۸۴.
مقدمه: انتقال کاربری زمین به معنای تغییرات در مورفولوژی های کاربری اراضی، از جمله مورفولوژی غالب و مورفولوژی مغلوب یک منطقه خاص، طی یک دوره زمانی معین ناشی از تحولات اقتصادی اجتماعی است. در واقع، فرایندی است که انواع مختلف کاربری زمین به صورت فضایی با هم درگیر می شوند و بین عوامل طبیعی و توسعه اجتماعی اقتصادی، تعامل پیچیده ای شکل می گیرد و دولت های چندسطحی سعی می کنند با تغییر مورفولوژی کاربری زمین، تضادها و تعارضات نوظهور که عمدتاً ناشی از تغییر عرضه و تقاضای انواع کاربری زمین است را کاهش دهند تا به فعالیت های مختلف انسانی پاسخ گو باشند. هدف اصلی این پژوهش، بررسی فرایند، روند و جهت انتقال کاربری زمین در منطقه کلان شهری تهران است. تحقیق حاضر به دنبال شناسایی نیروهای محرک انتقال کاربری زمین منطقه کلان شهری تهران و میزان اثرگذاری عوامل بر تغییرات طولانی مدت در ساختار و عملکرد کاربری زمین در منطقه کلان شهری تهران است.مواد و روش هابراساس اهداف پژوهش، تحقیق حاضر ماهیتی توصیفی تحلیلی دارد. پارادایم به کارگرفته شده کمی گرا است. به دلیل استفاده از داده های عددی، تحلیل های آماری، به کارگیری متغیرهای وابسته و مستقل و وابستگی تحقیق به منطق استقرایی در جهت شناسایی، توصیف و تبین انتقال کاربری زمین، از پارادایم کمی گرا استفاده شده است. از نظر بازه زمانی، پژوهش از نوع مطالعات طولی است، چراکه کاربری زمین را در دو بازه زمانی حال و گذشته بررسی کرده است. روش جمع آوری داده های مورد نیاز تحقیق حاضر، کتابخانه ای و مطالعه اسناد است. برای جمع آوری داده های مورد نیاز برای بررسی میزان انتقال کاربری زمین و متغیرهای تأثیرگذار بر انتقال کاربری زمین در منطقه کلان شهری تهران از داده های مرکز آمار، اسناد فرادست و تصاویر ماهواره ای استفاده شده است. برای بررسی روند و جهت انتقال کاربری زمین از ماتریس انتقال کاربری زمین بهره گرفته شد که با نرم افزار TerrSet نقشه انواع انتقال استخراج و از طریق نرم افزار GIS نقشه های مورد نظر تهیه شد. در راستای شناسایی عوامل مؤثر بر انتقال کاربری زمین در این منطقه از مدل سازی رگرسیون وزن دار جغرافیایی (GWR)، حداقل مربعات معمولی (OLS)، مدل رگرسیون لجستیک در محیط نرم افزارهای GIS و TerrSet استفاده شد.یافته هاطی 20 سال اخیر، منطقه کلان شهری تهران تحت تأثیر نیروی محرکه رشد جمعیت و افزایش نرخ شهرنشینی و به تبع آن، افزایش فعالیت های انسانی، رشد و توسعه سریع اقتصادی قرار گرفته است. فرایندی که انتقال کاربری زمین در منطقه کلان شهری تهران طی کرده است ابتدا روندی کاهشی برای اراضی کشاورزی، جنگل و مرتع و روندی افزایشی برای زمین های ساخته شده و پهنه های آبی است. روند کاهشی اراضی کشاورزی در مرکز و شمال شرقی منطقه، روند کاهشی مراتع در نیمه غربی و جنوب منطقه و روند کاهشی جنگل در جنوب شرقی منطقه است که جهت انتقال از اراضی کشاورزی، جنگل و مرتع به زمین های ساخته شده است. در ارتباط با شدت انتقال می توان گفت که در بیشتر نواحی روندی طولانی مدت و فعال را نشان داده که در بیشتر شهرستان ها شدت انتقال از اراضی کشاورزی، جنگل و مرتع به اراضی ساخته شده فعال است و تنها در شهرستان های فردیس، ورامین، ری، طالقان، اسلامشهر، دماوند، پردیس و شمیرانات شدت انتقال در اراضی کشاورزی فعال است. همچنین، بررسی ها نشان داد مناطق فعال در افزایش مراتع در شهرستان های فردیس، ورامین، اسلامشهر و ری مشاهده شده است. تغییرات فضایی تراکم جمعیت، بیشترین اثر مثبت را بر انتقال کاربری زمین در منطقه کلان شهری تهران داشته است. متغیر تأثیرگذار دیگر، شیب منطقه است که به عنوان عامل کلیدی و بازدارنده از عوامل طبیعی محسوب می شود و در نواحی مرکزی، شمال غربی و جنوب شرقی که شیب مناسبی در منطقه کلان شهری تهران دارد تاثیر بیشتری بر انتقال کاربری زمین گذاشته است.