اخلاق وظیفه گرا

سعدی یکی از بزرگ ترین، تواناترین و تأثیرگذارترین شاعران ایران است که در تمام فنون ِ سخنوری بر صدر نشسته است. اساس اندیشه های او را می توان در اخلاقیات جُست. آثار او مشحون از افکار اخلاقی است؛ نه تنها گلستان و بوستان که در جای جای آثارش ردپای اخلاقیّات دیده می شود. هدف این نوشتار آن است که تا ضمن ارائه نظریه اخلاق فضیلت دینی به عنوان تقریری دینی از اخلاق فضیلت در اندیشه و آثار سعدی که متأثر از آموزه های مَدرَسی او در نظامیه بغداد و تحت تأثیر شگفت انگیز امام محمد غزالی و نظام اخلاقی او شکل گرفته است، از یک سو؛ و تطابق و تمایز این اندیشه با افکار ایمانوئل کانت که از مهم ترین اندیشمندانِ تحول آفرین در زمینه فلسفه و اخلاق در جهان امروز محسوب می شود، از سوی دیگر؛ به بررسی و واکاوی بپردازد.

دو جریان اصلی حاکم بر حوزه فلسفه اخلاق عبارت اند از: اخلاق فضیلت (virtue ethics) و اخلاق وظیفه گرا (deontological ethics). دریافت فضیلت محور از اخلاق دریافتی است که اغلب دانشوران حوزه فلسفه اخلاق آن را بارزترین ویژگی تفکر اخلاقی کلاسیک قلمداد می کنند. درواقع فلسفه اخلاق مورد نظر افلاطون و ارسطو و به تبعِ آنها فیلسوفان اسلامی و مسیحی، فلسفه اخلاقی بود که می بایست به فضیلت مندشدن آدمی می انجامید. این در حالی است که اخلاق وظیفه گرا، عمدتا اخلاقی است که با تحولات ژرف سده های اخیر در حوزه تفکر ملازم بوده است؛ تحولاتی که در آن مبنای داوری اخلاقی عمل به وظیفه از سوی شخص آن هم با ابتنای بر مقوله حقوق انسانی است. ما در این مقاله خواهیم کوشید تا از اولویت اخلاق وظیفه گرا بر اخلاق فضیلت در عرصه ی رسانه دفاع کنیم. «اولویت» در اینجا به معنای «برتری» نیست بلکه سخن بر سر آن است که ما برای رسیدن به اخلاق فضیلت محور در عرصه ی رسانه، ضرورتا نیازمند شناسایی اولویت اخلاق وظیفه گرا بر اصول اخلاق فضیلت در این عرصه هستیم.

از مهم ترین مفاهیم در فلسفه اخلاق، سعادت به عنوان زیربنای ذهنی تمام اعمال آدمی است. با این حال، بنا به اخلاق کانتی، سعادت نمی تواند مبنا یا انگیزه ای برای اخلاق کلی و مطلق باشد. هدف در این نوشتار، بررسی چرایی طرد سعادت از اخلاق کانتی است. مقاله با تعریف سعادت آغاز می شود و در ادامه، انتقادات و اصول اخلاق کانتی که در تضاد با سعادت خواهی هستند، بررسی می شوند؛ و در نهایت، با انتقاداتی پایان می یابد. هدف اخلاق، تنظیم قوانینی مطلق و نامشروط است که اصل تجربی سعادت نمی تواند چنین قانونی را فراهم کند. اخلاق صوری کانت با تکیه بر عینیت قوانین عقل آدمی، هرگونه توجه به ماده و غایت تجربی را زیان بار می داند؛ اما سعادت امری ذهنی و فردی است که احکام آن، نه می توانند کلی باشند و نه ضرورتاً سعادت را به عنوان نتیجه در پی داشته باشند؛ چراکه سعادت تا حد زیادی به دست طبیعت فراهم می شود. مهم ترین انتقاد به چنین اخلاقی، در نظر نگرفتن جایگاهی برای سعادت اندیشی در ترغیب به عمل اخلاقی است. عمل اخلاقی، یا به پشتوانه ای همچون خداوند برای اوامر و نواهی خود نیاز دارد یا به لحاظ سعادت شخصی، که اخلاق کانت فاقد آنهاست.

این مقاله حقوق شهروندی را از منظر اخلاق بررسی می کند. در اخلاق هنجاری رویکردهای گوناگونی وجود دارد که در هر یک از آنها منظر اخلاقی به شکل خاصی صورت بندی می شود. از میان این رویکردها ابتدا پنج رویکرد متفاوت را به اجمال شرح می دهیم و سپس می کوشیم به این پرسش پاسخ دهیم که «از منظر هر یک از این رویکردها حقوق شهروندی چه منزلت و وضعیتی پیدا می کند؟». مقاله سه بخش دارد. پس از طرح مباحث مقدماتی در بخش (1)، در بخش (2) سرشت قانون در فلسفه حقوق را به اجمال بررسی می کنیم. بخش (1/3) به بررسی حقوق شهروندی از منظر اخلاق فضیلت مدار اختصاص دارد. در بخش (2/3) حقوق شهروندی از منظر اخلاق وظیفه گرا مورد بررسی قرار خواهد گرفت. بخش (3/3) حقوق شهروندی را از منظر اخلاق فایده گرا شرح می دهد. و سرانجام، بخش (4/3) به بررسی حقوق شهروندی از منظر اخلاق عدلیه (معتزله و امامیه) و اخلاق اشعری می پردازد.

