تإملى در نظریه هاى امنیت بین المللى (قبل و بعد از فروپاشى شوروى) (مقاله پژوهشی حوزه)

1 ـ تحول مفهوم امنیت
برداشت متفکران سیاسى از امنیت جهانى و امنیت بین المللى, همانند مفهوم امنیت, همواره با تحولات نظام جهانى, متحول و سیال بوده است. صرف نظر از این که در مورد مفهوم امنیت یک تعریف قابل قبول براى همگان وجود ندارد, تا جایى که به نظر برخى از ویژهش گران مى توان گفت; ((هیچ تعریفى درباره امنیت وجود ندارد که در آن اتفاق نظر باشد و در واقع ماهیت امنیت با پذیرش یک تعریف جامع و مانع در تعارض است (بوزان, :1991 16), در مورد عناصر و مولفه هاى آن, دامنه تفاوت آرا گسترده تر به نظر مى رسد. نظام حاکم بر روابط بین الملل با ماهیت خاص به خود, در هر مقطع زمانى, تلقى متناسب خویش را از مفاهیم امنیت جهانى و امنیت بین المللى ارایه مى دهد.
بر این اساس, نمى توان تلقى ثابت و ایستا از مفاهیم مذکور را در مقاطع متفاوت نظام بین الملل مدعى شد. در نتیجه, با تحول نظام حاکم بر روابط بین الملل, مفاهیم مربوطه و از جمله امنیت بین المللى نیز تعریف جدیدى خواهد یافت. این نکته را از رهگذر تإثیرات جدى تحول بین المللى بر نظریات و تئورىهاى روابط بین الملل نیز مى توان نشان داد; زیرا هر دیدگاهى به شدت به عنصر زمانى و مکانى خاصى وابستگى دارد.(1) تحول نظام جهانى, سیر نظریه پردازى و جهت گیرى تئورىهاى روبط بین الملل را به شدت تحت تإثیر قرار مى دهد و به صورت طبیعى, تحول و دگرگونى در تئورىهاى روابط بین الملل با تحولات جدى در مفاهیم روابط بین الملل, همراه خواهد بود. این نکته را مى توان در پرتو گسترش رویکرد کارکرد گرایى (که عمدتا همکارى بین المللى را مورد توجه دارد) نسبت به رویکرد واقع گرایى (که عمدتا بر سیاست منازعه استوار مى باشد) به آزمون گذاشت.
واقع گرایى و آرمان گرایى (که امروزه در قالب نهادگرایى تجلى مى یابد) از رویکردهاى مهم نظرى در تحلیل مسایل بین المللى محسوب مى گردد. متفکران مکتب واقع گرایى نظیر (ئى. اچ. کار وهانس مورگانتا) عمدتا بر خصلت تعارضى روابط بین الملل تإکید نموده ((و سیاست منازعه)) را به عنوان وجه غالب سیاست خارجى کشورها عنوان مى کنند.(2) در این تلقى, امنیت, بر دو فرض بنیادى استوار مى باشد; اول این که, اغلب تهدیدها بر ضد امنیت, ناشى از خارج مرزها است و دوم این که, تهدیدها اغلب داراى ماهیت نظامى بوده و معمولا نیز مستلزم یک پاسخ نظامى مى باشد. تئورى واقع گرایى براى سال هاى متمادى, پارادایم اصلى و مهم ترین منبع تئوریک فرایند شکل گیرى سیاست بین الملل, از طریق تصمیم گیرى دولت ها بوده و منبع نظرى دو مفروض اصلى تعریف سنتى از امنیت مى باشد.(3)
بنابر این, در رویکرد واقع گرایى, امنیت با دو عنصر اساسى تعریف مى گردد; نخست این که, امنیت داراى ماهیت نظامى است و دوم این که, امنیت عمدتا جهت گیرى خارجى دارد و منبع تهدید کننده آن در وراى مرزهاى جغرافیایى جست وجو مى شود.
