیز به مانند انقلابهاى بزرگ گذشته تاریخ جهان یکى از کانونهاى توجه اندیشمندان و نویسندگان مختلف علوم انسانى بود.
به هر حال، با توجه به تخصصى شدن و گرایشى شدن علوم در دنیاى امروز و با عنایت به اینکه تأسیس علم براساس نیاز شکل مىگیرد، و نیز با نظر به اینکه بزرگترین انقلاب قرن در جغرافیاى ایران شکل گرفته و با توجه به اهمیت مسایل انقلاب اسلامى و نقش آن در حیات فردى و جمعى جوامع، آیا ما بهطور ویژه تربیت متخصصانى در این گرایش در سطوح مختلف را احساس کردهایم و گامهایى برداشتهایم یا نه؟ آیا اصلاً چنین گرایش خاصى ضرورت دارد؟ تبیین این مسأله نیازمند اطلاعاتى است که در ادامه آن را پى مىگیریم.
وضعیت آموزش و تربیت نیروى انسانى در دانشگاهها و حوزههاى علمیه در گرایش انقلاب اسلامى
حوزه مطالعاتى انقلاب اسلامى در ایران، که به برکت بزرگترین انقلاب قرن بیستم، دو دهه از عمرش را سپرى مىکند، از لحاظ منابع نیروى انسانى وضعیت مطلوبى ندارد. با نگاه تخصصىتر مىتوان گفت که اصلاً وضعیت مستقلى براى آن تعریف نشده است. اگرچه در دانشگاهها و مراکز علمى قدمهایى درباب ارائه درس انقلاب اسلامى توسط مؤسساتى همچون معاونت امور اساتید و دروس معارف اسلامى برداشته شده است، اما این درس را غالباً اساتید و دانشآموختگان رشته علوم سیاسى، که خروجى دانشگاههاى ایران هستند نه معاونت امور اساتید، در دانشگاههاى ایران تحت عنوان مدرسان دروس عمومى پىگیرى و تدریس مىکنند. علاوه بر معاونت امور اساتید و دروس معارف اسلامى، مؤسسه دیگرى که هم به تدریس درس انقلاب اسلامى و هم به تربیت نیروى انسانى در حوزه مطالعاتى انقلاب اسلامى پرداخته، پژوهشکده امام خمینى و انقلاب اسلامى است. این پژوهشکده با تأسیس گروههاى جامعهشناسى انقلاب اسلامى و تاریخ انقلاب اسلامى گامى در این حوزه مطالعاتى برداشته است. با این وجود حوزه مطالعات انقلاب اسلامى به دلیل عدم استقلال و جزیرهاى دیدن، در حاشیه افتاده است و از فقر منابع نیروى انسانى متخصص و متعهدى که در این دانش خاص تربیت شده باشند رنج مىبرد. توضیح مطلب اینکه حوزه مطالعات انقلاب اسلامى در ایران معمولاً یکى از موضوعات اصلى دانش جامعهشناسى محسوب مىگردد؛ بنابراین در دانشگاهها جایگاه اندکى را بعد از انقلاب اسلامى، در رشته تخصصى علوم سیاسى و دیگر رشتهها پیدا کرده است. اما متأسفانه در حوزههاى علمیه در حد همین فعالیت اندکى که دانشگاهها درباره حوزه مطالعاتى انقلاب اسلامى دارند، پرداخته نشده و حوزههاى علمیه به چنین مطالعاتى بهایى ندادهاند. حتى به جرأت مىتوان گفت ضرورتى جهت تربیت نیروى انسانى در چنین گرایشى در بین مسؤولان حوزه احساس نشده است؛ در حالى که معمولاً نظامهاى سیاسى براى مشروعیتبخشى قدرت، دانشهاى متعددى را جهت جامعهپذیرى و مشروعیتبخشى خود، در مراکز علمى ارائه مىکنند.
1. وضعیت حوزه مطالعات انقلاب اسلامى در دانشگاهها
الف) جایگاه و وضعیت گرایش انقلاب اسلامى در رشته علوم سیاسى
براى روشنتر شدن وضعیت گرایش انقلاب اسلامى در رشته علوم سیاسى در دانشگاههاى ایران در سه سطح از آن بحث مىکنیم.
1. سطح کارشناسى علوم سیاسى3
از مجموع 20 واحد دروس عمومى فقط 2 واحد با عنوان «انقلاب اسلامى و ریشههاى آن» به حوزه مطالعاتى انقلاب اختصاص پیدا مىکند و از مجموع دروس اصلى 8 واحد تحت عناوین زیر به حوزه دانشى انقلاب اسلامى مربوط مىگردد: 1- انقلاب اسلامى ایران؛ 2- حقوق اساسى در جمهورى اسلامى ایران؛ 3- تاریخ و روابط خارجى ایران؛ 4- سیاست خارجى در جمهورى اسلامى ایران. البته این دروس با هدف آشنا کردن دانشجویان با مفاهیم، مبانى اجتماعى، ماهیت و فرآیند انقلاب اسلامى و پیامدهاى آن و همچنین آشنایى با ساختار و کارویژههاى سیستم سیاسى در ایران مىباشد.
