حوزه خزر و امنیت ملى جمهورى اسلامى ایران (مقاله پژوهشی حوزه)

تاپیش از فروپاشى اتحاد شوروى, تنها دو کشور ایران و شوروى در حاشیه دریاى خزر حضور داشتند.((1)) بر اساس فصل 11 قرار داد 1921, هر دو کشور به طور مساوى حق کشتى رانى آزاد با پرچم خود در این دریا را دارا بودند.((2)) قرار داد 1940, میان ایران و شوروى نیز دریاى خزر را دریاى مشترک بین دو کشور مى شناخت. در عین حال, عملا به جز قسمت کمى از دریا که شاخص آن, خطى بود که از خلیج حسن قلى از جنوب شرق دریا به دهانه رود آستارا در غرب کشیده مى شد و در اختیار ایران بود, روس ها بقیه دریا را تحت حاکمیت خود قرار داده بودند.((3))
در زمان جنگ سرد بین آمریکا و شوروى, دریاى خزر بیان گر مشکل امنیتى خاصى بین دو بلوک نبود. البته به دلیل وابستگى محمد رضا شاه به غرب, آمریکا با کار گذاردن دستگاه هاى استراق سمع در مرزهاى ایران و شوروى, تحرکات روس ها در عمق خاک آن کشور را زیر نظر داشت.

بازى استراتژیک در منطقه خزر:
فروپاشى اتحاد شوروى, تعداد کشورهاى حاشیه خزر را به پنج کشور افزایش داد. به جز حضور ایران در حاشیه جنوبى, کشورهاى فدراسیون روسیه, قزاقستان, ترکمنستان و آذربایجان در سواحل شمالى, شرقى و غربى دریا پدید آمدند.((4)) در ابتدا, منطقه خزر با مسائل امنیتى ویژه اى براى کشورهاى حاشیه خود برخورد نکرد; اما با گذشت زمان و به دلایل مختلف, این منطقه در کانون توجه جهانى قرار گرفت. در روسیه, با خروج روس ها از حالت کماى ناشى از فروپاشى و پایان سریع ماه عسل روابط گرم با غرب به دلیل نومیدى روز افزون از غرب و کمک هاى آن براى رهایى از بحران اقتصادى, غرب گرایى در سیاست خارجى فرو کش کرد و نگرش هاى ملى گرایانه اهمیت یافته و روس ها مخالفت خود را با گسترش ناتو به شرق ابراز داشتند.
در غرب, دوباره خطر روسیه گوشزد شد و این سخن که روسیه نه برادر ماست و نه دوست ما تکرار گردید. هر چند اتحاد شوروى فرو پاشیده بود; اما روسیه سلاح هاى پیشرفته و مخربى در اختیار داشت. به علاوه, از امکانات بالقوه مناسبى براى توسعه برخوردار بوده و مى توانست مجددا به عنوان یک قدرت بزرگ معارض با غرب ظاهر شود. در این شرایط, آمریکا براى دست یابى به سه هدف; یعنى: محدود کردن روسیه, ((مهار ایران))((5)) وسلطه بر منابع انرژى دریاى خزر که در سال هاى گذشته اخبار و گزارش هاى زیادى درباره کشف ذخایر بزرگ نفتى در این حوزه منتشر شده است.((6)) به تکاپو افتاد.