هرچند خاستگاه بنیادگرایی، جامعه آمریکای پروتستان دهه دومِ قرن بیستم است اما بدلیل سرایت این مفهوم به سایر ادیان و هم چنین کاربرد آن در حوزه های غیر دینی، بنیادگرایی به یکی از مفاهیم کلان چند دهه گذشته تبدیل شده است، در نتیجه از معنای اولیه خود دور افتاده و نیاز به باز تعریف دارد. اینکه بنیادگرایی اسلامی چیست و چه شاخص هایی دارد؟ سوال اساسی مقاله است که برای پاسخ به آن به هجده متخصص مراجعه شده است. تحلیل محتوای پاسخ های مصاحبه شوندگان این نتیجه را به دست داده است که اگر چه بنیادگرایی اسلامی دارای شاخص های فراوانی است اما می توان چهار شاخص «نص گرایی»، «استفاده از خشونت»، «ساختن جامعه بر مبنای شریعت» و «مخالفت و مبارزه با مدرنیته» را اصلی ترین شاخص های آن دانست، بنابراین بنیادگرای اسلامی عبارت است از هر فرد یا گروه نص گرای مخالف با مدرنیته که خواستار ساخت جامعه بر مبنای شریعت است و در راه رسیدن به این هدف، از خشونت استفاده می کند.

پژوهش حاضر با هدف تعیین رابطه اخلاق وظیفه گرا و اهداف پیشرفت با واسطه گری منبع کنترل به انجام رسیده است. این پژوهش به روش توصیفی- همبستگی انجام گرفت. جامعه آماری پژوهش شامل دانشجویان مقطع کارشناسی دانشگاه شیراز بودند؛ که از آن میان 440 دانشجو (221 دختر) و (219 پسر) به شیوه نمونه گیری تصادفی خوشه ای چند مرحله ای انتخاب شدند؛ و به پرسشنامه های اخلاق وظیفه گرا، منبع کنترل و اهداف پیشرفت پاسخ دادند. جهت پاسخگویی به فرضیه های پژوهش از تحلیل مسیر در مدل یابی معادلات ساختاری استفاده گردید. نتایج نشان داد که اگرچه وظیفه شناسی و معتمد بودن با هر سه هدف پیشرفت عملکردگرایی، تبحرگرایی و تبحرگریزی رابطه مثبت و معنی دار دارند؛ امّا با هدف عملکردگرایی میزان رابطه بیشتر است. همچنین نتایج نشان داد که منبع کنترل می تواند در رابطه بین اخلاق وظیفه گرا و اهداف پیشرفت واسطه گری کند. از دیگر نتایج این پژوهش می توان به رابطه معنی دار منبع کنترل درونی و بیرونی با هر سه هدف پیشرفت حاضر در پژوهش اشاره کرد. نتایج این پژوهش به توسعه دانش نظری در مورد نقش پیشایندی منش های اخلاقی و منبع کنترل در رابطه با اهداف پیشرفت کمک شایانی می کند. همچنین به لحاظ کاربردی، تلویح نتایج پژوهش آن است که با آموزش منش های اخلاقی وظیفه شناسی و معتمد بودن و بازآموزی اسنادی (منبع کنترل) می توان به رشد اهداف پیشرفت مناسب کمک نمود.

کدام دسته از کارکنان ناجا ممکن است بیشتر جذب هنجارهای انحرافی محیط کار خود شوند؟ این پرسش اصلی این پژوهش تعقیبی است که بر اساس یافته های مدل عوامل اثرگذار بر امکان هنجارپذیری انحرافی کارکنان ناجا (شامل متغیرهای میزان سرپرستی، روحیه فرمانبرداری، فشار خرده فرهنگی، تفکر اخلاقی فایده گرا طبق مطالعه کاظمی، 1396) می خواهد دریابد که آیا گروههای متفاوت از حیث متغیرهای مقوله ای یا جمعیت شناختی (سنی، تحصیلی، درآمدی، و جایگاهی) به شیوه یکسانی از مدل شناسایی شده فوق متأثر می شوند؟ در این مطالعه کاربردی با تحلیل میان گروهی داده های ثانویه حاصل از مطالعه کاظمی (1396) به بررسی سؤال فوق پرداخته شد. یافته ها نشان می دهد اثر تفکر اخلاقی فایده گرا بر هنجارپذیری انحرافی کارکنان دارای درآمد پایین بسیار بیشتر از سایر کارکنان است. همچنین یافته ها نشان می دهد وجود روحیه فرمانبرداری در سازمان، کارکنان دارای تحصیلات بالاتر را بسیار بیشتر آزار داده و به سمت هنجارپذیری انحرافی سوق می دهد. همچنین دریافتیم افراد دارای سن کمتر و همچنین دارای تحصیلات پایینتر بسیار بیشتر از فشار خرده فرهنگی متأثر می شوند و ممکن است بر اثر این امر به هنجارهای انحرافی تن در دهند. در انتها توصیه هایی کاربردی به مدیران و مقامات ناجا در خصوص پیشگیری از این اثرپذیریها ارائه شده است.