2. در سطح کارشناسى ارشد علوم سیاسى4
دروس کارشناسى ارشد علوم سیاسى بهصورت دروس اختصاصى، اجبارى 20 واحد و اختیارى 8 واحد، است که از دروس اختصاصى اجبارى، تنها 4 واحد به نوعى در ارتباط با گرایش انقلاب اسلامى است که عبارتند از: 1- سمینار انقلاب اسلامى ایران و بازتاب آن بر مسایل استراتژى منطقه و جهان؛ 2- سمینار جنبشهاى اسلامى در قرن بیستم و تأثیر انقلاب اسلامى بر آنها.
اما از دروس اختصاصى اختیارى که مجموعاً 44 واحد مىباشد (البته از 44 واحد فقط 8 واحد بهصورت اختیارى گذرانده مىشود) 10 واحد مربوط به گرایش افکار و اندیشههایى است که مواد درسى آن ارتباط مستقیمى با حوزه مطالعاتى انقلاب اسلامى ندارد و 10 واحد درسى مربوط به گرایش ایران است که 8 واحد درسى مرتبط با انقلاب اسلامى تحت این عناوین مىباشد: 1- سمینار تحولات سیاسى اجتماعى ایران از 1224 تا 1357؛ 2- روابط خارجى ایران با قدرتهاى بزرگ 1357 - 1320؛ 3- روابط خارجى ایران با کشورهاى جهان سوم قبل و بعد از انقلاب اسلامى؛ 4- ایران و نهضتهاى رهایىبخش پس از جنگ جهانى دوم، که دانشجو را با روابط ایران با نهضتهاى آزادى بخش قبل و بعد از انقلاب اسلامى آشنا مىکند. 8 واحد مربوط به گرایش مسایل سیاسى و اقتصادى جهان سوم و 16 واحد مربوط به گرایش روابط بینالمللى و سیاست خارجى است که از مجموع 24 واحد درسى دو گرایش اخیر، درسى که مربوط به حوزه مطالعاتى انقلاب اسلامى باشد تدارک دیده نشده است.
جدول شماره 1
جدول مربوط به حوزه مطالعاتى انقلاب اسلامى در مقطع کارشناسى ارشد علوم سیاسى
تعداد واحد و
نوع درس دروس مربوط به حوزه مطالعاتى انقلاب اسلامى
اجبارى
20 واحد از مجموع 20 واحد درسى اجبارى صرفاً 4 واحد درسى زیر ارائه مىشود:
1. سمینار انقلاب اسلامى ایران و بازتاب آن بر مسایل استراتژى منطقه و جهان؛
2. سمینار جنبشهاى اسلامى در قرن بیستم و تأثیر انقلاب اسلامى بر آنها.
اختیارى 8 واحد از 44 واحد درسى ارائه شده در چهار گرایش گرایش ایران گرایش افکار و اندیشههاىسیاسى گرایش مسایل سیاسى اقتصادى جهان سوم گرایش روابط بینالمللى و سیاستخارجى
از 10 واحد درسى 8 واحد
با عناوین زیر مىباشد:
1. سمینار تحولات سیاسى
از و اجتماعى ایران از 1224
تا 1357؛
2. روابط خارجى ایران با قدرتهاىبزرگ1357-1320؛
3. روابط خارجى ایران با کشورهاى جهان سوم قبل و بعد از انقلاب اسلامى؛
4. ایران و نهضتهاى رهایىبخش از جنگ جهانى دوّم
10 واحد
هیچى
از 8 واحد
هیچى
از 16 واحد
هیچى
3. در سطح دکتراى علوم سیاسى5
در مقطع دکتراى علوم سیاسى، دروس به دو صورت: 1 - دروس مشترک اجبارى که در کل 15 واحد درسى را شامل مىشود که 5 واحد آن مربوط به ایران و جمهورى اسلامى ایران مىباشد؛ تحت عناوین: الف) جامعهشناسى سیاسى ایران و ب) مسایل توسعه سیاسى در ایران؛ 2 - دروس گرایشى که از میان گرایشهاى چهارگانه (اندیشههاى سیاسى 12 واحد - جامعهشناسى سیاسى 12 واحد، مسایل ایران 12 واحد و سیاستگذارى عمومى 12 واحد) فقط در گرایش مسایل ایران، دو درس با عناوین زیر به حوزه مطالعاتى انقلاب اسلامى مربوط مىشود:
1 - انقلاب اسلامى ایران در ابعاد تاریخى، فرهنگى و اجتماعى و سیاسى و 2 - بررسى سیاست خارجى ایران در قرن 19 و 20 تا انقلاب اسلامى.