آمریکا اکنون در تلاش است تا با حضور روز افزون در مناطق آسیاى مرکزى و قفقاز و به ویژه حوزه خزر, از یک طرف, روسیه را بار دیگر به فروپاشى بکشاند; به گونه اى که برخى در غرب گفته اند, روسیه باید به 50 کشور تقسیم گردد; و از سوى دیگر, با ایجاد کانون هاى بحران از سمت شمال و حضور نظامى در کشورهاى شمالى, ایران را تحت محاصره یا فشار قرار دهد. و به علاوه, با سلطه بر منابع انرژى منطقه از کسب این ماده حیاتى در آینده اطمینان یابد. به اعتقاد بعضى از صاحب نظران مسائل ژئوپلتیک, در سال هاى گذشته درباره میزان انرژى موجود در حوزه دریاى خزر زیاده روى شده و هدف از طرح آن, بستن قرار دادهاى فراوان نفتى با کشورهاى منطقه به منظور مشروعیت بخشیدن به حضور و دخالت در آن جا بوده است. بر این اساس, آمریکا در تلاش براى رساندن ناتو به منطقه است و مى خواهد با امضاى قرار دادهاى مختلف نفتى, چنین ادعا کند که در این منطقه داراى منافع است. و الا قرار دادهایى مانند قرار داد باکو ـ جیحان یا قرار داد عبور گاز ترکمنستان از بستر دریاى خزر به دلایلى مانند: طولانى شدن مسیر عبور لوله ها نسبت به مسیر ایران, مسائل امنیتى (عبور از مناطق ناامن مانند کردستان ترکیه), عمق زیاد دریا (در مورد گاز ترکمنستان) و... قابلیت اجرایى ندارند و در صورت اجرا, نفت و گاز صادراتى از آن ها بسیار گران تمام خواهد شد. در این راستا, پاکستان و ترکیه هم نقش مهمى بر عهده گرفته اند. پاکستان دم ناتو خواهد بود که از طریق افغانستان با آسیاى مرکزى مرتبط مى شود و ترکیه نیز پاى دوست قابل اعتماد آمریکا یعنى اسرائیل را به منطقه باز مى کند.((7))
به هر حال, چه گزارش هاى مربوط به وجود ذخایر نفتى در منطقه خزر درست باشد و چه غلط, تلاش هاى آمریکا براى کشاندن پاى ناتو به منطقه و حضور مستقیم در آن جا براى دست یابى به اهداف راهبردى خود, آشکار است.
علاوه بر اهدافى که پیش از این آمد, شاید آمریکا بر اساس نظر برخى از نویسندگان ـ که گفته اند اتحاد احتمالى چهار کشور چین, روسیه ایران و هند((8)) که منطقه وسیعى از آسیاى شرقى تا اقیانوس هند و خلیج فارس (که گلو گاه عبور انرژى به غرب است) را در برمى گیرند, منجر به ظهور عصر آسیایى و فروپاشى سلطه و نفوذ آمریکا در مناطق مختلف خواهد شد ـ در تلاش است تا با گسترش ناتو به آسیاى مرکزى و قفقاز و ادامه آن تا پاکستان, ایران را از سمت شمال و شرق, از این کشورها جدا سازد.
ایران به دلیل موقعیت ویژه و استراتژیک, نفوذ در میان مسلمانان, منابع غنى و ضدیت با سلطه غرب در این لیست قرار گرفته است. ایران, حلقه اتصال منطقه خلیج فارس, مناطق آسیاى مرکزى و قفقاز و منطقه غرب آسیاست. وجود منابع فراوان و دیر پاى انرژى در خلیج فارس ـ به طورى که در مقایسه با جهان غرب که منابع نفتى اش در آینده نه چندان دور به اتمام مى رسد, منابع نفتى خلیج فارس حدود یکصد سال دیگر دوام خواهد داشت ـ بر اهمیت ایران مى افزاید. سه کشور دیگر نیز به دلیل موقعیت, وسعت, جمعیت, تکنولوژى, منابع و دیدگاه ضد غربى, در لیست فوق قرار گرفته اند.
جنبه هاى مختلف منافع ملى ایران و تهدید علیه آن در منطقه خزر:
منافع ملى را مى توان بهترین شرایط و وضعیت براى یک ملت تعریف نمود. بنابراین مى تواند جنبه هاى اقتصادى, سیاسى امنیتى و غیره داشته باشد که البته این جنبه ها عمیقا با یکدیگر مرتبطاند.
<
الف ـ جنبه هاى اقتصادى
موقعیت جغرافیایى ایران و قرار گرفتن این کشور بین روسیه, آسیاى مرکزى و قفقاز و دریاى خزر از یک سو و خلیج فارس و اقیانوس هند از سوى دیگر, و راه نداشتن کشورهاى شمالى به دریاهاى آزاد ((9)) و مسیر مناسب شمال به جنوب و شرق به غرب کشور ما نسبت به سایر مسیرها به دلیل فاصله کوتاه تر و ضریب امنیتى خوب, ایران را در یک موقعیت ارزنده براى بر قرار کردن ارتباط کشورهاى مذکور با دریاهاى بین المللى از طریق راه آهن و راه هاى شوسه و عبور لوله هاى نفت و گاز این کشورها به سوى بازارهاى بین المللى در آسیا و اروپا قرار داده است.
