سرّ اسرار کیمیای رازی: تأملی بر دو مفهوم بنیادین صبغ و اکسیر در سنّت صناعت (مقاله علمی وزارت علوم)

چکیده

کیمیا از عصر مدرن تا امروز، دانشی کهن یا میراثی شبه علمی، سرشار از راز تلقی شده که ارجمندی آن عمدتاً در رویه ها و دستورالعمل های بسترساز شیمی نوین است. تردید در اصالت آثار کیمیایی، کاستی و سستی در متن پژوهی، و غلبه پیش داوری در تاریخ نگاری، کمتر مجالی برای جُستن اسرار کیمیا از درون آن فراهم کرده است. در این میان، رازی از چند جنبه بخت یار و متمایز است: (1) به مثابه طبیعی دانی متقدم و سرسلسله مکتبی در کیمیای جهان اسلام شهرت دارد؛ (2) واقعیت حیات و اصالت برخی از آثار محوری اش در این باره مورد تردید نیست؛ (3) برداشت پژوهشگران از این آثار با تلقی امروزی از علم آزمایشگاهی و مبرّا از رازناکیِ شیمی، سازگار بوده، او را نیای شیمی دانان و متفاوت از عموم کیمیاگران دانسته اند. این جستار، با مروری مقدماتی بر مبانی نظری و سنت مفهومی کیمیا، به ویژه دو شاهراه و مقصود عملیاتی آن («صبغ» و «اکسیر»)، به روایت محمدِ زکریا و از درون همه آثار در دسترس کیمیایش، با تمرکز بر سرّ الاسرار، پیوند او با سنّت مفهومی را بررسی و تأیید کرده، تمایز و بداعتش را در سنت متنی و فنی انگاشته، پیشنهادهایی نیز ارائه می کند.