جدول شماره 3
جدول مربوط به حوزه مطالعاتى انقلاب اسلامى در مقطع دکتراى علوم سیاسى
تعداد واحد و دروس مربوط به حوزه مطالعاتى انقلاب اسلامى نوع درس
مشترک اجبارى
15 واحد 5 واحد از 15 واحد
1. جامعهشناسى سیاسى ایران؛
2. مسایل توسعه سیاسى در ایران.
اختصاصى یا گرایشى
12 واحد گرایشاندیشههاى گرایشجامعهشناسى گرایشجامعهشناسى گرایشسیاست
سیاسى سیاسى ایران گذارىعمومى
- - 1- انقلاباسلامى ایران ابعاد
تاریخى، فرهنگى،اجتماعى
و سیاسى؛
2. بررسى سیاست خارجى
ایران در قرن 19 و 20 تا
انقلاب اسلامى. -
ب) جایگاه و وضعیت حوزه مطالعاتى انقلاب اسلامى در رشتههاى غیر علوم سیاسى
حوزه مطالعاتى انقلاب اسلامى در رشتههاى غیر علوم سیاسى، وضعیت بسیار رنجآورترى در دانشگاههاى ایران دارد. مسؤولان مملکتى، چه در ردههاى پایین و چه میانه و بالا، باید با مسایل کشورشان اعم از مسایل علمى و عملى آشنایى کامل داشته باشند که از آن جمله، دانش انقلاب اسلامى است. کسب این اطلاعات و آشنایى باید از فیلتر دانشگاه باشد، اما دانشگاهها به این نوع مسائل کمتر توجه دارند یا حداقل توجهشان به چند واحد دروس عمومى بوده است. با اینکه با قاطعیت مىتوان گفت بیشترین تعداد مسؤولان مملکتى در جمهورى اسلامى دانشآموخته رشتههاى غیر علوم سیاسى هستند، حتى مسؤولانى که در ردیف مسؤولیتهاى سیاسى اعم از دولتى و غیردولتى (از دبیر کلى حزب گرفته تا ...) قرار دارند. در حالى که همین افراد تنها دو واحد درس مرتبط با حوزه مطالعاتى انقلاب اسلامى تحت عنوان انقلاب اسلامى و ریشههاى آن در مقطع کارشناسى - در کنار دیگر واحدهاى دروس عمومى - گذراندند البته همین درس دو واحدى را هم با اساتیدى که از طریق معاونت امور اساتید دروس معارف اسلامى قم، گزینش شدهاند، مىگذرانند.
براساس مشى و سیره پژوهشکده امام خمینى و انقلاب اسلامى، دانشآموختگان دانشگاهها با این مواد درسى تشریح شده کافى نبوده و تأمینکننده مباحث و مسائل انقلاب اسلامى نیستند، زیرا این پژوهشکده که در سال 1375 با هدف پژوهش در جوانب مختلف حیات و اندیشه امام و معرفى دیدگاههاى ایشان و انقلاب اسلامى ایران در مجامع علمى داخل و خارج کشور تأسیس شد پنج گروه آموزشى و پژوهشى را فعال کرد که دو گروه آن تحت عنوان گروه جامعهشناسى انقلاب اسلامى و گروه تاریخ انقلاب اسلامى است که اختصاصاً به کارهاى آموزشى و پژوهشى انقلاب اسلامى مىپردازند. این پژوهشکده که یکى از اهدافش، بررسى و شناخت ابعاد مختلف انقلاب اسلامى بود، به دلیل این که یکى از برنامههاى آن تربیت نیروهاى متخصص و متعهد براى تأمین این هدف بوده است، در مقطع کارشناسى ارشدِ رشته جامعهشناسى انقلاب اسلامى براساس مجوز وزارت علوم در اسفند 1377 اقدام به پذیرش دانشجو کرد. بدین صورت براى اولینبار یک رشته مستقل در نظام دانشگاهى کشور با عنوان رشته جامعهشناسى انقلاب اسلامى تأسیس گردید که برنامههاى درسى آن براساس مصوبه شوراى عالى برنامهریزى شامل دروس اختصاصى و پایه - دروس عمومى - و دروس پیشنیازى است. تعداد واحدهاى پیشنیاز 24 واحد و واحدهاى دروس عمومى 5 واحد و کلیه واحدهاى دروس پایه و اختصاصى 27 واحد بوده که از مجموع 56 واحد درسى در این رشته 16 واحد مربوط به حوزه مطالعاتى انقلاب اسلامى مىباشد که عبارتند از: 1- زندگى علمى، سیاسى امام خمینى؛ 2- جامعهشناسى سیاسى ایران معاصر؛ 3- نظریههاى انقلاب با تأکید بر رویکردهاى جامعهشناختى؛ 4- اندیشه سیاسى اجتماعى امام خمینى؛ 5- بررسى مقایسهاى انقلاب اسلامى با دیگر انقلابها؛ 6- نقد و بررسى و تبیین انقلاب اسلامى؛ 7- بررسى جنبشهاى اسلامى معاصر.6
2. وضعیت پژوهش در حوزههاى علمیه و دانشگاهها در گرایش انقلاب اسلامى
شاخصهایى که براساس آن مىتوان وضعیت پژوهشى این حوزه مطالعاتى را در حوزه و دانشگاه بررسى کرد عبارتند از: 1- پایاننامههاى مرتبط با انقلاب اسلامى؛ 2- نشریات و کتب مرتبط با انقلاب اسلامى؛ 3- سایتها و 4- برگزارى همایشها و نشستهاى علمى تخصصى در مراکز آموزشى و پژوهشى در ایران.