رویکرد نهادگرایى با تإکید ((بر سیاست همکارى و یکپارچگى)) در روابط بین الملل تلاش مى کند تا از طریق ایجاد نهادها و سازمان هاى بین المللى, صلح جهانى و امنیت بین المللى را تإمین نماید. در این تلقى, وابستگى متقابل کشورها, امنیت واحدها را در گرو همدیگر قرار داده و موجبات ضرورت همکارى واحدهاى ملى را فراهم مىآورد.(4) رویکرد داخلى به امنیت و ماهیت اقتصادى آن, از عناصر اصلى مفهوم امنیت در این رهیافت محسوب مى گردد. در یک برآورد کلى مى توان گفت دوره جنگ سرد به دلیل خصلت نظامى و تإکید بر بازدارندگى هسته اى عمدتا در رهیافت واقع گرایى جاى مى گیرد و بنابر این, امنیت, عمدتا ماهیت نظامى داشته و در خارج از مرزها جست وجو مى شود. پایان جنگ سرد با تمایل بر رهیافت لیبرالیسم بین المللى در قالب نهادگرایى, جنبه اقتصادى امنیت را مورد تإکید قرار داده و عناصر داخلى را در تعریف امنیت مورد توجه قرار مى دهد. ((رابرت مک نامارا)) این ایده را چنین توضیح مى دهد:
((اکنون دیگر امنیت کشورها تنها در دست نیروهاى نظامى نیست; بلکه به موازات نیروهاى نظامى, الگوهاى اقتصادى و رشد سیاسى در یک کشور و سایر کشورها نقشى برابر دارند. تإمین امنیت در سایه سلاح نیست; بلکه درگرو فکر انسان و در سایه امنیت به معناى توسعه است)).(5)
رهبر شوروى(سابق) در این زمینه مى گوید; براى نخستین بار در تاریخ, مبتنى کردن سیاست بین المللى بر هنجارهاى عادى و اخلاقیات مشترک بشرى و انسانى کردن روابط بین دولت ها, ضرورت حیاتى یافته[است]. یک دیالیکتیک جدید قدرت/امنیت از ناممکن بودن راه حل نظامى (یابیشتر اتمى) براى حل اختلافات بین المللى استنتاج مى شود. امنیت دیگر نمى تواند با استفاده از ابزار نظامى و به کارگیرى سلاح هاى باز دارنده تإمین شود... هر کوششى براى دست یابى به برترى نظامى, مضحک است.(6)
بنابر این, گورباچف در سال هاى پایانى جنگ سرد, برداشت سیاست گذاران امنیتى/سیاسى شوروى از امنیت را ناکارا اعلام داشته و بر بعد داخلى و جنبه هاى سیاسى و اقتصادى امنیت تإکید مى کند. وى معتقد است که:
((سرشت سلاح هاى کنونى (سلاح هاى هسته اى) براى هیچ کشور استیلایى باقى نگذاشته که منحصرا با تکیه بر قدرت نظامى و وسایل تکنیکى و به عنوان مثال, ایجاد یک سیستم دفاعى, حتى قوىترین آن, امنیت خویش را حفظ کند. امر تإمین امنیت, به نحو فزاینده اى به مسإله اى سیاسى تبدیل شده و تنها مى تواند با بهره گیرى از ابزارهاى سیاسى قابل حل باشد. امنیت براى همیشه نمى تواند بر ترس از تلافى و یا به عبارت دیگر, دکترین هایى نظیر باز دارندگى و سد نفوذ, استوار باشد)).(7)
رویکرد اقتصادى به امنیت و عدم تمایل به ماهیت نظامى آن, مهم ترین محور تفاوت در برداشت متفکران از امنیت بین المللى است. گورباچف در نطق رسمى خود در مجمع عمومى سازمان ملل متحد (12 دسامبر 1988), این نکته را بازگو مى کند. وى مى گوید:
((کاربرد تهدیدات نظامى دیگر نمى تواند ابزار کار آمدى براى سیاست خارجى باشد. مفهوم امنیت بین المللى مى بایستى بر مبناى مدل جدیدى از امنیت اقتصادى باز سازى شود و نه بر مبناى بازسازى نظامى)).(8)
2 ـ نقاط اشتراک و تمایز برداشت هاى متفکران از امنیت بین المللى
الف) نقاط اشتراک
على رغم تفاوت هاى جدى در برداشت متفکران سیاسى از امنیت جهانى و بین المللى, برخى از وجوه اشتراک را نیز مى توان شناسایى کرد. اگر چه مفاهیم مذکور به دلیل تحول در نظام بین المللى متحول گردیده و بنابر این, تلقى متفکران در دوره جنگ سرد و پس از فروپاشى اتحاد جماهیر شوروى تغییر یافته است; اما نقاط مشترکى نیز در دو مقطع متفاوت وجود داشته است.
