فلزکاری

در تبیین باستان شناسی عصر آهن شمال و شمال غرب ایران، مطالعه آثار فلزی به دلیل ارزش های فنی نهفته در آن ها از اهمیت خاصی برخوردار است. زیرا اساس گاهنگاری عصر آهن فلات ایران منطقه شمال غرب، به ویژه محوطه حسنلو است و در حقیقت فن فلزگری در این دوره از این منطقه به مناطق دیگر فلات ایران راه پیدا می کند. در این پژوهش شناخت چگونگی روش های ساخت آثار فلزی محوطه های شمال و شمال غرب ایران در عصر آهن به لحاظ روش های ساخت اشیای فلزی موردبررسی قرارگرفته است. بدین منظور آزمایش متالوگرافی بر روی آثار فلزی محوطه های عصر آهن گوهر تپه و گورستان لفورک در استان مازندران واقع در منطقه شمال ایران و محوطه های عصر آهن حسنلو، کردلر تپه، هفتوان تپه، زیویه و گورستان مسجد کبود، واقع در منطقه شمال غرب ایران انجام گردید و از هر هفت محوطه عصر آهن شمال و شمال غرب ایران، یک نمونه شی فلزی برای آزمایش متالوگرافی انتخاب گردید. در این پژوهش، با استفاده از روش میکروسکوپی الکترونی روبشی به بررسی روش های ساخت آثار فلزی پرداخته شد. نتایج حاصل از این آزمایش نشان می دهد که عمده ترین روش های ساخت آثار فلزی در این محوطه ها چکش کاری گرم و ریخته گری بوده است.

سیاه قلم یا اسود سرب، آلیاژی از ترکیب نقره، مس و سرب آمیخته با گوگرد است که بر سطح فلزات نقره و طلا کاربرد داشته که با کنده کاری یا حکاکی سطح فلز پایه، و با اعمال حرارتْ آلیاژ بر سطح آن تثبیت شده و به صورت طراحی سیاه رنگی بر سطح براق فلز پایه نمایان می شود. اوج این هنر در دوره سلجوقیان بوده است. با توجه به کاربست شیوه سیاه قلم در میان مسلمانان، ارامنه و صابئین؛ وجود پیشینه غنی این هنر می تواند در هر یک از این اقوام زمینه ای از ابتکار و نوآوری را ایجاد کند. پژوهش پیش رو درصدد شناسایی ویژگی های هنر سیاه قلم دوره سلجوقی و کاربست آن در گسترش هنر فلزکاری معاصر انجام شده است. اطلاعات کتابخانه ای و داده های اسنادی با رویکرد توصیفی-تحلیلی بررسی شده اند و پژوهش حاضر در پی پاسخ گویی به سؤالات زیر است: 1- شیوه تزیینی سیاه قلم در دوره سلجوقی چگونه اجرا می شده است؟ 2- چگونه می توان شیوه تزیینی سیاه قلم دوره سلجوقی را در هنر فلزکاری معاصر به کار برد؟ نتایج پژوهش نشان می دهد الهام گیری و کاربست شیوه های هنری میراث تاریخی ایرانی در عین نوآوری و خلاقیت و به کارگیری تکنولوژی روز می تواند در گسترش این هنر فلزکاری در بین اقوام ایرانی اعم از مسلمان و غیرمسلمان مؤثر واقع شود.

بیان مسئله: چراغ پایه های فلزی، از سده چهارم هجری به این سوی، از جمله شاخص ترین نوع وسیله های روشنایی دوره اسلامی در ایران به شمار می روند. چراغ پایه ها، همان گونه که از نامشان پیداست، پایه یا ایستنده ای بوده اند که پیه سوزی بر روی آنها قرار می گرفته است. این وسیله ها در روند تکامل خود از طرح های شاخصی برخوردار شده اند که شناخته شده ترین آنها با روپایه های کاودیسی شده و پایه های چمباتمه زده از اشکال درخشان سده های پنجم و ششم هجری به شمار می رود. مسئله عمده ای که این تحقیق بدان می پردازد بررسی و پی گیری روند تحولات طرح چراغپایه های فلزی دوره اسلامی در ایران و شناسایی مهم ترین ویژگی های گونه شناختی آنها است.هدف مقاله: براین اساس، این مقاله بر آن است تا با مطالعه مهم ترین تحولات و تغییرات ایجاد شده در شیوه طراحی چراغ پایه های فلزی دوره اسلامی مسیری را که هر کدام از آنها از ابتدای دوره اسلامی تا حدود سده هفتم هجری طی کرده اند شناسایی و ترسیم کند. سؤال مقاله: بارزترین گونه های چراغ پایه های فلزی تولید شده در ایران دوره اسلامی چه ویژگی هایی دارند؟روش تحقیق: برای انجام این پژوهش از روش تحقیق توصیفی تحلیلی استفاده و درصد بسیار زیادی از اطلاعات موردنیاز به روش کتابخانهای جمعآوری شده است. همچنین، در این پژوهش، برای تبیین تحولات صورت گرفته در انواع و گونههای مختلف چراغ پایه های فلزی ایرانیاسلامی از معیارهای خاصی بهره گرفتهام که کمار ویاس برای بررسی نظاممند تاریخ تحولات اشیا پیش روی محققان نهاده است. نتیجه گیری: پس از انجام بررسی های لازم، درنهایت، مهم ترین تحولات طراحی چراغ پایه های فلزی دوره اسلامی ایران طی سه گونه متمایز شناسایی و دسته بندی شده است: گونه اول چراغ پایه هایی با روپایه های کاودیسی شده و پایه های چمباتمه زده را شامل می شود؛ گونه دوم، دربرگیرنده چراغ پایه هایی با روپایه های گنبدی شکل با پایه های چمباتمه زده است و، نهایتاً در گونه سوم، چراغ پایه هایی با پایه های گنبدی شکل را معرفی می کند. در آخر مشخص شد که هم زمان با رواج و رونق شمعدان های زنگوله ای شکل مشهور دوران اسلامی در ایران تحول طراحی چراغ پایه ها متوقف شده است؛ به نظر می رسد محبوبیت روزافزون شمعدان های فلزی این دوره موجب کاهش استفاده از این چراغ پایه ها شده است.