با جستوجوى ناقصى که انجام شده مىتوان گفت حوزه مطالعاتى انقلاب اسلامى در بخش پژوهشى از بخش آموزشى غنىتر است و در این زمینه کارهاى تحقیقاتى بیشترى صورت گرفته است.
الف) پایاننامههاى مرتبط با مباحث انقلاب اسلامى ایران
درباب پایاننامههاى مرتبط با مباحث و مسائل انقلاب اسلامى، آمار ارائه شده نشان مىدهد که تا سال 1378، دانشگاه تهران 41 پایاننامه، دانشگاه شهید بهشتى 14 پایاننامه، دانشگاه تربیت مدرس 21 پایاننامه، دانشگاه امام صادق 49 پایاننامه، دانشگاه آزاد اسلامى 22 پایاننامه و دانشکده بینالملل وزارت امور خارجه 12 پایاننامه، و مجموعاً 159 پایاننامه در زمینه انقلاب اسلامى دفاع شده است. علاوه بر دانشگاههاى ایران، بخشى از پژوهشهاى مورد نظر درباره انقلاب اسلامى، پژوهشهاى دانشگاهى خارج از کشور است که توجه به آنها مىتواند به جوانب و دامنه بحث کمک کند. این پایاننامهها که فقط به زبان انگلیسى است، درباره تاریخ ایران از انقلاب مشروطه به بعد در حوزههاى زیر نگاشته شدهاند:
1- حوزه روابط بینالملل 163 رساله؛ 2 - حوزه تاریخ 14 رساله؛ 3 - جامعهشناسى سیاسى 180 رساله؛ 4 - اندیشه سیاسى 23 رساله؛ 5 - اقتصاد سیاسى 126 رساله؛ 6 - حقوق سیاسى و بینالمللى 12 رساله.7
ب) بخش نشریات و کتب
کتب و نشریات متعددى به حوزه مطالعاتى انقلاب اسلامى پرداختهاند که بهطور خلاصه در ذیل به آن اشاره مىگردد.
1. نشریات
- پژوهشکده امام خمینى و انقلاب اسلامى از سال 1375، فصلنامه متین را منتشر مىکند. در هر شمارهاى از آن مقالاتى به انقلاب اسلامى اختصاص داده شده و تا به حال 23 شماره از آن انتشار یافته است؛
- مؤسسه نشر آثار امام خمینى فصلنامهاى با عنوان حضور منتشر مىکند که به موضوعات انقلاب توجه داشته و تا به حال 53 شماره آن را منتشر کردهاند؛
- مراکز دیگرى هم در نشریات تخصصى خود به این حوزه مطالعاتى پرداختهاند و مقالات خوبى ارائه کردهاند که از جمله آنها:
1. فصلنامه علوم سیاسى مؤسسه آموزش عالى باقرالعلومعلیه السلام قم است که به مناسبت یکصدمین سال میلاد امام خمینى ویژهنامهاى را در تابستان 1378 به همراه مقالاتى درباره انقلاب اسلامى به چاپ رساند. همچنین این فصلنامه در شماره 16 زمستان 1380 به مسائل انقلاب اسلامى اختصاص پیدا کرده بود.
2. فصلنامه انقلاب اسلامى، که اولین شمارهاش را نهاد نمایندگى رهبرى در دانشگاهها در قم به چاپ رساند و شمارههاى بعدى را گروه معارف دانشگاه اصفهان منتشر مىکند.
3. فصلنامه اندیشه انقلاب اسلامى، که ستاد دهه فجر منتشر مىکند.
2. کتب
درباره حوزه مطالعاتى انقلاب اسلامى در داخل و خارج ایران کتب زیادى نگاشته شده است. براى نمونه به برخى از کتابشناسىها در این خصوص اشاره مىکنیم.