1 ـ توجه بر بعد نظامى امنیت
پس از فروپاشى اتحاد جماهیر شورورى, پارادایم نهادگرایى بر بنیان وابستگى متقابل بین المللى و ضرورت همکارى و همگرایى جهانى, بر پارادایم واقع گرایى و ((سیاست منازعه)) تفوق یافت. اما جنبه نظامى امنیت جهانى همچنان به عنوان یکى از ابعاد قابل توجه امنیت بین المللى اهمیت خود را حفظ نمود. پایان جنگ سرد که سرآغاز فروپاشى شوروى و قطب قدرت شرقى بود, هر چند از دید برخى از پژوهش گران به معناى تغییر همه جانبه تمامى ((پرسش ها و پاسخ ها)) در عرصه روابط بین الملل محسوب مى گردد; اما برخى دیگر, منکر هر گونه تغییر در ماهیت روابط بین الملل بوده و بر استمرار نگرانى دولت ها نسبت به امنیت نظامى خود تإکید مى نمایند.(9)
هنوز هم عده زیادى از متفکران بر این باوراند که در حالت آشفتگى اوضاع, امنیت عالى ترین هدف است. دولت ها تنها در صورتى مى توانند با ایمنى خاطر در پى دست یافتن به اهداف دیگرى هم چون آرامش, سود و قدرت بر آیند که بقاىشان تضمین شده باشد.(10) بنابراین, هر چند تحولات همه جانبه نظام بین الملل جنبه نرم افزارى قدرت را در چهره علم, صنعت, تکنولوژى و توسعه اقتصادى, به صورت جدى و گسترده جایگزین رویه سخت افزارى قدرت; یعنى ماهیت نظامى آن نموده, اما تردیدى وجود ندارد که شکل سخت افزارى قدرت همچنان اهمیت خود را در معادلات سیاسى و روابط بین المللى حفظ نموده است.
2 ـ جهت گیرى خارجى
جهت گیرى خارجى امنیت از دیگر محورهاى مهم مورد اشتراک در برداشت متفکران سیاسى در دو مقطع قبل و بعد از فروپاشى شوروى محسوب مى گردد. اگر چه تحولات نظام بین المللى و اهمیت یافتن فزاینده مسایل داخلى در دوره پس از فروپاشى, امنیت را عمدتا در درون مرزهاى ملى جست و جو مى کند; اما جهت گیرى خارجى آن, همچنان اهمیت خود را حفظ کرده است.
((بنابراین, هر چند امنیت داخلى در سرلوحه دستور کار امنیت ملى مى باشد; اما تهدیدات خارجى تقریبا همیشه عنصر اصلى مسإله امنیت ملى هستند. بدین ترتیب, بهترین کاربرى ایده ((امنیت بین المللى)) براى اشاره شرایط سامان یافته اى است که آن شرایط بر روش هایى که دولت ها براى واداشتن دیگران به احساس امنیت بیشتر یا ناامنى به کار مى گیرند, اثر گذارد)).(11)
بیش تر تعاریفى که امنیت را با فقدان تهدید یا رهایى از خطر, تعریف مى نماید, عمدتا بر جهت گیرى خارجى امنیت نظر دارد. در این تعاریف امنیت به حالتى اطلاق مى گردد که تهدید نسبت به ارزش هاى حیاتى جامعه وجود نداشته باشد یا این که رهایى از خطرات حمله نظامى در تعریف امنیت مطرح مى گردد که در هر دو حالت امنیت نسبت به خارج از حوزه داخلى تعریف مى گردد.

3 ـ جایگزینى امنیت ملى با امنیت بین المللى
تلقى سنتى از امنیت, آن را نسبت به واحدها و کشورها به صورت مجزا و غیر مرتبط با امنیت دیگر واحدها مورد مطالعه قرار مى داد. در این تلقى که امنیت دولت ها به منظور حفاظت از خود مورد تإکید قرار مى گیرد, امنیت هر کشورى بدون توجه به امنیت دیگر کشورها تعریف مى گردد. در این راستا مقوله اى به نام ((معماى امنیت)) به وجود مىآید.(12) ((معماى امنیت)) ناظر به حالت یک سویه مفهوم امنیت و به مفهوم آن است که قدرت نظامى فزاینده کشورى که مساوى با امنیت آن تلقى مى شود, برابر با عدم امنیت دیگر واحدها است.
رشد فزاینده, ارتباطات و عامل ارتباط جمعى و اختراع تکنولوژى فضایى و ارتباطى که با کم رنگ شدن مرزهاى جغرافیایى همراه بود, از یک سو موجبات وابستگى شدید ملت ها را فراهم ساخت و از سوى دیگر, ضرورت همکارى بین المللى را افزایش داد. این مسإله باعث آن گردید که تحولات اجتماعى و سیاسى واحدها در یک رابطه تإثیر و تإثر متقابل با نظام بین المللى و دیگر واحدها قرار گیرد. این امر, مفهوم جدیدى از امنیت را در حوزه سیاست گذارى خارجى کشورها وارد نمود. بر خلاف برداشت سنتى, در اینجا امنیت هر کشورى در ارتباط با دیگر کشورها مطرح مى گردد. امنیت بین المللى به مفهوم مطالعه امنیت ملى با توجه به امنیت دیگر کشورها, محصول تحولات سیاسى, اجتماعى و اقتصادى عصر سلاح هاى هسته اى و به ویژه دوران جنگ سرد دو بلوک شرق و غرب مى باشد.