نتیجه گیریاز نتایج بررسی ویژگی های انتقال کاربری زمین در منطقه کلان شهری تهران چنین حاصل شد که مورفولوژی کاربری زمین در منطقه کلان شهری تهران دچار تغییر و تحولاتی طی دوره 20ساله شده است که پدیده انتقال زمین های کشاورزی، مرتع و جنگل به زمین های ساخته شده شکل گرفته است که می توان آن را ناشی از سیاست ها و برنامه ریزی نادرست کاربری زمین در سطوح چندگانه دانست که نتوانسته اند میان عرضه و تقاضا تعادل برقرار سازند. فرایندی که انتقال کاربری زمین در منطقه کلان شهری تهران طی کرده است به این صورت بوده که منطقه کلان شهری تهران شاهد تغییرات کمی، تحولات ساختاری و نحوه پراکنش کاربری های کشاورزی، مراتع، جنگل و زمین های ساخته شده و بایر در فضا بوده است. این منطقه با روند کاهشی زمین های کشاورزی، مرتع و جنگل و روند افزایشی زمین های ساخته شده اعم از زمین های شهری و صنعتی مواجه شده که ناشی از افزایش تقاضا است. در منطقه کلان شهری تهران برای انتقال از زمین های کشاورزی، مرتع و جنگل به زمین های ساخته شده و بایر بوده است، به گونه ای که رابطه میان انتقال زمین های کشاورزی، مرتع و جنگل در منطقه کلان شهری تهران در بازه زمانی با انتقال زمین های ساخته شده و بایر از نوع رابطه دوسویه و مثبت است.در نهایت، عوامل و نیروهای محرکه انتقال کاربری زمین در منطقه کلان شهری تهران را با استفاده از مدل رگرسیون لجستیک و حداقل مربعات معمولی و رگرسیون وزن دار جغرافیایی پرداخته شد. در مدل لجستیک از میان 10 متغیر مستقل به ترتیب فاصله از مراکز روستایی با ضریب تأثیر 4/207، فاصله از زمین های ساخته شده با ضریب تأثیر 1/205، شیب با ضریب تأثیر 3/001- و تولید ناخالص داخلی با ضریب تأثیر 0/9175 بیشترین تأثیر را بر انتقال کاربری زمین در منطقه کلان شهری تهران داشته اند. در مدل حداقل مربعات معمولی تراکم جمعیتی به عنوان یک عامل اجتماعی در منطقه کلان شهری تهران دارای ارتباطی مستقیم و قوی با انتقال کاربری زمین است. پس از آن، شیب و ارتفاع به عنوان عوامل و نیروهای محرکه طبیعی دارای ارتباطی قوی، اما منفی با انتقال کاربری زمین در منطقه کلان شهری تهران دارند. با پیاده سازی مدل رگرسیون وزن دار جغرافیایی متغیرهای تراکم جمعیت، فاصله از زمین های ساخته شده، فاصله از مراکز روستایی و شیب منطقه قدرت بیشتری در انتقال کاربری زمین در منطقه کلان شهری تهران داشته است. در مجموع، برای حل معضلات موجود در حوزه انتقال کاربری زمین باید سیاست های زمین از بعد کمی به بعد کیفی تغییر کند و دولت این موضوع را بیش از پیش جدی بگیرد تا از منابع طبیعی و زمین های باارزش حفاظت شود. علاوه بر این، باید به منافع عمومی توجه بیشتری شود و یک سیستم شفاف اطلاعات کاربری زمین و نظارت عمومی بر سیاست گذاری ها تعبیه شود. همچنین، برای کاهش بیش از حد انتقال زمین های کشاورزی به زمین های ساخته شده شهری و صنعتی باید بین زمین های اکولوژیکی و زمین های زراعی با زمین های ساخته شده، تناسب ایجاد شود و تخصیص فضا به صورت بهینه صورت پذیرد. در کنار این، می توان به ترویج کشاورزی مدرن، توسعه درون زا و افزایش کارایی تولید کشاورزی مبادرت کرد. در نهایت از طریق تثبیت، بهره برداری، احیا، اصلاح و حفاظت از زمین های کشاورزی، جنگل و مراتع، به یکپارچه سازی انواع کاربری زمین در منطقه کلان شهری تهران اقدام لازم انجام گیرد.در پاسخ به اثرات منفی انتقال کاربری زمین در منطقه کلان شهری تهران بر توسعه اقتصادی روستایی، می توان فرصت های شغلی اضافی و فعالیت های حمایتی معیشتی ایجاد کرد تا وابستگی به منابع طبیعی به حداقل برسد. می توان از طریق برنامه ریزی کاربری اراضی روستایی و فناوری های پیشرفته، تولید اقتصادی انبوهی را شکل داد تا از انتقال زمین های کشاورزی و خرد کردن این اراضی جلوگیری کرد و فشار حاکم بر زمین را کاهش داد و کارایی زمین ها و منابع طبیعی را بهبود بخشید.