1. «کتابشناسى انقلاب اسلامى» اثر پرویز سعادتى، که 304 کتاب منتشر شده طى سالهاى 1350 تا 1372 را در بر مىگیرد. دفتر ادبیات انقلاب اسلامى این مجموعه را در سال 1377 تهیه کرده است؛8
2. «انقلاب اسلامى در پایاننامههاى دانشگاههاى جهان» که در سه جلد توسط مرکز اسناد انقلاب اسلامى تدوین و در سال 1378 چاپ گردید. پایاننامههاى گردآورى شده در این مجلدات فقط پایاننامههاى تدوین شده به زبان انگلیسى است که بهعنوان پژوهشهاى دانشگاهى خارج از کشور در دوره دکترى در حوزههاى مختلف درباره تاریخ ایران از انقلاب مشروطه به بعد، تهیه شده است. این سه جلد کتاب در مجموع 518 رساله را معرفى مىکند.9
3. «انقلاب اسلامى ایران در دایرةالمعارفهاى جهان» برگردان 66 مدخل درباره انقلاب اسلامى ایران از ده دایرةالمعارف مشهور انگلیسى و فرانسوى است. محققان با استفاده از این منبع به قوت و ضعف تصویر انقلاب اسلامى ایران در خارج از کشور پى مىبرند و در امور تحقیقاتى خویش آن نقایص را جبران خواهند کرد؛10
4. «خلاصه پایاننامههاى دکترى و مقالات خارجى درباره امام خمینى». این مجموعه شامل 210 عنوان موضوع (شامل 29 رساله دکترى و 181 مقاله و کتاب در زمینههاى مختلف) که مرکز اسلامى انگلیس تدوین کرده و بهوسیله محمدرضا آهنى ترجمه شده و در سال 1378 در پژوهشکده علوم انسانى دانشگاه امام حسینعلیه السلام منتشر شده است. البته از مجموع 29 نویسنده رسالههاى دکترى 72/51 درصد ایرانى بودهاند و بقیه غیر ایرانى.11
5. «نمایه مقالات منتشره پیرامون انقلاب اسلامى ایران 1377 تا 1357». این کتاب توسط کمیته پژوهشى و مطالعات ستاد دهه فجر به مناسبت بیستمین سالگرد پیروزى انقلاب اسلامى در سال 1378 به کوشش شهرام اصغرنیاوند و فاطمه عبادى گردآورى شده است. علاوه بر این کتاب، در زمینه شناسایى مقالات راجع به انقلاب اسلامى از قبیل نگرش بر نقش روزنامههاى وابسته در روند انقلاب، سالنامهاى را وزارت ارشاد اسلامى در دو مجلد در سال 1361 چاپ کرد که در آن حدود 2000 عنوان مقاله معرفى شده است. همچنین کتاب «انقلاب اسلامى مطبوعات و ارزشها» اثر محمد محسنیان که از طرف سازمان مدارک فرهنگى انقلاب اسلامى در سال 1375 با 400 عنوان مقاله معرفى شده است.12
6. «چکیده پایاننامههاى انقلاب اسلامى و امام خمینى» اثر على دهقان و امیرحسین کفایى، مرکز بازشناسى ایران 1378. این کتاب شامل معرفى پایاننامههاى دانشگاههاى ایران در 20 ساله انقلاب مىباشد.
7. «کتابشناسى انقلاب اسلامى ایران از 1372 - 1357» اثر محسن آرمین که در سال 1377 منتشر شده است.
8. منابع مربوط به انقلاب اسلامى را پژوهشکده امام خمینى و انقلاب اسلامى تا سال 1381، 3967 منبع معرفى مىکند.13
3. سایتها
امروزه سایتهاى زیادى درباب اطلاعرسانى در حوزه مطالعات علوم انسانى نقشآفرینى مىکنند؛ از جمله، کتابخانه یOnline Questiaیمىباشد. این کتابخانه بزرگترین مجموعه کتابها و همچنین مقالات را از مجلات عمومى و تخصصى و روزنامهها عمدتاً به زبان انگلیسى گردآورى کرده است. اطلاعات این کتابخانه تا تاریخ 10/10/1382 را شامل مىشود. اطلاعاتى را که این کتابخانه درباره کلید واژههاى انقلاب اسلامى و امام خمینى مىدهد بدین صورت است:
کلید واژه انقلاب اسلامى با 2405 کتاب، 977 مقاله از مجلات تخصصى، 624 مقاله در مجلات عمومى، 220 مقاله در روزنامه و 25 مقاله از دایرةالمعارف را معرفى کرده است. همچنین کلید واژه امام خمینى با 957 کتاب، 193 مقاله در مجلات تخصصى، 235 مقاله در مجلات عمومى، 107 مقاله در روزنامه و 10 مقاله در دایرةالمعارف را معرفى کرده است.14
4. همایشها
همایشهاى برگزار شده درباره انقلاب اسلامى در تهران، قم و اصفهان عبارتند از:
1. کنگره بینالمللى تبیین انقلاب اسلامى، مهر 1378 در محل اجلاس سران؛
2. کنگره امام خمینى و اندیشه حکومت اسلامى، بهمن 1378 در دانشگاه مفید قم؛
3. همایش چالشهاى آینده انقلاب اسلامى، بهمن 80 در پژوهشکده امام خمینى و انقلاب اسلامى تهران؛
4. کنگره بینالمللى امام خمینى و احیاى تفکر دینى، 1376 در دانشگاه تهران؛
5. کنگره بررسى تأثیر امام خمینى و انقلاب اسلامى بر ادبیات معاصر، اصفهان، 1377؛
6. همایش انقلاب اسلامى و ریشههاى آن، قم، دانشگاه قم توسط معاونت امور اساتید و دروس معارف اسلامى قم در سال 74؛
7. همایش انقلاب اسلامى و نظام سیاسى و مسایل آن، در سال 1383 در مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى توسط معاونت امور اساتید و دروس معارف اسلامى قم.