این دیدگاه; یعنى توجه به امنیت دیگر کشورها براى تإمین امنیت ملى, تلاش مى کند تا معماى قدرت / امنیت را حل نموده و به امنیت عمومى و جهانى دست یابد. بر خلاف تلقى سنتى, در این جا امنیت یک کل غیر قابل تجزیه است که یا باید براى همگان تإمین گردد یا براى هیچ کس. گورباچف در کتاب ((پراستریکا)) این اصل را مورد تإکید قرار مى دهد. وى خاطر نشان مى سازد که:
((در چشم انداز سیاسى نوین باید پذیرفت که امنیت, تقسیم ناپذیر است. امنیت یا مى تواند براى همه فراهم شود یا براى هیچ کس وجود نداشته باشد. تنها مبناى محکم براى امنیت, شناسایى منابع همه ملت ها و همه کشورها و برابرى آنها در امور بین المللى است... دشمنان باید به شرکاى یکدیگر تبدیل شوند و مشترکا طریق نیل امنیت همگانى را بجویند)).(13)
بنابراین, امنیت در این دوره, از قاعده ((امنیت براى همه یا هیچ کس)) پیروى مى کند و امنیت ملى نمى تواند از امنیت متقابل جدا باشد; زیرا هنگامى که مناسبات بین المللى به طور کلى مد نظر قرار گیرد, امنیت تنها مى تواند عمومى باشد. عقل سلیم حکم نمى کند که منحصرا به فکر خود باشیم; این که همه بتوانند به طور مساوى احساس امنیت کنند, امرى حیاتى است; چرا که ترس ها و نگرانى ها در عصر اتم باعث غیر قابل پیش بینى بودن امور در قلمرو سیاست خواهد بود.(14)
<
ب) نقاط تمایز
در مورد تفاوت هاى برداشت متفکران سیاسى از مفاهیم امنیت جهانى و بین المللى در دو مقطع قبل و بعد از فروپاشى, محورها و مولفه هاى متعددى قابل شناسایى است. در این جا به اختصار, مهم ترین این محورها و مولفه ها مورد بحث و اشاره قرار مى گیرد.
1 ـ تإکید بر ماهیت اقتصادى امنیت
در حالى که در دوره جنگ سرد عمدتا امنیت با ماهیت نظامى و قدرت سخت افزارى مورد ارزیابى و مطالعه قرار مى گرفت, پس از فروپاشى شوروى, ماهیت اقتصادى امنیت بیش تر مطرح گردید. در این مقطع فقر اقتصادى, توسعه نیافتگى و فقدان رفاه ملى به عنوان عوامل تهدید امنیت مطرح شد. به موازات آن, توسعه اقتصادى و اجتماعى و رفاه عمومى مساوى با امنیت ملى تلقى گردید; زیرا نظام سرمایه دارى غرب با سیستم اقتصاد آزاد, عنصر اقتصاد را جایگزین عنصر نظامى نموده و همین امر, بازتاب وسیعى در آرا و افکار اندیشمندان و نظریه پردازان مسایل امنیتى از خود به جاى گذاشت. برخلاف دوره جنگ سرد که رقابت تسلیحاتى و نظامى دو بلوک شرق و غرب, امنیت بین المللى را با خصلت نظامى آن تعریف مى کرد, در مقطع بعدى و پس از فروپاشى اتحاد شوروى, عنصر اقتصاد جایگزین مى گردد. در سال 1980 در ایالات متحده آمریکا, بحث ها در مورد آمار مقایسه اى از تعداد موشک ها, کلاهک ها, قدرت پرتاب, جنگنده ها, تانک ها و زیر دریایى هاى آمریکا و اتحاد شوروى متمرکز بود; اما امروزه خطر اقتصادى ژاپن, مسإله اصلى افکار عمومى آمریکا ست. نگرانى در مورد آسیب پذیرى موشکى نیست; بلکه در مورد آسیب پذیرى در زمینه تولید نیمه هادىهاست; بحث عمومى در ارقام مقایسه اى ژاپن و آمریکا در مورد رشد اقتصادى, قابلیت تولید, صادرات و تکنولوژى در حوزه تحقیق و توسعه است. اینها مواردى است که برترى آمریکا را تهدید مى کند و این, همان نقطه اى است که مخاطراتى را براى آینده امنیتى و سطح هژمونیک آمریکا ایجاد مى کند.(15)
بنابراین, با پایان جنگ سرد و فروپاشى شوروى, بسیارى از پژوهش گران بر این گمانه استدلال مى کنند که رقابت هاى نظامى و مسابقه تسلیحاتى جاى خود را به رقابت هاى اقتصادى و مسابقه تکنولوژى و تجارى داده و به این ترتیب امنیت ملى اینک عمدتا اقتصاد, توسعه و تکنولوژى را مورد ملاحظه قرار مى دهد.