دوره ساسانی یکی از دوره های مهم تاریخ ایران است که آثار هنری بی نظیری از این دوره برجای مانده است. عناصر تزئینی در آثار هنری این دوره حاکی از پیوند باورها و اعتقادات در اندیشه انسان است. کتاب "بررسی ظروف فلزی ساسانی از دیدگاه نمادشناسانه" توسط ندا اخوان اقدم در سال 1396 و در انتشارات فرهنگستان هنر به چاپ رسیده است. در این کتاب علاوه بر عدم وجود نظم مشخص و منسجم برای تحلیل نقوش، کاستی های شکلی و محتوایی مشاهده می شود. پژوهش حاضر با تکیه بر روش کتابخانه ای به نقد انتقادی کتاب پرداخته و ساختار شکلی و محتوای علمی آن را ارزیابی نموده است. در این راستا کاستی ها اشاره و نظرات انتقادی ذیل هر یک از مباحث بیان شده است. اشاره به کاستی ها به منظور دستیابی به مفاهیم و تبیین وجوه نمادین نقوش در ظروف فلزی ساسانی بوده که از نتایج این نوشتار است.

بیان مسئله: حکاکی بر نقره (نقره کاری) یکی از هنرهای رایج در شهر تبریز بوده که شاخه ای از هنر فلزکاری است. این هنر را نقره کاران مهاجر و ارمنی ساکن در ترکیه با خود به ایران آورده اند و سابقه آن در کشورمان به حدود صدسال می رسد. به این ترتیب مهم ترین مسئله این پژوهش شناسایی پیشینه نقوش حکاکی در هنر ارامنه و ایران است. هدف مقاله: هدف از این مقاله پس از معرفی حکاکی بر نقره، شناسایی سیر تحول فرم و نقش رایج در حکاکی بر نقره تبریز است. سؤال مقاله: سؤال های اصلی این تحقیق عبارت اند از: هنر حکاکی بر نقره از نظر تکنیک ساخت و تزیین چه تغییراتی کرده است؟ سابقه استفاده از نقوش در هنر حکاکی به کجا می رسد؟ روش تحقیق: برای رسیدن به پاسخ این پرسش ها از روش تاریخی و توصیفیِ تحلیلی بهره گرفته شده است. اطلاعات و داده های موردنیاز این تحقیق از طریق منابع کتابخانه ای و داده های حاصل از مطالعات میدانی و مشاهدات عمیق نگارنده به انجام رسیده است. در این پژوهش روش تجزیه وتحلیل داده ها نیز کیفی است. نتیجه گیری: در نهایت نتایج حاصل از تحقیق نشان می دهد نقره کاری بعد از گسترش در ایران تغییر کاربری در فرم داده است و علاوه برآن نقوش مورداستفاده در این هنر نیز متحول شده است. ریشه نقوش حکاکی نقره در 50 سال اول بعد از مهاجرت هنرمندان تحت تأثیر نقوش رایج در هنر ارامنه و نقوش فلزکاری ایران در دوره های قبل بوده است و در 50 سال دوم بعد از تثبیت نقره کاری در شهر تبریز فرم و نقوش آن تحت تأثیر هنر فلزکاری دوره های قبل و شاخص های اجتماعی و فرهنگی موجود در جامعه قرار گرفته است.