چالشها و موانع حوزه مطالعاتى انقلاب اسلامى
در منظر و مرآىِ نهضت آزاداندیشى و تولید علم، مباحث ضرورىاى همچون ضرورت تولید علم، بازنگرى در پارادایمهاى علمى، بومى کردن علم، اسلامى شدن رشتههاى علمى، ضرورى بودن نقد روشمند، ضرورت نواندیشى در حوزههاى مختلف علوم، مورد اهمیت و دغدغه است. در این نهضت همچنین بحث است که تولید علم نیازمند تهیه زمینهها و مقدمات و بسترهاى خاصى است؛ از جمله آنها توجه به اخلاقیات علمى، چون تواضع علمى، بىغرضى، عامگرایى و ایجاد جامعه امن فکرى است. با توجه به مقدمه فوق در ادامه نوشتار به برخى از چالشها و موانع اشاره مىگردد:
1. محدودیت فرهنگى: ما از نظر فرهنگى محدودیتهایى داریم و نمىتوانیم راجع به هر چیزى صحبت و تحقیق کنیم. در حالى که فشار هنجارى و پیروى دانشمندان از هنجارهاى حاکم در یک محیط مانع پیشرفت علمى مىشود، اگر ما نتوانیم یک ایده جدید را به راحتى مطرح کنیم و از قالبهاى موجود به راحتى بیرون بزنیم در این صورت توسعه و پیشرفتى در علم نخواهیم داشت. اگر نظام فرهنگى ما مسأله و شناخت علمى را محدود کند یعنى اگر ما بخواهیم یک موضوع را خارج از قالبهاى فکرى معمول فرهنگى بررسى کنیم با انواع توضیحهاى اجتماعى مواجه مىشویم، در حالى که چنین خصیصهاى، از توسعه و پیشرفت گرایشهاى علمى ممانعت خواهد کرد؛
2. کمبود دانایىهاى لازم براى اداره سازمانهاى علمى و تحقیقاتى مربوط به حوزه مطالعات انقلاب اسلامى؛
3. نارسایى نظام اطلاعرسانى در حوزه مطالعاتى انقلاب اسلامى؛
4. نارسایى نظام آموزشى. توضیح مطلب اینکه ما از یک طرف دادههاى غربى را داریم و از طرفى دادههاى سنتى را، در حالى که هیچ یک از این دو بدون پیرایش جوابگوى این حوزه مطالعاتى نبوده است؛ یافتههاى دانشى غربى بدون این که بومى شود مناسب کار ما نیست و همچنین دانشهاى سنتى هم بدون بازسازى بهدرد امروز ما نمىخورد. نتیجه اینکه ما نیازمند به نظام آموزشى جدید در این رشته علمى خواهیم بود که نظام آموزشى فعلى چنین توانایى را ندارد؛
5. فقدان پایگاه اجتماعى براى محققان و بهویژه مدرسان و اساتید درس انقلاب اسلامى. اکثر اساتیدى که مسؤولیت تدریس درس انقلاب اسلامى را در دانشگاههاى ایران دارند از کوچکترین حمایتها، چه حمایتهاى مالى و چه حمایتهاى علمى و ... ، محروم هستند.