امنیت در تلقى کلاسیک و هم چنین برداشت غالب از آن در دوره جنگ سرد, با رویکرد نظامى و تمرکز بر رقابت ها و مسابقات تسلیحاتى عمدتا با جهت گیرى خارجى و بیرونى همراه بود. در این مقطع, امنیت در وراى مرزهاى ملى جست و جو مى شود; زیرا عامل ناامنى و عناصر تهدید در خارج از قلمرو جغرافیایى یک کشور مطالعه و شناسایى مى گردید. تحولات نظام بین المللى و به ویژه فروپاشى شوروى, همراه با انقلاب ارتباطات و فرو کاستن از اهمیت مرزهاى فیزیکى, موجب شد تا توجه پژوهش گران مسایل امنیتى / سیاسى به داخل کشور و عناصر داخلى معطوف گردد. از این پس, امنیت ملى عمدتا عناصر داخلى را مورد توجه قرار مى دهد. مطالعات اخیر نشان مى دهد که عناصر داخلى به صورت جدى وچشمگیر در موضوع مطالعات استراتژیک و امنیتى رسوخ نموده است. (16) در حالى که در گذشته بیشتر پژوهش گران مسایل استراتژیک, تإکید روى عناصر داخلى را موجب تنش و تعارض مى دانستند; امروزه رابطه صلح و دموکراسى, عناصر داخلى را در استقرار صلح و امنیت جهانى عامل تعین کننده تلقى مى کند.(17)

2 ـ اهمیت یافتن بعد جمعى امنیت
هر چند در اواخر دهه هشتاد اغلب متفکران سیاسى و سیاستمداران بر اهمیت بعد جمعى امنیت اذعان نمودند; اما خصلت عمدتا نظامى امنیت و رقابت تسلیحاتى و ایدئولوژیکى دو بلوک شرق و غرب, همچنان بعد امنیت فردى (واحدهاى خاص) و منطقه اى را بیشتر مورد تإکید قرار مى داد. در دوره جنگ سرد, آمریکا و شوروى عمدتا به دلیل انحصار و گستردگى قدرت هسته اى یک ساختار دو قطبى انعطاف ناپذیر را در سطح نظام بین المللى پدید آوردند. مبناى قدرت و توانایى نفوذ و اعمال نظر و تقسیم منافع بین الدول و شیوه برخورد با موضوعات متعدد, تابع توان نظامى (شامل باز دارندگى, پراکنده گى قدرت, تنوع و توان تخریب) این دو کشور بود.(18) در چنین نظامى که کشورهاى جهان در دو طیف کلان قرار گرفته بودند, امنیت هر یک از ابرقدرت ها در محدوده مرزهاى جغرافیاى خود یا فراتر از آن در مرزهاى کشورهاى اقمار و وابسته تعریف مى گردید, و ایجاد رابطه آمریکا و شوروى با کشورهاى جهان سوم, در قالب محاسبات کلان و منافع جهانى مستقیم شکل مى گرفت.(19)
پس از فروپاشى شوروى, اهمیت امنیت جمعى بیش از گذشته مطرح مى گردد; زیرا نظام امنیتى پس از جنگ سرد; یعنى نظم نوین جهانى بر مبناى نوعى مسوولیت جمعى نهادها و استانداردهاى بین المللى اعلام مى گردد; هر چند این نظم به نوعى همان ژاندارم بودن آمریکا در نظام جهانى محسوب مى گردد.(20) به نظر برخى از منفکران سیاسى, تحولات دهه هشتاد و پس از آن, به ویژه آغاز اصلاحات گورباچف و محدودیت هاى مالى ریگان براى بازسازى توان نظامى آمریکا, ضرروت کاهش هزینه, آنان را از تعقیب امنیت یک جانبه باز داشت و وادار نمود تا یک رژیم امنیتى مشترک ایجاد نمایند. (21)
تإکید بر بعد جمعى امنیت که بازتاب تحولات نظام بین المللى بود, در تئورىهاى روابط بین الملل به ویژه مسایل جنگ و صلح میان ملت ها نیز بازتاب داشته است. گسترش فزاینده تئورىهاى هم گرایانه بین المللى در قالب نظریات لیبرالیسم بین المللى و نئولیبرال را در این راستا مى توان تحلیل کرد. وابستگى متقابل اقتصادى به عنوان محور همکارى بین المللى, با مد نظر قرار دادن منافع چند سویه, به امنیت جهانى و صلح بین المللى مى اندیشد, و کاهش تهدیدات خشونت بار نظامى با افزایش همکارى اقتصادى به تإمین امنیت عمومى مدد مى رساند.(22)