منطقه ی شمالی ایران به ویژه مازندران و گلستان، سرشار از هنرهاست. در میان هنرهای گوناگون، هنر فلزکاری این خطه، خصوصاً در دوره ی قاجار بنا به دلایل مختلفی مانند کمبود موزه های استانی و نگهداری اشیاء در گنجینه ها، کمتر مورد توجه و پژوهش قرار گرفته است و هنوز منبع مکتوب مستقلی درباره ی این آثار هنری به دست نیامده است. آثار فلزی قاجاری مازندران در گوشه و کنار موزه ها حاکی از وجود این هنر در این منطقه بوده است و بهره گیری از نقشمایه ها ی هندسی، گیاهی، حیوانی و کاربرد خط بر روی این آثار جلوه ای خاص به آن ها داده است. با وجود آثار فلزی متعدد از دوره ی قاجار این منطقه، به دلیل عدم مستند نگاری تمامی اشیاء، چهار شی معتبر و مستند به عنوان نماینده این آثار از موزه ملی ایران و موزه شهرستان بابل انتخاب و با بهره گیری از آنالیز خطی نقوش به مطالعه ی آن ها پرداخته شده است تا به موجب آن، نقاب از چهره ی این آثار فراموش شده برداشته شود. هدف اصلی پژوهش را بررسی این نقشمایه ها، معنای نمادین نهفته در   آن ها و معرفی نقوش غالب در این دوره ی منطقه در بر دارد. اطلاعات اولیه این پژوهش  به صورت کتابخانه ای و میدانی است و در تدوین آن ها از شیوه توصیفی- تحلیلی  بهره گرفته شده است.  

در بین تولیدات هنری صفوی و قاجاری، آثاری دیده می شود که ذوق و نبوق هنری هنرمندان این دوره را نمایان م یکند. کشکول ها نمونه ای از این آثار هستند. کشکولِ دراویش یا عارفانه تر، کِشتی شراب عرفانی، اثر هنری و یکی از وسایل درویشان و جزئی از فرهنگ صوفیانه و دروی شمسلکی است که هم زمان با پیدایش مرام و مسلک صوفی گری، زهد و درویشی در دوران صفوی، ظهور یافت و در دوران قاجار از حیث ساخت، کاربرد، نفاست و زیبایی به اوج خود رسید. نمود این تلاش و پردازش هنرمندانه در کشکول مجموعه شاهزاده صدرالدین آقاخان مربوط به این دوران، خودنمایی م یکند. خاستگاه و مبدأ کشکول، هندوستان)مجمع الجزایر( است که در اثر مراودات دراویش و صوفیان ایران و هند، به ایران آمد و رواج یافت. در این مقاله ضمن معرفی کشکول و ابعاد کاربردی، آیینی و زیباشناختی آن، کشکول مجموعه شاهزاده صدرالدین آقاخان معرفی و از منظر فنی، زیباشناختی و تاریخی مورد بررسی و تحلیل قرار م یگیرد؛ چه ای نکه دو تن از محققان غربی)آنتونی ولش و جیمز آلن( دو نظر متفاوت درباره تاریخ ساخت و هنرمند سازنده آن دارند. آنتونی ولش باتوجه به اظهارنظراتی، کشکول را متعلق به قرن یازدهم و دوره صفوی و جیمز آلن آن را متعلق به قرن نوزدهم و دوره قاجار م یداند. این پژوهش از نوع بنیادین و روش تحقیق توصیفی - تحلیلی می باشد. روش گردآوری اطلاعات کتابخان های و جستو در موزه ها می باشد.

فلزکاری یکی از مهم ترین شاخه های هنر دوران اسلامی است که از جایگاه ویژه ای در تمامی ادوار برخوردار بوده است. یکی از بسترهای مطالعاتی و پژوهشی مناسب به منظور بررسی کتیبه نگاری، هنر فلزکاری می باشد. عصر صفوی یکی از دوره های شکوفا در هنر فلزکاری است که با تأثیرپذیری از مذهب تشیع هنرمندان، آیات و احادیث را در قالب کتیبه بر روی آثار فلزی منعکس کرده اند. نگارندگان در مقاله پیش رو با روش پژوهش توصیفی و ابزار گردآوری اطلاعات کتابخانه ای و میدانی (موزه ای) به بررسی کتیب هنگاری عصر صفوی برمبنای ظروف فلزی پرداخته اند؛ ه مچنین برای بالا بردن کیفیت و دقت هر چه بیشتر این پژوهش، تمرکز خود را به بررسی تعدادی از ظروف ارزشمند واقع در موزه آستان قدس رضوی معطوف نموده اند. نتیجه بررسی بیانگر آن است که هنرمندان فلزکار این دوره در کتیب هنگاری ظروف فلزی، عمدتاً مضامین مذهبی را مدنظر قرار داد هاند که شامل اسامی ائمه معصوم، ذکر صلوات و آیاتی از قرآن مجید است؛ در مواردی نیز شاهد اشعار زیبا بر روی ظروف هستیم که به کاربرد آن ها اشاره دارد.

