ظروف فلزی

در سده های میانه اسلامی، که اوج ترقی هنر ها محسوب می شود، سفالگری نیز پا به پای سایر عرصه های هنری، به مثابه پایه تجدید حیات هنری، در رقابت با صنعت ساخت ظروف درباری طلا و نقره حرکت نمود و سفالگران این دوره از خاک رس، نقش و لعاب ظروفی مجلل تولید نمودند. از آنجا که محصول و هر اثر هنری زاییده جامعه ای است که آن اثر را می طلبد، دو گونه ظروف فلزی وهمچنین جایگزینی سفالینه های زرین فام چالشی قابل توجه در سده های میانه اسلامی به شمار می رود. این تحقیق، ضمن بررسی ویژگی ها و شرایط اجتماعی مردمان عصر سلجوقی و ایلخانی، تأثیر این عوامل اجتماعی را در بازنمایی نقوش سفالینه های زرین فام و ظروف فلزی برجای مانده ردیابی می نماید. نگارندگان در پژوهش پیش رو کوشیدند تا روند جانشینی ظروف زرین فام و رقابت با ظروف فلزی سده های میانه را تشریح کنند. بنابراین مقاله حاضر در پی پاسخگویی به این پرسش هاست که ویژگی ها و شرای اجتماعی مردمان عصر سلجوقی و ایلخانی کدام اند، و کدام یک از نقوش سفالینه های زرین فام و ظروف فلزی این عصر متأثر از شرایط اجتماعی وقت بوده است. روش مقایسه ای _ تحلیلی به کار گرفته شده در مقاله حاضر بر مبنای مطالعات کتابخانه ای است. افزون بر این، تحلیل این آثار و بازتاب جامعه تولید کننده آنها بر پایه نظریات جامعه شناختی صورت گرفته و مصداق آنها در دوره زمانی مورد بحث با ارائه تصاویر و مطالبی از منابع تاریخی این دوره ارائه گردیده است. ظروف زرین فام مورد مطالعه، هم به لحاظ زیبایی و درخشش و هم از نظر تزئین، رنگ و فرم، چنان به ظروف فلزی نزدیک شدند که جز به لحاظ جنس، تقریباً نقش ظروف فلزی را به طور کامل ایفا می کردند، به طوری که هم با شریعت اسلام تطابق داشتند و هم با قیمت مناسبی نسبت به ظروف فلزی، عرضه می شدند. در نتیجه، مشخص شد که این آثار بازتاب جامعه ای در حال گذار و پیشرفت است که تحولاتی چون رشد صنایع، تخصص گرایی، تقسیم کار، ظهور طبقات جدید، تجمل گرایی، آفرینش شیوه های بدیع فلزکاری و سفالینه های زرین فام را در آن شاهد هستیم.

فلزکاری یکی از مهم ترین شاخه های هنر دوران اسلامی است که از جایگاه ویژه ای در تمامی ادوار برخوردار بوده است. یکی از بسترهای مطالعاتی و پژوهشی مناسب به منظور بررسی کتیبه نگاری، هنر فلزکاری می باشد. عصر صفوی یکی از دوره های شکوفا در هنر فلزکاری است که با تأثیرپذیری از مذهب تشیع هنرمندان، آیات و احادیث را در قالب کتیبه بر روی آثار فلزی منعکس کرده اند. نگارندگان در مقاله پیش رو با روش پژوهش توصیفی و ابزار گردآوری اطلاعات کتابخانه ای و میدانی (موزه ای) به بررسی کتیب هنگاری عصر صفوی برمبنای ظروف فلزی پرداخته اند؛ ه مچنین برای بالا بردن کیفیت و دقت هر چه بیشتر این پژوهش، تمرکز خود را به بررسی تعدادی از ظروف ارزشمند واقع در موزه آستان قدس رضوی معطوف نموده اند. نتیجه بررسی بیانگر آن است که هنرمندان فلزکار این دوره در کتیب هنگاری ظروف فلزی، عمدتاً مضامین مذهبی را مدنظر قرار داد هاند که شامل اسامی ائمه معصوم، ذکر صلوات و آیاتی از قرآن مجید است؛ در مواردی نیز شاهد اشعار زیبا بر روی ظروف هستیم که به کاربرد آن ها اشاره دارد.