مفروضات اساسى رهیافت لیبرالیسم بین المللى به گونه هاى مختلف, تز امنیت عمومى و همکارى بین المللى براى استقرار صلح و امنیت جهانى را مورد توجه قرار مى دهد. در دومین ((تز)) این رهیافت مى خوانیم; آزادى گسترده انسان, همکارى بین المللى را توسعه مى بخشد. همکارى براى حداکثر ساختن سودمندىهاى ممکن و به حداقل رساندن مخاطرات احتمالى در روابط بین المللى و وابستگى متقابل, امرى است ضرورى و این ضرورت, زمنیه هاى تحقق صلح, رفاه و امنیت عمومى را فراهم مى سازد.(23)
3 ـ چند لایه شدن مفهوم امنیت
در حالى که اغلب برداشت ها از امنیت در دوره جنگ سرد بر محوریت عامل نظامى استوار بود; در دوره پس از فروپاشى شوروى, امنیت به عنوان یک مفهوم چند لایه با ابعاد مختلف اقتصادى, سیاسى, فرهنگى و محیطى رخ نمایاند. دیگر, دولت ها امنیت ملى خود را کم تر در معادلات نظامى کشورها و توان تسلیحاتى خود مورد توجه قرار مى دادند. رقابت اقتصادى و مسابقه بازاریابى, مسایل محیطى و فرهنگى بیش تر از گذشته در تحلیل ها و مطالعات متفکران سیاسى مطرح گردید. روند امریکایى سازى جهان و به ویژه اروپا در بعد فرهنگى, به عنوان مسإله اساسى امنیت کشورهاى اروپایى مطرح گردید. امروزه کشورهاى جهان و به خصوص اروپا, امنیت ملى خویش را با هژمونیک شدن فرهنگ آمریکایى باز تعریف مى کنند; زیرا به قول هانتینگتن, فرایند نوسازى اقتصادى و تغییر اجتماعى در سراسر جهان, مردم را از هویت هاى محلى دیرینه آنها جدا مى سازد و در این فراگرد, دولت ملى نیز به عنوان منشإ هویت تضعیف مى شود.(24)
بنابراین, با کم رنگ شدن بعد نظامى امنیت, دیگر ابعاد آن نیز به موازات عامل نظامى مورد توجه پژوهش گران مسایل امنیتى قرار مى گیرد. در تلقى جدید از امنیت, امنیت کشورها به قابلیت افزایش هماهنگى, تعمیق حس مدنیت و کاهش معارضات و تنش هاى اجتماعى باز تعریف مى شود.(25)
ابهام بیش تر در مورد مفهوم امنیت, بازتاب چند لایه شدن آن است که پس از فروپاشى شوروى به صورت گسترده مطرح گردید. براین اساس, به نظر مى رسد که مفهوم امنیت در خلال جنگ سرد, نسبت به زمان حاضر, از وضوح و روشنى بیش ترى برخوردار بود, چون در حال حاضر ارایه معیارهاى محسوس براى امنیت سخت تر است و مفهوم مزبور در معرض این خطر قرار دارد که مفهومى بى ارزش شود; به طورىکه هر کس هر چیزى خواست, در آن بگنجاند.(26)
عدم تفکیک تلاش براى امنیت از تلاش براى کسب قدرت, از دیگر نمونه هاى چند لایه شدن مفهوم امنیت است که پس از فروپاشى شوروى مطرح گردید. با تغییرات به عمل آمده در نظام بین المللى پس از جنگ سرد, با اطمینان نمى توان تلاش هاى مربوط به کسب قدرت و امنیت را از یکدیگر تفکیک کرد و نمى توان سیاست امنیت ملى را بر پایه اصول نسبتا روشن و صریح استوار ساخت.(27)
برخى از پژوهش گران مسایل امنیتى ضمن تإکید بر تفکیک امنیت نرم افزارى و سخت افزارى, مفهوم نرم افزارى امنیت را که با شاخص هایى چون: مشروعیت, انسجام و ظرفیت سیاسى, شناسایى مى گردد, به عنوان پیامدهاى تغییرات نظام بین المللى مورد مطالعه قرار مى دهند.(28)
((رابرت ماندل)) ضمن مورد توجه قرار دادن وجوه اشتراک تلقى متفکران از امنیت در دوره جنگ سرد و پس از آن, وجوه امتیاز تلقى متفکران از امنیت را در محورهاى زیر مورد توجه قرار مى دهد:(29)
1 ـ اهمیت زیاد بازیگران سیاسى فراملى و فروملى;
2 ـ گسترش شبکه پیچیده وابستگى متقابل اقتصادى همراه با گونه اى ستایش جهانى نسبت به اصول سرمایه دارى و دموکراسى;
3 ـ افزایش فشارها بر محیط طبیعى و منابع کشورهاى فقیر و غنى;
4 ـ انتشار تکنولوژى پیشرفته نظامى (شامل تکنولوژى سلاح هاى اتمى) بین کشورها.