مکتب فلزکاری مصر و به طور مشخص قاهره، یکی از قطب های تولید آثار فلزی در جهان اسلام ب هویژه در دوران مملوک یها است که توانست در فضای آرام جامعه آن روزگار، آثار کیفی و کمی برجسته ای، هم به لحاظ کاربرد و هم بُعد زیباشناختی تولید و عرضه کند. تعدادی از آثار باقی مانده از این مکتب در موزه های ویکتوریا و آلبرت، مجموعه نوحدالسعید و موزه هنرهای اسلامی قاهره نگهداری م یشوند. یافته های این پژوهش حاکی از تأثیرپذیری و الگوبرداری هنرمندان مصری در فرآیند ساخت، شک لدهی، تزئین و موضوعات تزئین، از آثار موصلی است. در واقع، آثار فلزکاری مصر ضمن حفظ هویت خاص خود، با آثار تولید شده در مکتب فلزکاری موصل، دارای شباهت و ارتباطی نزدیک و تنگاتنگ است. مطالعه، بررسی، تحلیل و معرفی هشت اثر ساخت مکتب فلزکاری مصر از منظر ف نشناختی و زیباشناختی، هدف این مقاله است. پرسش اصلی و مرتبط با موضوع حاضر این است که آثار فلزی ساخته شده در مکتب فلزکاری مصر شامل چه نوع ویژگی های فنی و زیباشناختی است؟ خلاصه نتایج تحقیق چنین است: همگی آثار یاد شده در روند ساخت، به شیوه قال بگیری و ریخته گری تولید شد هاند. این آثار با استفاده از شیوه ترصیع کاری، تزئین و آراسته شده اند. شیوه تولید و تزئین در مکتب فلزکاری مصر برگرفته از مکتب فلزکاری موصل است. انواع تزیینات انسانی )اسب سواران و شکارچیان(، جانوری )حیوانات و پرندگان(، گیاهی )انواع گل و بوته های انتزاعی(، هندسی )انواع شکل ها( و خط نگار هها )انواع کتیبه های نوشتاری( بر بدنه آثار قاهره به کار رفته است. ضمن این که بیشترین تزیینات، شامل خط نگاره ها و عناصر نوشتاری است. این مقاله از نوع کیفی و روش تحقیق توصیفی - تحلیلی است. ه مچنین شیوه گردآوری داده ها به صورت کتابخانه ای است.

هنر-صنعت فلزکاری شهر موصل، یکی از مهمترین مکاتب فلزکاری در دوره اسلامی و به ویژه در قرن ششم و قرن هفتم هجری و در زمان فرمانروایی خاندان آلزنگی و به طور خاص، بدرالدین لؤلؤ مهمترین حکمران این خاندان بود. هنرمندان و صنعتگران موصلی در این دوره توانستند با بهرهگیری و تأثیرپذیری از فنون ساخت و تزئین آثار فلزی که از تمدنهای گذشته و همجوار نظیر تمدن ساسانی و تمدنهای همعصر، به ویژه تمدن درخشان سلجوقی و مکتب فلزکاری خراسان شده بود، بهترین آثار را با به-کارگیری خلاقیت و نوآوری در ساخت و تزئین با هویت بومی، فرهنگ و آداب موصل تولید کنند. از انواع تولیدات مشهور موصل میتوان به آبریزهای ساخت این مکتب اشاره داشت که یکی از عمدهترین تولیدات در عرصه ساخت ظروف فلزی بوده است. آبریز شجاعبن منعه موصلی، یکی از برجستهترین آبریزهای مکتب فلزکاری موصل است که به لحاظ فنشناختی و زیباشناختی و ارزش های جامعه شناختی و مردمشناختی، میتواند منبع خوبی برای شناسایی جامعه و طبقه مردمِ موصل قرن هفتم هجری باشد. این آبریز با پیشرفتهترین فن ریختهگری ساخته و با کیفیترین شیوه تزئین یعنی ترصیعکاری با نقره، آراسته شده است. روایتهای نقشپردازی شده از نوع موضوعات رایج آن روزگار جامعه موصل(طبقه اشراف و فرودست) است. موضوعات کنده کاری شده بر بدنه آبریز عبارت است از: ورزش(کشتی)، موسیقی، رقص، شکار، نبرد و آرایش کردن میباشد. این مقاله از نوع بنیادین و روش تحقیق توصیفی- تحلیلی و روش گردآوری اطلاعات هم کتابخانهای است

سیاه قلم، شیوه ای تزئینی و آلیاژی از فلزات نقره، مس، سرب و گوگرد است و برای مشخص کردن نقوش در حکاکی مورد استفاده قرار می گیرد و در تبریز و اهواز با اختلافاتی جزئی در ترکیبات ساخته و اجرا می شود. ابتدا فلز پایه شکل داده می شود و درنهایت روی اثر گرد سیاه قلم پاشیده و حرارت داده می شود تا تثبیت گردد. روبه فراموشی نهادن این هنر در بین ارامنه و صابئین مندایی و وجوه اشتراک و افتراق در شیوه ی ساخت و اجرای آن اهمیت موضوع پژوهش است و همین امر ضرورت انجام پژوهش را ایجاد کرده است. بنابراین شناخت ترکیبات و نحوه ی ساخت آلیاژ سیاه قلم ارامنه تبریز و صابئین مندایی اهواز و شناسایی وجوه اشتراک و افتراق فنی آلیاژ و نحوه ی ساخت آن در بین دو قوم هدف اصلی پژوهش است. در این راستا اطلاعات کتابخانه ای، اسنادی و میدانی با رویکردی توصیفی- تحلیلی و تطبیقی بررسی شده و پژوهش به تجزیه و تحلیل مواد شیمیایی سیاه قلم دو منطقه پرداخته است و نتایج نشان می دهد ترکیبات سیاه قلم در بین ارامنه و صابئین مندایی با جزئیاتی اندک انجام می شود و سیاه قلم ارامنه شامل ترکیب نقره، مس، سرب و گوگرد است و در بین صابئین مندایی ترکیب سرب دار و بدون سرب هر دو رایج بوده است.