دوره اشکانی و ساسانی از درخشان ترین دوره های تاریخ فرهنگ و تمدن ایران از نظر ترویج هنرهای گوناگون است. در این دو دوره به دلیل وسعت شاهنشاهی که بر گستره وسیعی از جهان قدیم فرمانروایی می کردند، شاهد تنوع فرهنگی و اقلیمی و هنرهای رایج هستیم. یکی از این هنرها که به اوج شکوفایی خود رسیده بود، هنر فلزکاری است. ظروف فلزی در دو دوره پادشاهی اشکانی (250 قبل از میلاد تا 224 میلادی) و ساسانی (224 تا651 م.) موضوع مورد مطالعه این پژوهش است. هدف از این پژوهش بررسی تطبیقی نقشمایه های ظروف فلزی اشکانی و ساسانی است و پرسشی که مطرح می شود این است که: «ظروف فلزی دوره اشکانی و ساسانی از چه لحاظی با یکدیگر قابل تطبیق هستند؟» و در طرح فرضیه چنین بیان می شود که: «ظروف فلزی دوره اشکانی و ساسانی از لحاظ طرح، نقش، جنس، نحوه پرداخت، مضامین و چگونگی اجرای نقوش با یکدیگر قابل تطبیق می باشند». این پژوهش با استفاده از روش توصیفی-تطبیقی-تاریخی به مقایسه آثار فلزی در دوره اشکانی و ساسانی پرداخته و جمع آوری اطلاعات و منابع به صورت اسنادی (کتابخانه ای) است و با ارائه تطبیقی نقشمایه های فلزکاری اشکانی و ساسانی و مطالعه بر روی ظروف فلزی (سه نمونه از هر دوره) از لحاظ طرح، نقش، جنس، نحوه پرداخت، مضامین و چگونگی اجرای نقوش با یکدیگر پرداخته شده است.

عصر سلجوقیان، یکی از ادوار خلاقانه جهان اسلام و هنرهای ایرانی است. از میان هنرهایی که توانست شکوفایی اش را در این عصر رقم بزند، فلزکاری است که به روش سلجوقی منسوب است. در فلزکاری این دوره سبک و روش خاص و مستقلی به وجود آمد که در سایه تشویق و حمایت امراء و سلاطین سلجوقی ایجاد شد و هنرمندان و صنعتگران به ویژه در نواحی شمال شرق ایران یعنی خراسان و ماوراءالنهر، روش ها، فنون و سبک های جدیدی آفریدند. بارزترین وجه تزیینی این آثار، کتیبه هایی هستند که برگرداگرد یا بخشی از بدنه فلزی اثر خودنمایی می کنند و حاوی اطلاعات ارزنده ای هستند. تنوع نگاره ها و خط نگاره های زیبایی که بر بستر این کتیبه ها نقش بسته است، نه تنها اطلاعات محتوایی از فرهنگ و اعتقادات آن روزگار در اختیار می گذارند، بلکه منبع تصویری و نوشتاری غنی را ارائه می دهند که بر کیفیت ممتاز آرایه های ظروف فلزی مکتب هرات تاکید می کنند. در این پژوهش، شناخت کیفیت کتیبه های این ظروف در دو حوزه نگاره و خط نگاره مدنظر است. نتایج کلی تحقیق، انعکاس دهنده ی دیدگاه های فرهنگی و اعتقادی سازندگان ظروف و بازتاب وضعیت هنرهای نوشتاری و تصویری جامعه آن روزگار هستند. شاخصه های زیباشناختی کتیبه های ظروف فلزی مکتب هرات در عصر سلجوقی در بکارگیری تزئینات هندسی، گیاهی، جانوری و انسانیِ متنوع و استفاده از خط تصویری (نوع دیگری از نقوش مرکب که از ترکیب خط با صور جانوری یا انسانی ایجاد می شود) به زبان عربی و خطوط کوفی و نسخ مشهود است که با مضامینی چون عبارات دعایی، تمجید و بیان قدرتِ دارنده ی ظرف و ثبت اسامی هنرمندان، صنعتگران و سفارش دهندگان همراه شده است. این مقاله به روش تحلیلی-تطبیقی و جمع آوری منابع به طریق کتابخانه ای-اسنادی انجام شده است.