وى معتقد است که ترکیب این وجوه اشتراک و افتراق, درها را به روى نظریه پردازى معنا دار و شناخت وپژگى هاى پایدار نظام جدید باز مى نماید; نظریاتى که اعتبارشان تنها منوط بر قیاس هاى تاریخى نبوده و در عین حال, از گذشته نیز جدا نیستند. (30)
((رابرت ماندل)) در بررسى مفهوم متغیر امنیت ملى, دگرگونى چارچوب امنیت ملى در دوران پس از جنگ را در سه مرحله مورد مطالعه قرار مى دهد; مرحله کاهش حاکمیت ملى, بالا رفتن وابستگى متقابل بین المللى و افزایش کشمکش هاى پراکنده و بدون نظم. (31) به نظر ماندل, هر چند مراحل سه گانه مزبور به صورت مساوى در همه جاى دنیا به یک اندازه توزیع نشده, زیرا تغییرات جدید در مناطق مختلف با شدت و ضعف متفاوتى بروز نموده است; اما در مجموع, در سطوح متفاوت, مراحل سه گانه را مى توان مورد مطالعه قرار داد. بر اساس الگوى نظرى ماندل, کاهش حاکمیت ملى ناظر بر کاهش کنترل معنا دار حکومت ها بر رویدادهاى داخلى است. حتى در کشورهاى جهان سوم, بازیگران غیر دولتى نقش هاى موثرى را ایفا مى نمایند. گروه هاى قومى و مذهبى, اثرات جدى بر سیاست دولت ها و وقایع بین المللى از خود به جاى مى گذارند. ظهور شرکت هاى چند ملیتى, گروه هاى زیست ـ محیطى فراملى و جنبش هاى تجزیه طلب فروملى, همگى کنترل سلطه گرایانه دولت را با چالش فزاینده اى مواجه ساخته اند. افزایش وابستگى متقابل جهانى, تا حدى پاسخى به کاهش حاکمیت ملى است. چارچوب در حال ظهور امنیت جهانى, بر برخى وجوه وابستگى متقابل سایه افکنده است. و بالاخره, گسترش کشمکش هاى هر چه بیش تر توده ها که به نظر مى رسد حاصل فقدان ساختارهاى موثر براى رویارویى با عواقب کاهش حاکمیت و افزایش وابستگى متقابل در نظام بین المللى است, از دیگر مراحل دگرگونى چار چوب امنیتى کشورهاست. این بى نظمى یا هرج و مرج جهانى, به عنوان نکته مهمى در درک چالش هاى جدید امنیتى مورد تإکید بسیارى از نویسندگان قرار گرفته است.(32)

خلاصه و جمع بندى
گفته شد تحولات نظام جهانى, به ویژه دگرگونى نظام جهانى به صورت چشمگیرى آرا و نظریه پردازىهاى متفکران سیاسى را تحت تإثیر داشته است. گسترش فزاینده پارادایم نهادگرایى و سیاست همکارى جهانى که بر اساس رشد روز افزون وابستگى متقابل جهانى استوار مى باشد, از اثرات عمده تحول بین المللى محسوب مى گردد. این تحولات بالطبع با تحول جدى مفاهیم سیاسى و بین المللى و از جمله امنیت جهانى همراه بوده است. فروپاشى اتحاد جماهیر شوروى به عنوان یک قطب اصلى قدرت جهانى و رخدادهاى بین المللى پس از آن نظیر: اتحاد دو آلمان و فرو ریختن دیوار برلین, استقلال جمهورىهاى وابسته, پایان رقابت تسلیحاتى و جنگ سرد شرق و غرب و بالاخره, تغییر ساختار قدرت جهانى, هر یک به صورت جدى در دگرگونى مفهوم امنیت جهانى باز تاب داشته اند. در این نوشتار ضمن مقایسه کوتاه مفهوم امنیت در دوره جنگ سرد و پس از آن, محورهایى چون: چند لایه شدن مفهوم امنیت و تمرکز متفکران بر بعد جمعى و اقتصادى امنیت به عنوان چهره غالب مطالعات امنیتى دوره پس از فروپاشى مطرح گردید.