نشانه شناسی به عنوان ابزاری پژوهشی برای فهم حقیقت، نقش مهمی در آشکار نمودن علائم پنهان، رموز و نمادهای مذهبی دارد. از آن جایی که در دوره صفویه فلزکاری از اهمیت زیادی برخوردار و دارای ارزش فرهنگی، هنری و مذهبی در ابعاد مادی و معنوی بوده است، چنان چه هنرمندان ایرانی در این دوره با استفاده از فلز ارتباط بین هنر و مذهب را فراهم نمودند، به همین جهت پژوهش حاضر با هدف بررسی نشانه شناسی نمادهای مذهبی در فلزکاری دوره صفویه به دنبال پاسخ به این سؤال است که چه نمادهای مذهبی در نقوش (گیاهی، حیوانی و مرکب) فلزکاری صفوی کاربرد داشته اند؟ شیوه پژوهش توصیفی-تحیلی بوده و جمع آوری اطلاعات با استفاده از منابع اسنادی، مشاهده و مصاحبه صورت گرفته است. نتایج پژوهش بیان گر آن بوده است که مهم ترین نمادها در نقوش (گیاهی، حیوانی و مرکب) عصر صفویه، بته جقه، شیر، طاووس و شیر و خورشید بوده اند. هر چند این نمادها در طول تاریخ کهن ایران معانی مختلفی در بر داشته اند؛ ولی در این دوره تحولاتی در مفاهیم نمادها و نشانه ها در نقوش رخ داده است، یعنی علاوه بر همراه داشتن مفهوم ذاتی نماد، مفاهیم جدیدی به خود گرفته اند، که همان ارتباط با فرهنگ اسلامی و مذهب تشیع بوده است و گرایش به برداشت مذهبی از نمادهای مذکور افزایش یافته است.

سیاه قلم یکی از شیوه های تزئینی فلزکاری و آلیاژی از فلزات نقره، مس، سرب و گوگرد می باشد و از آن برای ایجاد سایه روشن و جلوه بیشتر نقوش حکاکی شده بر روی سطح فلزات استفاده می شود. امروزه شهرهای تبریز در استان آذربایجان شرقی و اهواز در استان خوزستان از مراکز اصلی سیاه قلم می باشند و بیشتر هنرمندان ارامنه در تبریز و اقوام صابئی مندایی در اهواز از قدیم به این صنعت هنری می پردازند. در راستای اهمیت موضوع، هدف اصلی، بررسی تکنیک سیاه قلم بر روی حکاکی نقره تبریز و آثار صابئین مندایی اهواز و تطبیق نقوش تزئینی هنر دو قوم است و به بیان دیگر در این پژوهش، پژوهشگران به دنبال پاسخ به این سؤالات بوده اند که چه نقوشی در آثار سیاه قلم ارامنه تبریز و صابئین مندایی اهواز به کار می رود؟ و چه وجوه اشتراک و افتراقی بین نقوش تزئینی آثار سیاه قلم دو قوم وجود دارد؟ بنابراین اطلاعات پژوهش به شیوه کتابخانه ای، اسنادی و میدانی با رویکرد توصیفی- تحلیلی- تطبیقی بررسی شده و نتایج پژوهش نشان می دهد در تزئینات آثار سیاه قلم ارامنه بیشتر از تزئینات گیاهی و هندسی و ترکیب بندی انتزاعی از گیاهان استفاده شده و بیشتر نقوش آثار صابئین مندایی شامل نقوش گیاهی، حیوانی، انسانی می باشد که به صورت صحنه هایی از مناظر و طبیعت و جغرافیای محیطی این قوم می باشند.