یکسانى هاى فرهنگ و تمدن ایران با کشورهاى شمالى نیز مى تواند به حفظ و ارتقاى منافع فرهنگى, امنیتى و تجارى ایران در این کشورها کمک کند. این یکسانى ها در بعضى از این کشورها مانند آذربایجان که بیش تر مردم آن شیعه اند و تاجیکستان که فارس زبان است, آشکارا وجود دارد.
به طور کلى, حفظ منافع اقتصادى ایران در منطقه, در گرو عبور لوله هاى نفت و گاز کشورهاى شمالى از خاک ایران, تبدیل راه هاى آهن و شوسه ایران به مسیر اصلى عبور این کشورها به سمت خلیج فارس و اقیانوس هند و اروپا, کسب سهم عادلانه اى از نفت و گاز موجود در منطقه خزر توسط ایران و وجود زمینه هاى مناسب براى همکارىهاى اقتصادى و صادرات کالاهاى ایرانى به این کشورهاست. در همه این موارد, دشمنان یا رقباى ایران, منافع کشور ما را مورد تهدید قرار داده اند که تلاش هاى آمریکا در عبور لوله هاى نفت و گاز از بستر دریاى خزر و کشورهاى آذربایجان, گرجستان و ترکیه, تلاش پاکستان و طالبان به تبدیل کشورهاى افغانستان و پاکستان به مسیر اصلى عبور کالا و مسافر از کشورهاى آسیاى مرکزى به سواحل اقیانوس هند, بستن قرار دادهاى نفتى براى استخراج نفت از مناطقى از دریا که در صورت توافق بر سر یک رژیم حقوقى عادلانه در دریاى خزر باید در اختیار ایران قرار گیرد و سرازیر شدن سیل کالاهاى مصرفى از ترکیه و سایر نقاط به این کشورها, از این قبیل اند.
<
ب ـ جنبه هاى سیاسى امنیتى:
در حال حاضر تهدیدهاى امنیتى علیه ایران در منطقه خزر به صورت تلاش هاى مختلف دیده مى شود:
1 ـ گسترش نفوذ ناتو به ویژه آمریکا (و ترکیه و اسرائیل) در منطقه
گسترش ناتو به شرق و سپس به منطقه خزر((10)), این کشورها را زیر چتر حمایتى کشورهاى غربى به ویژه آمریکا قرار مى دهد و بر موقعیت نسبى مساعد ایران در این منطقه تإثیر منفى بر جاى مى نهد; به گونه اى که استقرار دائمى بخش قابل توجهى از نیروهاى نظامى در مرزهاى شمالى کشور را لازم و صرف امکانات بسیارى را مى طلبد. به علاوه این امر, به اجبار بر دیدگاه و روابط خارجى کشورهاى منطقه در رابطه با ایران تإثیر مى نهد و زمینه سردى روابط و احتمالا مواجهه با یکدیگر در شمال را گسترش مى دهد. این همان چیزى است که آمریکا و اسرائیل براى ((مهار انقلاب اسلامى)) به دنبال آن هستند.
این حضور همچنین به پذیرش الگوى حکومتى ترکیه, در مقابل حکومت دین مدار در ایران بر رژیم لائیک تإکید دارد, کمک مى کند. هر چند پان ترکیسم که ترکیه محرک آن است, به دلایل مختلف از جمله: مشکلات فراوان دولت ترکیه (مانند: مسإله کردها, اختلافات با ارمنستان و ((11)) مسإله ارامنه, اختلافات با یونان بر سر قبرس و دریاى اژه((12)), اختلاف سوریه با ترکیه بر سر خلیج اسکندرون, اختلافات ترکیه و عراق و تلاش روس ها براى به دست آوردن کنترل بر تنگه هاى بسفر و داردانل), فرهنگ هاى متفاوت مللى که ریشه زبانى ترک دارند و گرایش هاى ملى گرایانه در آنها و بى توجهى آنها به شعار پان ترکیسم, دورى جغرافیایى این سرزمین ها و حساسیت و مخالفت قدرت هاى بزرگى مانند چین و روسیه با این امر, امکان تحقق ندارد; اما در هر صورت ویژگى هاى زبانى, دست آویزى براى نفوذ ترکیه به کشورهایى مانند آذربایجان, ترکمنستان... به شمار مى رود. نفوذ ترکیه در کشورهاى منطقه با توجه به نوع رژیم سیاسى این کشور, روابط گرم دولت ترکیه و رژیم صهیونیستى ـ که در تلاش مستمر براى نفوذ در منطقه است ـ براى ایران حاوى تهدیدات امنیتى است.