در یک برآورد کلى مى توان گفت; هر چند توجه بر بعد نظامى امنیت در هر دو مقطع مزبور قابل شناسایى است; اما وجه امتیاز, در تإکید بر جنبه نظامى آن در دوره جنگ سرد و تمرکز بر بعد اقتصادى امنیت پس از آن, مورد توجه اکثر متفکران قرار گرفته است. تجزیه ناپذیرى و غیر قابل تقسیم بودن امنیت, از دیگر تمایزات برداشت متفکران در هر دو مقطع است که پس از فروپاشى شوروى, امنیت بین المللى, به مفهوم امنیت کشورها با توجه به امنیت دیگران مورد توجه قرار مى گیرد. در این تلقى, امنیت هیچ واحدى به صورت مجزا از امنیت دیگران مطالعه نمى شود. وبالاخره این که, افزایش وابستگى متقابل نظام جهانى, ضرورت درک جدید از امنیت بین المللى را مطرح نموده, که لازم است پژوهش گران مسایل امنیتى تعاریف و عناصر سنتى مفهوم امنیت را مورد بازخوانى جدى قرار دهند.

پى نوشت ها:
James Rosena , Global changes and Theoritical challenges , .1 P.3.
, 14998 Mohammad Ayoob , The Third World security Predicament , .2 state making , Regional Conflict and The International Londan: Lynne Rienne Publisher , 993 .p.5.
) 3. مـقصود رنجبر, ملاحظات امنیتى در سیاست خارجى جمهورى اسلامى ایـران, (تـهران: پژوهشکده مطالعات اهبردى, 1378), صص 24 ـ 25.
Gideon Rose"Neoclassical Realism and The Theories of Foreign .4 poliey"in World polities 51 (october 1998) P.144 - 172.
Stephen phillipcohen : The security of south Asain (New .5 York , Vistur ub , 1987) P.26.
6. مـیخائیل گورباچف, پراستریکا یا دومین انقلاب روسیه, ترجمه عـبـدالـرحـمن, صدریه چاپ دوم, (تهران: انتشارات آبى, 1366), ص 192.
7. گـوربـاچف, پراستریکا,پیشین, ص 194.
Paul Ekins , A new World order , Routledge , London , .8 P.58.
. 1992 9. دیوید بالدوین, بررسى هاى امـنـیـت و پـایـان جنگ سرد, ترجمه علیرضا طیب, اطلاعات سیاسى ـ اقتصادى, شماره 30, ص 42.
10. همان, ص 46.
11. بـارى بوزان, مردم; دولت ها و هراس, ترجمه پژوهشکده مطالعات راهـبـردى, (تهران: انتشارات پژوهشکده مطالعات راهبردى, 1378), صص 37 ـ 38.
12. بارى بوزان (:1991 323).
13. میخائیل گورپاچف, پراستریکا,پیشین, ص 193.
R.Legvold : "The Revolution in soviet foreign policy .14 Foreign affairs" , Vol 68 , N 1 , P.85.
" sumuel Huntington ,Amarican changing strategic inetrest, .15 foreign poliey (June and Febravay 1991) P.10.
Susan peterson , Crisis Barganing and The state (The .16 domistic politics of internatianal Conflict) U.S. university of Michigan Press , 1996 chapter one. Ibid , P.12.
.17 18. محمود سریع القلم, تا…ثیر فروپاشى شوروى بر امنیت و توسعه جهان سوم, مجله سیاست خارجى, سال ششم, ش 4, زمستان 1371.
19. هـمان.
Charles W.Kegly , JR. controversief in International .20 Relation Theory , New York 1998 . p.107 - 110.
Ibid. P.122.
.21 22. ابـراهیم متقى, جهت گیرى و کارکرد سیاست خارجى آمـریـکـا در سـاختار جدید نظام بین الملل, راهبرد, ش 13, بهار1376.
23. هـلـگـاهـافـنـدرن, مـعماى امنیت, ترجمه علیرضا طیب, سیاست خارجى, سال ششم, شماره 4, زمستان 1371, صص 1 ـ 30.
24. رابـرت مـانـدل, چـهره مـتـغیـر امنیت ملى, ترجمه پژوهشکده مـطالعات راهبردى, (تهران: انتشارات پژوهشکده مطالعات راهبردى, 1378), ص 159.
25. ژاک دولـور, هـمـنـوازى تـازه اروپـا, تـرجـمه عباس آگاهى, (تـهران: مـوسـسـه چـاپ و انتشارات وزارت خارجه, 1371), ص 389.
26. رابـرت مـانـدل, چـهره مـتـغیـر امـنـیـت ملى,پیشین, ص 55.
27. همان, ص 42.
28. ادوارد آذر و چـونـگ ایـن مون, ابعاد نرم افزارى امنیت ملى, تـرجـمـه گـروه امنیت ملى, مجله سیاست دفاعى, ش 22, بهار 1377.
29. همان, ص 17.
30. همان, ص 17.
31. همان, صص 26 ـ 32.
32. همان, ص 29.