سنجاق های قفلی از جمله اشیایی است که در اوایل عصرآهن(حدود 1400ق.م) ابداع شده و در اواسط این دوره و حدود 800ق.م در مناطق مختلف عمومیت پیدا کرده و استفاده از آن توسط فرهنگ های مختلف، به شکل های متنوع و کاربردهای مختلف تاکنون تداوم پیدا کرده است. این ساخته ها بعد از گسترش استفاده در عصرآهن 3 و در مناطق مختلف و از جمله ایران، جهت اتصال لباس، تزیین شخصی و در مواردی به عنوان طلسم به کار برده شدند. در خصوصگونه شناسی سنجاق قفلی های مکشوفه از ایران تاکنون پژوهش جامعی در داخل صورت نگرفته و پژوهش های باستان شناسان غربی نیز یافته های چند دهه اخیر را شامل نمی شوند. پژوهش حاضر با هدف مطالعه تاریخچه، معرفی و گونه شناسی سنجاق قفلی های عصرآهن ایران انجام شده و تلاش دارد به روش توصیفی-تحلیلی و ابزار کتابخانه ای به اهداف مورد نظر دست یابد. نتایج حاصله نشان می دهد سنجاق قفلی بعد از ابداع در حوضه مدیترانه، به تدریج در مناطق دیگر رواج پیدا کرده و در موارد زیادی جایگزین سنجاق های میله ای شدند. در اواخر قرن 8ق.م و به ویژه در طول قرن 7ق.م سنجاق قفلی در قالب گونه ها و زیرگونه هایی مختلفی و نیز کاربردهای مشابه در ایران عمومیت پیدا کرد؛ هر چند نوع فنردار مثلثی شکل آن بیشترین فراوانی را داشته است.

کشکول فولادی موزه متروپولیتن نیویورک (به شماره 2018.665.1)، یکی از آثار فلزکاری دوره قاجاریه است که در مراسم سقایی ماه محرم بیش ترین کاربرد را داشته است. نمونه موجود در موزه متروپولیتن نیویورک، دارای نقوش و تزئینات خاصی است که به نظر می رسد تأثیرات تفکرات پیشااسلامی در نقوش آن وجود دارد. اهمیت موضوع بیان شده ضرورت انجام پژوهش را ایجاب کرده است که به شناسایی نقوش تزئینی به کاررفته در کشکولِ فولادیِ موزه متروپولیتن نیویورک و شناخت معانی و مفاهیم این نقوش تزئینی براساس شمایل شناسی اروین پانوفسکی به عنوان اهداف پژوهش، پرداخته شود. برای نیل به اهداف بیان شده، دو پرسش مطرح شده است: 1. چه نقوشی در کشکولِ فولادیِ موزه متروپولیتن نیویورک به کار رفته است؟ 2. این نقوش تزئینی براساس شمایل شناسی اروین پانوفسکی دارای چه معانی و مفاهیمی هستند؟ پژوهش با تجزیه و تحلیل کیفی اطلاعات کتابخانه ای و داده های اسنادی و تصویری و با رویکرد توصیفی- تحلیلی انجام شده و نمونه موردی شامل کشکول فولادی موجود در موزه متروپولیتن نیویورک است. نتایج پژوهش نشان می دهد نقوش تزئینی مار، قاب اسلیمی، نقوش گیاهی، آیات قرآنی و شمسه در تزئین کشکول فولادی موزه متروپولیتن به کار رفته است و این اثر آمیزه ای از یک هنر با محتوایی اسلامی و پیشااسلامی- ایرانی است، زیرا کشکول تکامل یافته کاسه های کشتی شکل است و در گذشته، کاسه های کشتی شکل، نجات بخش از غم محسوب می شدند و کشکول ها نیز ظروف متبرک اسلامی در مراسم سقایی عاشورا هستند که در دوران صفویه در التقاط باورهای شیعه و صوفیه شکل گرفته اند و به نوعی رویکرد باستان گرایی حاکم بر دوره قاجار در این اثر مشهود است.

کتیبه های دارای صورت در قرون میانه دنیای اسلام با شکل های مختلف به خصوص در اشیای فلزی به کار رفته اند. مسئله اصلی این است که  نگاه به آن ها بیشتر به شکل نوعی خوشنویسی تفننی یا جزیی از  نقش واق بوده و هیچ گاه به شکل جامع و دقیق به نمونه های گوناگون و تفکرات احتمالی بانیان و هنرمندان توجه نگردیده است. هدف این پژوهش بررسی خاستگاه، مضامین و فرم های گوناگون آن جهت پی بردن به دلایل احتمالی استفاده از این نوع خطوط و بررسی نام های گذاشته شده بر روی این کتیبه ها است. بر این اساس پرسش هایی مطرح گردید: 1. طبقه بندی شکلی کتیبه های دارای صورت در آثار غیر معماری چگونه است؟ 2. مضامین کتیبه های دارای صورت چیست و آیا ارتباطی بین فرم و مضمون در این کتیبه ها و دلایل استفاده از آن وجود دارد؟ روش تحقیق با رویکرد توصیفی- تحلیلی بوده و جمع آوری اطلاعات نیز بصورت اسنادی است. نتایج پژوهش نشان می دهد عنوان "کتیبه های صورت دار" برای نام گذاری این خطوط می تواند مناسب تر بوده و به پنج دسته تقسیم بندی می شوند: کتیبه های صورت دار۱. پرنده نما ۲. انسان سر۳. جانورنما ۴. ترکیبی ۵. متحرک. در بررسی مضامین، دو مضمون اصلی شامل مفاهیم و عبارات مذهبی و دعاهای مرتبط با طالع خوش، درکنار دو مضمون فرعی شامل امضا و نام هنرمند و اشعار خاص مشخص گردید. همچنین هماهنگی فرم با مضمون طالع بینی و خوش یمنی و نیز نام مبارک پیامبر در بسیاری از نمونه ها شناسایی شد. علی رغم نمونه های به تازگی معرفی شده در شوش و بصره،  می توان نیشابور را به عنوان خاستگاه این نوع از کتیبه ها در جهان اسلام معرفی کرد که زمانش به استناد سکه ها به قرن 8 میلادی (نیمه دوم قرن دوم هجری) تا زمان سامانیان و به احتمال بیشتر به پیش از سامانیان بازمی گردد.