6. متزلزل بودن شأن استادى در این گرایش و حوزه مطالعاتى و دلگرم نبودن اساتیدى که به تدریس درس انقلاب اسلامى بهعنوان 2 واحد درسى در دانشگاه مشغول هستند، زیرا یک فضاى قانونمند و تشکیلاتى و جایگاهى براى این درس و استاد این درس در دانشگاهها وجود ندارد؛
7. ایجاد فضاى روانى نامناسب (در برخى اوقات) در این گرایش براى اساتیدى که اشتغال به تدریس آن دارند؛
8. زاید و بیهودهپندارى برخى از مسؤولان دانشگاهها و دانشجویان از تدریس درس انقلاب اسلامى و حوزه مطالعات انقلاب اسلامى؛
9. بسنده کردن به گزارشهاى صرف تاریخى در تعداد زیادى از کتب منتشر شده جهت تدریس در دانشگاه؛
10. فقدان نگاه دانشى به این حوزه مطالعاتى در معاونت امور اساتید و دروس معارف اسلامى.
11. فقدان یک استراتژى در سطح کشور جهت رفع نواقص و مشکلات این حوزه مطالعاتى بهعنوان حوزه دانشى؛
12. عدم پاىبندى به یک چارچوب نظرى قوى در مطالعات محققان ایرانى خصوصاً در نظریههاى جامعهشناسى انقلاب اسلامى؛
13. عدم استناد کافى به شواهد و دلایل اثباتى تجربى در مطالعات محققان خارجى در این حوزه مطالعاتى؛
14. وجود سردرگمى در مباحث و مسایل علم انقلاب اسلامى؛
15. در آمیخته بودن مرزهاى حوزه مطالعاتى انقلاب با دیگر حوزههاى مطالعاتى همانند جامعهشناسى سیاسى؛
16. سردرگمى در روششناسىاى که به بحثهاى انقلاب مىپردازد. آیا این روشها قابلیت پاسخگویى را دارند، آیا اینها با فرهنگ بومى سازگارند و آیا ... ؛
17. فقدان طبقهبندى تألیفات و پژوهشهاى علمى در زبان فارسى و تفکیک نشدن آن با رشتههاى دیگر؛
18. وجود موانع فکرى و تبلیغاتى در تولید دانش انقلاب؛ موانعى همچون، وارداتى معرفى کردن علم انقلاب، تحریف تاریخ و شخصیتهاى اسلامى ایران توسط مادى مسلکان، معرفى اندیشمندان اسلامى بهعنوان مخالفان اندیشه جدید و عملى ندانستن اندیشه آنها در جهان امروز؛
19. عدم توجه مسؤولان آموزشى و پژوهشى حوزههاى علمیه به حوزه مطالعات انقلاب اسلامى؛
20. طراحى نشدن مفاهیم و مسایل و قلمرو ... حوزه مطالعاتى انقلاب اسلامى.
راهکارها
1. توصیف، تبیین و شفافسازى دانش انقلاب اسلامى. از اولیات هر دانش، روشن کردن مرزهاى خود با دانشهاى دیگر است. بنابراین لازم است که در رشته انقلاب اسلامى صاحبنظران و مؤسسات مسؤول، این مسائل را بررسى کنند که قلمرو و مرز گرایش انقلاب چیست؟ آیا مىتوان این مرز را مشخص کرد؟ دانش انقلاب، چه بهعنوان جامعهشناسى انقلاب و چه بهعنوان تاریخ انقلاب اسلامى، آیا یک دانش مستقل است و مرزى براى آن مىتوان ترسیم کرد و مفاهیم آن را مشخص کرد؛
2. طراحى و تصویب چگونگى حمایتهاى علمى و اقتصادى از اساتید حقالتدریس این حوزه مطالعاتى در گستره وسیعتر از چند عضو هیأت علمى و تعیین جایگاه اجتماعى براى آنان (تهیه طرح ارتقاى کمى و کیفى کارگزاران این حوزه مطالعاتى)؛
3. درک ضرورت و حساس بودن این رشته و حوزه مطالعاتى براى مسؤولان آموزشى و پژوهشى حوزههاى علمیه و چگونگى برنامهریزى درسى براى طلاب (رفع بیگانهپندارى این حوزه مطالعاتى در حوزههاى علمیه)؛
4. ایجاد مؤسسات جهت: الف) تربیت نیروى انسانى که مدیریت و مشاوره در سطوح مختلف تصمیمسازى و تصمیمگیرى در مسایل انقلاب اسلامى را داشته باشد؛ ب) تربیت نیروى انسانى که توانایى انجام فعالیتهاى پژوهشى در مراکز تحقیقاتى سیاسى - استراتژیک و بینالمللى را دارا باشند؛
5. گذر از درس عمومى بودن «انقلاب اسلامى» به دروس تخصصى و گذر از متون کمک درسى به متون تخصصى؛
6. تکمیل یا رفع نواقص نظریههاى موجود در رشته انقلاب اسلامى؛
7. تولید و توسعه دانش جدید با تعیین و تعریف ابواب و فصول و مسائل آن (تخصصى کردن و گرایشى کردن انقلاب اسلامى)؛
8. جمعآورى و تدوین مسائل رشته علمى انقلاب اسلامى که در ضمن ابواب و فصول دیگر دانشها پراکنده شده است؛
9. کوشش براى علمى کردن انقلاب در آثار نویسندگان قدیم تا جدید ایران؛
10. بررسى کارنامه فعالیت دانشپژوهان حوزه مطالعاتى انقلاب اسلامى پژوهشکده امام خمینى و انقلاب اسلامى و همچنین اساتید این درس در دانشگاههاى ایران؛
11. بررسى عوامل مؤثر بر پیدایى مشکلات رشته انقلاب اسلامى در ایران؛
12. بررسى و نقد نگرشهاى حاکم بر آموزش و پژوهش رشته انقلاب اسلامى؛
13. بررسى روششناسى رشته انقلاب اسلامى و میزان پاسخگویى روشهاى موجود به مباحث این حوزه مطالعاتى؛
14. ایجاد کتابخانه تخصصى و سایتهاى تخصصى در این حوزه مطالعاتى؛
15. شناسایى سؤالات و مجهولات اساسى رشته انقلاب اسلامى؛
16. ایجاد بانک اطلاعاتى.