2 ـ گسترش حرکت هاى داراى خط مشى طالبان
هر چند نمى توان همه مبارزین مسلمان در آسیاى مرکزى و قفقاز را وهابى و داراى خط مشى طالبان تلقى کرد, ولى اخیرا گزارش مختلفى در مورد فعالیت هاى گروه هاى وهابى در داغستان, چچن, ازبکستان و قرقیزستان منتشر شده و گفته شده است که چریک هاى فعال در این منطقه, از حمایت طالبان, پاکستان و محافلى در عربستان برخوردار بوده و از سوى آنان حمایت مالى و تسلیحاتى مى شوند.((13))
تا زمانى طولانى, شیعیان ایرانى از سمت شرق, مورد تجاوز و کشتار ازبکان و از سمت غرب, مورد حمله عثمانى ها بودند. ظهور و استقرار دولت صفویه در سال 1501 م. وضعیت را دگرگون ساخت و شیعیان با کنترل بر دستگاه حکومتى و گسترش ایده تشیع, ایمن گردیدند. گسترش حرکت هاى داراى خط مشى طالبان در منطقه, با توجه به دیدگاه خاص این گروه افراطى در مورد تشیع و ایران, براى ایران تهدیدات امنیتى فراوانى به همراه خواهد داشت.
3 ـ عبور کاروان هاى مواد مخدر از منطقه
عبور کاروان هاى مواد مخدر از منطقه خزر بر امنیت منطقه تإثیر منفى بر جاى مى نهد, به گونه اى که به دلیل باز شدن پاى قاچاقچیان بین المللى در منطقه و وابستگى آن ها به دولت هاى برون منطقه اى نظارت دائمى و صرف امکانات گسترده براى مبارزه با آن ها را الزامى مى کند. بر اساس گزارش برنامه کنترل مواد مخدر سازمان ملل متحدUNDCP) ), دو مسیر انتقال موارد مخدر در حوزه خزر عبارتند از:
1 ـ مسیر قزاقستان, روسیه, اوکراین, مولداوى, ترکیه;
2 ـ مسیر ازبکستان, ترکمنستان, دریاى خزر, آذربایجان, گرجستان, ترکیه((14)).
<
ج ـ جنبه هاى زیست محیطى
شتاب جمهورىهاى تازه استقلال یافته در بهره بردارى از منابع دریاى خزر, باعث غفلت از منابع ارزشمند آبى دریا شده و مشکلات زیست محیطى پدید آورده است; به طورى که گفته مى شود طى ده سال پس از فروپاشى اتحاد شوروى, تنها حدود یک میلیون تن نفت خام وارد دریا شده است. جمهورى آذربایجان سالانه 3500 تن آلاینده شیمیایى و 400 ـ 300 میلیون متر مکعب فاضلاب صنعتى وارد خزر مى کند. قزاقستان, روسیه (از طریق رودولگا) و ترکمنستان نیز مقادیر زیادى آلاینده وارد دریا مى کنند. این در شرایطى است که هنوز لوله هاى نفتى از بستر دریا کشیده نشده اند. ورود فزاینده آلاینده ها از سوى این کشورها به دریاى خزر, این دریا را در آستانه یک فاجعه زیست محیطى قرار داده; به صورتى که خطرات آن به ویژه منافع کشور ما را ـ به دلیل لطمه زدن به شرایط مناسب موجود رشد آبزیان مانند خاویار و غیره در آب هاى ایران ـ تهدید مى کند.
در پایان, اهمیت روز افزون منطقه اى و جهانى حوزه خزر و تهدیدات بالقوه و بالفعل موجود در این حوزه علیه جمهورى اسلامى ایران, توجه بیش تر مسوولان سیاسیت خارجى کشور به حوزه خزر و انجام پژوهش هاى عمیق در زمینه تاریخ, جغرافیا, فرهنگ, اقتصاد, روابط خارجى, حکومت, نخبگان فکرى و سیاسى کشورهاى منطقه آسیایى مرکزى و قفقاز و اهداف راهبردى و تاکتیکى کشورهاى برون و درون منطقه اى توسط محافل علمى را مى طلبد.