 آثار فلزی ایران ازجمله مجموعه های بااهمیت و دارای ارزش هنری بالا هستند که مانند دیگر آثار هنری آن، قدمت زیادی دارند  و ویژگی های مهمی چون فرهنگ، دین، اوضاع اقتصادی، اجتماعی و سیاسی زمانه خود و هم چنین نماد و نشانه هایی مربوط به دوران ظهور خویش را انعکاس می دهند. با توجه به اهمیت خوشنویسی در هنر اسلامی، مرکب دان ها نیز جزو وسایلی هستند که در رابطه با این هنر به کار گرفته می شوند. تا به این زمان پژوهشی در رابطه با مرکب دان های فلزی موزه متروپلیتن به طور خاص انجام نگرفته است. لذا در این پژوهش مرکب دان های فلزی ایرانی متعلق به سده های ۵-10 ه.ق (11-16 م.) از نظر شکل، تزیینات و نقوش به کار رفته مورد بررسی قرار می گیرند. بر این اساس، سوالات مقاله حاضر این چنین تبیین می شود: تزیینات به کار رفته در مرکب دان های مذکور چه ویژگی هایی دارند و شامل چه نقوشی هستند؟ این پژوهش به روش توصیفی تاریخی انجام شده و جمع آوری اطلاعات آن به صورت کتابخانه ای و با گردآوری تصاویر از سایت موزه متروپلیتن بوده است. نتایج مشخص می کند در پنج نمونه مرکب دان از سده های ۵ 7 ه.ق، شکل مرکب دان ها مدور است و یا درپوشی مسطح با گنبد یا برجی در مرکز درپوش بر پایه عمودی کوتاه تعبیه شده و تعدد نقوش به کار رفته بر این آثار به ترتیب نقوش گیاهی، انسانی، حیوانی و خوشنویسی و صور فلکی متأثر از علم نجوم (که در مکتب خراسان و توسط دانشمندان ایرانی پیشرفت کرده است) می باشد. در مرکب دان سده 10 ه.ق، نقوش حیوانی و پیچش نقوش گیاهیِ نزدیک به هنر تشعیر ایرانی و با ظرافت بیش تر و طبیعت گرایانه ترسیم شده اند و شکل مرکب دان بر پایه برج ها و برگرفته از معماری و به فرم استوانه ای بلند و با درپوشی گنبدی به نماد آسمان ساخته شده است. درمجموع، تزیینات گیاهی بیش ترین و نقوش هندسی (نقش شمسه، چلیپا و الگوی هفت دایره) و صور فلکی، کم ترین تعداد را به خود اختصاص داده اند. اسب، شیر، آهو، خرگوش و گرگ نقوش جانوری پرکاربرد هستند که در میان قاب های هندسی و یا در بطن پیچک های طوماری و اسلیمی ها قرار گرفته اند. نقوش انسانی، سوار بر اسب و یا در قالب صور فلکی تصویر شده اند. کتیبه های خوشنویسی در نوارهای پایین و بالای مرکب دان و روی درپوش استفاده شده و خط کوفی و نسخ، بیش ترین کاربرد را در تزیین مرکب دان ها داشته اند.

فلزکاری در ایران، پیشینه بسیار پربار و طولانی دارد. در میان منابع مطالعاتی موجود پیرامون هنر فلزکاری در دوران پیش از تاریخ تا دوره قاجار به طور عمده با رویکردی تاریخی مورد مطالعه قرار گرفته و منابع متنوعی در این حوزه، در دست است. در این میان هنر قلمزنی بهعنوان یکی از زیرشاخه های مهم در هنر فلزکاری مطرح است اما مطالعات کافی پیرامون این هنر از دوره پهلوی تا به امروز صورت نگرفته و آنچه مهم بهنظر می رسد سرگذشت و حیات هنر قلمزنی است که به عصر قاجار محدود نشده و نه تنها در دوره معاصر از حرکت بازنایستاده بلکه پویایی و مانایی خاصی در دوره معاصر داشته است. هدف، بررسی ویژگیهای فنی و نقوش قلمزنی در شهرستانهای اصفهان، بروجرد، تهران، شیراز، طبس، کرمان، کرمانشاه، مشهد و یزد بهعنوان شهرهای شاخص قلمزنی در دوره معاصر است. از این رو پژوهش پیش رو به دنبال پاسخ بدین پرسش هاست که خصوصیات فنی و نقوش قلمزنی معاصر ایران در شهرهای مذکور چیست و نقاط افتراق و اشتراک آنها کدام است؟ تحقیق از نظر هدف، توسعه ای و از لحاظ روش، توصیفی-تحلیلی است. روش جمعآوری اطلاعات کتابخانهای بوده اما به طور ویژه بر دادههای میدانی استوار است. در این شهرها تاریخچه فلزکاری، طرح و نقش، تولیدات، خلاقیت و نوآوری، ابزار مورد استفاده و روش اجرای هنر قلمزنی مورد واکاوی و تحقیق قرار گرفته است. مهمترین و شاخص-ترین ویژگی مطرح شده در هر شهر معرفی گردیده و درنهایت هر یک از این ویژگیها در قالب جداولی مورد بررسی و مقایسه قرار گرفته است.