در دوره سلجوقی، پایداری سیاسی و اجتماعی بر ایران حاکم شد و این امر، گسترش هنرهای متعدد از جمله هنر فلزکاری و آبگینه سازی را به دنبال داشت . تولید ظروف کاربردی توسعه یافت. هم زمانی، هم مکانی و کاربردی بودن این ظروف، موجب بروز شباهت های فراوانی در فرم و نقش ظروف فلز و آبگینه دوره سلجوقی شد . مسئله اصلی در این تحقیق، چگونگی و نحوه اجرای الگوهای هنری-بصری مانند فرم و نقش در دو گروه از آثار کاربردی با جنس متفاوت این دوره است. سؤال اصلی در این مقاله، یافتن وجوه اشتراک و افتراق " فرم " و " نقش مایه ها " در ظروف فلزی و آبگینه سلجوقی است و هدف کلی، ابتدا شناسایی کلی ویژگی های فرمی و نقش مایه های حاکم بر هنر دوره سلجوقی بوده و سپس، تطبیق ساختار فرم و نقش مایه این ظروف، جهت دست یابی به وجوه اشتراک و افتراق آثار، و در نهایت، توسعه دانش نظری در خصوص هنر دوره سلجوقی است. نوع تحقیق، توصیفی-تاریخی و تحلیل با رویکرد تطبیقی-کیفی است. جمع آوری اطلاعات، به روش کتابخانه ای و اسنادی است. جامعه آماری پژوهش، 30 تصویر شامل 15 اثر فلزی و 15 اثر آبگینه است که به صورت هدفمند انتخاب شده و مورد مطالعه قرار گرفته اند . نتایج نشان می دهند فرم ظروف فلز و آبگینه، از الگوی کاملاً مشابهی پیروی نموده است و جزئیات مشترکی دارد. وجود نقوشی چون؛ زنجیره های هندسی، اسلیمی، پالمت، گل شش پر، طاووس و خرگوش بر هر دو، نمایانگر میزان تأثیرپذیری مشترک این هنرها از الگوهای مشابه است. شاخص ترین وجه اشتراک در نقوش این آثار، وجود عبارت دعای خیر برای دارنده به خط کوفی است. وجود برخی افتراقات چون؛ تنوع در نقش و جزئیات در فرم ظروف فلزی همچون رنگ و شفافیت در ظروف آبگینه، شاید مولود تفاوت ماهیتی و خاصیت مکانیکی ماده سازنده بوده است.

هنر موسیقی، همواره در دوره های فرهنگی ایران مورد توجه بوده است. بر طبق مدارک مکتوب به جامانده از دوره حکمرانی ساسانیان (۲۲۴-۶۵۱ میلادی)، همچون کارنامه اردشیر بابکان، درخت آسوریک و خسرو و ریدگ، می توان دریافت که موسیقی در این زمان به شکوفایی رسیده بوده است. در میان انواع سازهایی که در دوره ساسانی وجود داشته، به نظر می رسد که ساز بربت از امتیاز خاصی برخوردار بوده است. شاید نام باربَد، مشهورترین موسیقی دان این عصر نیز پیوندی با نام ساز بربت داشته باشد. هدف از پژوهش پیش رو این است که با ارائه نمونه هایی از ظروف فلزی منقوش دوره ساسانی با نقشمایه های ساز بربت، ویژگی های این ساز از لحاظ فرم و ارتباط نوازنده با نقشمایه های دیگر در هر صحنه را مورد بررسی قرار گیرد. این پرسش که هنرمند ساسانی اساساً چه انگیزه ای در خلق نقشمایه نواختن بربت روی ظروف فلزی تجملی داشته، مسئله اصلی تحقیق است. گردآوری داده های پژوهش، به روش کتابخانه ای و تجزیه و تحلیل آنها به روش توصیفی-تطبیقی انجام شده است. نتیجه نشان می دهد که طی دوره ساسانی، نقش ساز بربت در صحنه های متنوع، روی فرم های مختلفی از ظروف فلزی نقر شده است که اغلب صحنه ها نمایش دهنده بزم ها، ضیافت ها و جشن های درباری هستند و به طورکلی، جایگاه ویژه و رفیع ساز بربت را در فرهنگ موسیقی عصر ساسانی به تصویر می کشند.