پى نوشت ها:
1 ـ هیچ دریایى در جهان دیده نشده است که به اندازه این دریا نام هاى گوناگون داشته باشد. این نام ها یا منتسب به نام قبایل و اقوام ساکن اطراف دریا در طول تاریخ مى باشد و یا آن که از نام مناطق و شهرهاى اطراف آن گرفته شده است. تعدادى از این نام ها عبارتند از: دریاى کاسپینCaspian sea , دریاى دیلم (یا دیلمان), دریاى گیلان, دریاى خزر, دریاى طبرستان, دریاى استرآباد, دریاى خراسان, دریاى قزوین, دریاى آبسکون و دریاى گرگان. این دریا امروزه میان اروپائیان به کاسپین و میان ایرانیان به خزر یا مازندران مشهور است.
دریاى مازندران داراى حدود 1200 تا 1260 کیلومتر طول, 200 تا 550 کیلومتر عرض و 424000 کیلومتر مربع مساحت است. عمق متوسط آن در قسمت شمالى, حدود 6/2 مترى مى باشد. 45 قسمت ژرفاى کم تر از 10 متر دارد. درقسمت جنوبى, عمق متوسط دریا حدود 325 متر است و عمق دریا در این جا گاهى به 960 تا 1000 متر مى رسد. همچنین از 6380 کیلومتر طول ساحل این دریا, حدود 992 کیلومتر متعلق به ایران است.
رجوع کنید به: ربیع بدیعى, جغرافیاى مفصل ایران, 3 جلد, (تهران: اقبال, 1362), ج1, صص 129 ـ 131.
2 ـ حاتم قادرى, پژوهشى در روابط ایران و روسیه شوروى یا قرار داد 1921, دو جلد, (تهران: بى نا, 1359), ص 116.
3 ـ امروزه, ایران و روسیه مى گویند که خط حسن قلى ـ آستارا هیچ گاه مرز رسمى دو کشور نبوده و قرار دادهاى 1921 و 1940, خزر را دریاى مشترک مى شناسد. قدمت روابط ایران و روسیه حدود چهار صد سال است. این روابط با مإموریت اندى بیک به مسکو به عنوان سفیر سلطان محمد خدا بنده آغاز شد و با فراز و نشیب هایى همراه بوده است. مطامع استعمارى روسیه تزارى و سپس ایدئولوژى کمونیستى و مطامع اتحاد شوروى سد راه توسعه روابط بود. در این رابطه یکى از منابع آورده است:
روس ها در چشم ایرانیان, چهره تاریخى مثبتى ندارند. ایرانیان آن ها را مهاجمینى مى نگرند که همواره در طول تاریخ, چشم طمع به خاک ایران داشته اند و از هر فرصتى براى تجاوز به ایران بهره گرفته اند. در چشم ایرانیان, روس ها در کنار انگلیسى ها از اصلى ترین عوامل توسعه نیافتگى و عقب ماندگى کشورند. اما خصومت دیگر ایرانیان, این است که دوست دارند از تاریخ درس بگیرند و به آینده بنگرند.روس ها نیز باید ثابت کنند که چهره روسیه با چهره تاریخى شان متفاوت خواهد بود.
سید رسول موسوى, روس ها در چشم ایرانیان, آسیب شناسى روابط ایران و روسیه, فصلنامه مطالعات آسیاى مرکزى و قفقاز, شماره 12, زمستان 1374, ص .
4 ـ با فروپاشى اتحاد شوروى, دشمن غول پیکر تاریخى ایران که به هر دلیل, از جمله: رسیدن به آب هاى گرم خلیج فارس و اقیانوس هند همیشه مترصد فرصتى براى ضمیمه کردن بخش هایى از خاک ایران به خود بود و در برخى از نقاط به طور مستقیم حدود 1000 کیلومتر در خاک ایران پیش رفته و آن را ضمیمه خاکش کرده بود, مضمحل گردید و فدراسیون روسیه جدید التإسیس نیز دیگر با ایران مرز مشترک زمینى نداشت. بنابراین, موقعیت نسبى ایران بهتر شد. کمى بیش از یک دهه قبل از آن نیز پیروزى انقلاب اسلامى, باعث بستن شیرهاى گاز که روس ها مبلغ ناچیزى در مقابل دریافت آن مى پرداختند و نیز لغو مواد 5 و 6 قرار داد 1921 که از جمله استقلال ایران را مخدودش مى کردند, شد.