شمشیر همواره در جنگ های باستانی مورد توجه بوده است. فرم، تزئینات و کاربری آن در طول زمان دچار تغییرات فراوانی گشته است. در دوران صفوی و قاجار تغییرات محسوسی در آن پدیدار آمده که بر همین اساس اصلی ترین سؤال مطرح شده این است که شمشیرهای دوره ی صفوی و قاجار واجد چه ویژگی هایی هستند؟ هدف در مرحله نخست شناخت عناصر تزئینی بکار رفته در شمشیرهای دوره صفوی و قاجار بوده و در مرحله بعد بررسی تفاوت ها و شباهت های نمونه های پژوهش از لحاظ فرم و تزئینات است. ازاین رو با روش توصیفی   تحلیلی و تاریخی با رویکرد تطبیقی، با تکیه بر منابع اسنادی و گردآوری اطلاعات به شیوه میدانی (مشاهده ای) به بررسی شمشیرهای دوران صفوی و قاجار پرداخته شده است. روش نمونه گیری مورداستفاده در این تحقیق به شکل طبقه ای است. جامعه آماری بر اساس نام پادشاهان به چند زیرجامعه تقسیم شده و از هرکدام از زیر جامعه ها به شکل تصادفی دو شمشیر انتخاب شده است. از نتایج حاصل چنین برمی آید که جنس تیغه و برخی تکنیک های تزیین همانند طلاکوبی و حکاکی در هر دو دوره ثابت بوده است. در ارتباط با تفاوت ها می توان به این موارد اشاره کرد: افت کیفیت مواد اولیه، تغییر فرم تیغه، افزایش تکنیک های تزیین به خصوص در دسته شمشیرها. در کل شمشیر سازی دوران قاجار را می توان تداوم شمشیر سازی صفویه، با تأثیر از غرب دانست که در آن صنعتگر به قدری در این تأثیرپذیری غرق گشته که به روز کردن کاربری آن، بر طبق نیازهای روز را از یاد برده و همین امر سبب زوال این صنعت گران قدر گشته است.

خراسان بزرگ و شهر هرات یکی از مهم ترین پایگاه های فرهنگی ایران به ویژه در دوران اسلامی و از قرون میانه به این سو، است که همواره بستری برای پرورش انواع هنرهای ایرانی و اسلامی به شمار آمده است. در این میان، کانون فلزکاری و تولید انواع آثار فلزی کاربردی با سطوح بالا و برای طبقات اعیان و اشراف، از هنرهای برجسته هرات بود که در ابعاد فنی و هنری توانست بر سایر مکاتب فلزکاری جهان اسلام همچون کانون های غرب ایران (موصل) تأثیرگذار باشد. لیکن در وجه پژوهشی، این قطب مهم خراسان در عرصه فلزکاری، مورد غفلت واقع شد. ازاین رو، معرفی مکتب فلزکاری هرات و بررسی و تحلیل فنی و زیبایی شناختی شش اثر شاخصِ منتسب به آن، هدف مقاله بوده و پرسش اصلی تحقیق این است که عناصر و مؤلفه های فنی و زیبایی شناختی آثار مورد مطالعه هرات کدام است؟. خلاصه نتایج و یافته ها حاکی از آن است که کانون فلزکاری هرات علاوه بر تأثیرگذاری بر سایر مکاتب غرب ایران (موصل)، دارای ابعاد فنی و هنری تازه ای است که در عصر خود بدیع و منحصربه فرد بود. شیوه های ساخت و تولید شامل ریخته گری و قالب گیری و مهم تر، ترصیع کاری (نشاندن فلز نقره یا مس بر زمینه اثر) است که از روش های بدیع و به کار گرفته شده در تولید آثار آن عصر است. در بخش تزئینات ضمن بهره گیری از طبقات مختلف نقوش، از روایت ها و موضوعات تصویری جهت نقش پردازی استفاده شده که از آن جمله می توان به مفاهیم و مضامین نجومی و صور دوازده گانه به همراه نمادها، شکار، موسیقی و می گساری اشاره داشت. این پژوهش از نوع کیفی و روش تحقیق توصیفی-تحلیلی است، هم چنین شیوه گردآوری اطلاعات، کتابخانه ای است.