براى پاسخگویى به نیازهاى اطلاعاتى در زمینه مسائل علمى حوزه مطالعاتى انقلاب اسلامى و فهم کاستىها و مشکلات آن نیازمند به بانک اطلاعاتى در موارد زیر هستیم: الف) میزان سرمایهگذارى در فعالیتهاى علمى (تعیین بودجه فعالیتهاى علمى در این رشته)؛ ب) تعداد پروژههاى علمى؛ ج) شناسایى دقیق تعداد مراکز داراى فعالیتهاى علمى مربوط به این حوزه مطالعاتى؛ د) شناسایى نیروى انسانى متخصص؛ ه) شناسایى سیاستهاى دولت در زمینه فعالیتهاى علمى.
پىنوشتها
1. مقاله حاضر بخشى از پژوهشى است که به سفارش کارگروه علوم سیاسى دفتر جنبش نرمافزارى و توسعه علوم اسلامى انجام شده است.
2. دانش آموخته حوزه علمیه قم و عضو هیأت علمى پژوهشکده علوم و اندیشه سیاسى.
3. آمار و ارقام و عناوین درسى این سطح از جزوه «سرفصل دروس رشته علوم سیاسى، مؤسسه آموزش عالى باقرالعلومعلیه السلام» اخذ شده است.
4. آمار و ارقام و عناوین درسى سطح کارشناسى ارشد از جزوه مشخصات کلى برنامه و سرفصل دروس دوره کارشناسى ارشد علوم سیاسى، گروه علوم انسانى، مصوب سیصد و سى و یکمین جلسه شوراى عالى برنامهریزى مورخه 25/9/1375 مىباشد.
5. آمار و ارقام درسى و عناوین این سطح از جزوه «مشخصات کلى برنامه و سرفصل دروس دوره دکترى علوم سیاسى کمیته تخصصى علوم سیاسى گروه علوم انسانى مصوب دویست و یازدهمین جلسه شوراى عالى برنامهریزى مورخه 30/10/1369، وزارت فرهنگ و آموزش عالى شوراى عالى برنامهریزى» جمع آورى شده است.
6. کارنامه پژوهشى پژوهشکده امام خمینى و انقلاب اسلامى، جلد اول، سال 1380 و جلد دوم سال 1381 و جلد سوم سال 1382.
7. على دهقان و امیر حسین کفایى، چکیده پایان نامههاى انقلاب اسلامى و امام خمینى، مرکز بازشناسى اسلام و ایران 1387، همچنین رجوع شود به خلاصه پایاننامههاى دکترى و مقالات خارجى درباره امام خمینى و انقلاب اسلامى، ترجمه محمدرضا آهنى، 1378.
8. پرویز سعادتى، کتابشناسى انقلاب اسلامى، 1377.
9. انقلاب اسلامى در پایاننامههاى دانشگاهى جهان، مرکز اسناد انقلاب اسلامى، 1378.
10. محسن مدیر شانهچى، انقلاب اسلامى ایران در دایرة المعارفهاى جهان، سازمان فرهنگى و ارتباطات اسلامى، 1379.
11. خلاصه پایاننامههاى دکترى و مقالات خارجى درباره امام خمینى و انقلاب اسلامى، ترجمه محمدرضا آهنى، 1378.
12. شهرام اصغرنیاوند و فاطمه عبادى، نمایه مقالات منتشره پیرامون انقلاب اسلامى ایران، کمیته پژوهش و مطالعات دهه فجر، 1377.
13. کارنامه پژوهشى پژوهشکده امام خمینى و انقلاب اسلامى جلدهاى اول (1380) جلد دوم (1381) و جلد سوم (1382).
14. بولتن گروه، روابط بین الملل مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى، شماره 2.