5 ـ اصطلاحى که آمریکایى ها براى مبارزه با انقلاب اسلامى و گسترش اندیشه ها و آرمان هاى آن به کار مى برند.
6 ـ در دریاى خزر, سه حوزه نفتى شناخته شده است: 1ـ حوزه هاى خزر شمالى در محدوده روسیه; 2 ـ حوزه خزر میانى, که در منطقه قفقاز و ناحیه ترسک و قره بغاز در شرق دریا واقع گردیده است; 3 ـ حوزه خزر جنوبى, که از سواحل آبى آذربایجان تا ناحیه کورالى ـ انزلى تا غرب ترکمنستان ادامه دارد و بیش ترین ذخایر نفتى را داراست. برخى منابع تخمین زده اند که در چهار جمهورى آذربایجان, ترکمنستان, قزاقستان و ازبکستان, حدود 2/5 تا 3 تریلیون دلار گاز و نفت هست که به 50 تا 70 میلیارد دلار سرمایه جهت استخراج نیاز دارد.
7 ـ پیروز مجتهد زاده, شمال از طریق شمال, روزنامه انتخاب, 31 / 1 / 78, ص 5.
8 ـ البته در عمل ممکن است چنین اتحادى هرگز به وقوع نپیوندد, اما احتمال وقوع آن, دولتمردان آمریکایى را آزار مى دهد. همچنین بستن اتحاد استراتژیک بین یک قدرت متوسط با قدرت هاى بزرگ, ممکن است به همان اندازه که باعث تقویت یک کشور در مقابل رقبایش شود, براى استقلال آن کشور, تهدید کننده نیز باشد.
9 ـ روسیه از این مسإله استثناست. این کشور که در قسمت هاى شرق, شمال و غرب خود با دریاهاى آزاد راه دارد; اما در عین حال, این کشور در هر سه ناحیه با مشکلاتى مواجه است. ارتباط دریایى روسیه در شرق به مراکز حیاتى جهان بسیار دور است و توسط تنگه هایى که در اختیار روسیه نیست ـ به جز یک تنگه که در اختیار ژاپن و روسیه است 10ـ محدود مى شود. در شمال, یخ بندان هاى قطبى و در غرب نیز تنگه هاى بسفر و داردانل, ارتباط دریایى این کشور را محدود مى سازند.
11 ـ این گسترش به آرامى و قدم به قدم و تحت عنوان در خواست خود کشورها صورت مى گیرد. مانور نظامى قزاقستان و آمریکا در 1376, نفوذ روز افزون کارشناسان آمریکایى و اسرائیلى در ترکمنستان, قزاقستان و آذربایجان و دعوت حیدر على اف, رئیس جمهور آذربایجان از ناتو براى ایجاد پایگاه در این کشور, در همین راستا صورت گرفته است.
رجوع کنید به: از سرباز روسى دیگر خبرى نیست, گفت و گو با عباسعلى حسن الف, سفیر آذربایجان در ایران, روزنامه انتخاب, 30 / 2 / 78, ص 5.
12ـ ارمنستان نسبت به نیمى از ترکیه ادعا دارد.
13 ـ یونان و ترکیه به جز مسإله قبرس, در مورد جزایر دریاى اژه به دلیل کشف نفت در این منطقه و میزان آب هاى سرزمینى با یکدیگر, اختلاف دارند.
14 ـ به عنوان نمونه, ر.ک.به: چالش سیاسى ـ مذهبى در حاشیه خزر, روزنامه آفتاب امروز, ص 10 و روزنامه انتخاب, 26 / 12 / 78.
15 ـ مهرداد محسنین, افق هاى همکارى ایران و روسیه در آسیاى مرکزى و قفقاز, فصلنامه مطالعات آسیاى مرکزى و قفقاز, پیشین, ص .