اسکندر

کتب فالنامه حاوی تصاویر جالب و جذابی از پیامبران، ائمه، فرشتگان، دیوها، علائم منطقه البروج و غیره یکی از راه های دست یابی به ناشناخته ها محسوب می شده است و تنها چهار نسخه درخور توجه از دوره صفوی باقی مانده است که سه نسخه آن به زبان فارسی است. فالنامه های مصور دوره صفوی عقاید، باورها و سنت های رایج ج امعه را نشان می دهد. انگاره "اسکندر در برابر یاجوج و ماجوج سد می سازد" از نگاره های مشترک در دو نسخه فالنامه توپقاپی(1580-1570م.) و پراکنده (1560-1550م.) است که یک موضوع، دو تفسیر کاملاً جداگانه دارد. اسکندر در ادبیات فارسی و ترکی نمادیست از عقل و اعتدال. موضوع های مشترک در فالی یکسان را نشان داده اند درحالی که در این موضوع، باوجود موضوع مشترک، عناصر محتوایی و بصری دخیل در دو نگاره، انجامی متباین از یکدیگر در فال را رقم زده اند. هدف اصلی پژوهش، بررسی عناصر حاکم بر نگاره هر فال بوده که سبب تفاوت معانی فال ها شده است. بنابراین چه عواملی در محتوا و عناصر بصری دو نگاره، معانی متضاد فال با موضوع یکسان را موجب شده است؟ روش تحقیق، توصیفی تحلیلی و جمع آوری اطلاعات به شیوه کتابخانه ای است. یافته ها نشان دارند علت تفاوت معانی فال ها در عناصر حاکم بر نگاره ها پنهان است. شاه تهماسب خود را در جایگاه اسکندر دانسته است. ثبات و تعادل تصویر نسخه فالنامه پراکنده، حضور دو پیامبر الهی خضر و الیاس که پیامبران راهبر در تاریکی و نمودی از روشنی اند، انار و سپند خبر از خوش یمنی فال در نسخه پراکنده داده و در مقابل بی ثباتی تصویر نسخه فالنامه توقاپی، حضور قوم نااهل، آیه قرآنی مبنی بر فساد قوم یاجوج و ماجوج در زمین و اندازه بزرگ دیوان در نگاره، بدیمنی را در فال به همراه داشته است.

بزرگترین منظومه ی حماسی قوم ایرانی مجموعه ای از داستان، اسطوره و تاریخ است که در آن همه ی اجزا به هم پیوند خورده اند، به گونه ای که نادیده گرفتن یک جزء به دیگر اجزا آسیب می رساند و فردوسی سراینده ی حکیمی است که با شکوه تمام آفریدگار این پیوستگی و زیبایی است. یکی از بخش های این اثر عظیم، داستان اسکندر است که از نگاه تاریخی با حمله به ایران، امپراتوری بزرگ هخامنشیان را در هم شکست و بزرگ ترین گناه تاریخ حکومت خود را مرتکب شد، اما در شاهنامه ی فردوسی جلوه های دیگرگونه ای از کردار او نموده شده است که از برجسته ترین آنها می توان به منش او در برابر زنان اشاره کرد. این نوشته بر آن است تا با خوانشی زنانه ،اسکندر تاریخ را در کنار اسکندر شاهنامه بنشاند و به تحلیل چنین رفتارهایی از یک جنگجوی بزرگ ،به روایت یک اثر حماسی بزرگتر ، بپردازد.

اسکندر به سبب ویرانی و کشتار و غارت هایش، در منابع قدیم ایرانی ملعون و گجسته خوانده شده اما در منابع متأخر تحتِ تأثیر افسانه ها و خیال پردازی های یونانی، از او به نیکی و بزرگی یاد شده و شخصیتی مثبت یافته است. محققان عمدتاً تردید ندارند که شخصیت اسکندر در شاهنامه منفی است اما وجود دو مسئله را با این شخصیت منفی در تناقض دیده اند: یکی روایت برادری دارا و اسکندر و دیگری نقل مفصّل سرگذشت وی، تا جایی که تصور کرده اند این نقل مفصّل، دلالتی بر مقبولیّت و چهره مثبت یافتن اسکندر است. در مقاله حاضر براساس روش ساختارگرایی نشان داده ایم نسبت برادری دارا و اسکندر نه برای جبران شکست و حفظ غرور ملی، بلکه یک طنز گزنده نسبت به عملکرد ناشایست حاکمانی بوده که با بی تدبیری یا خودفروختگی، راه را برای تجاوز بیگانه هموار می کرده اند. نقل مفصّل داستان اسکندر در شاهنامه نیز به علت سرسلسله سلوکیه بودن اسکندر با دوره حکومت نسبتاً طولانی در تاریخ ایران است و دلالتی بر نگاه مثبت به اسکندر نمی کند چون در ضمن آن مطالبی گنجانده شده که حاوی نوعی اعتراض و انتقاد نسبت به نژاد و تبار اوست و افسانه هایی را نقش بر آب می کند که برای تثبیت اسکندر و جانشینان وی درست شده است. داده های پژوهش به شیوه کتابخانه ای گرد آمده و با روش توصیفی- تحلیلی پردازش شده است.

در نوشته های مورخان کلاسیک نظیر کوینت کورس، پلینی و دیودور سیسیلی درباره وقایع عصر اسکندر در ایران مطالب مفیدی در دسترس است، اما بهترین آثار درباره اوضاع تاریخی و جغرافیایی جنوب ایران در آن عصر، بدون شک کتابهای ایندیکا و آناباسیس یا همان لشگرکشی اسکندر به آسیا و ایران نوشته آریان نیکومدیا است. بطور کلی کتاب آناباسیس به موضوعات مختلف سفر نئارخوس در هند و خلیج فارس مربوط است. در نوشتار حاضر با تاکید بر آثار آریان و همچنین بر اساس نوشته های دیگر مورخان کلاسیک خط سیر دقیق سفر دریایی نئارخوس (دریاسالار اسکندر) از مبدا آن در رود ایندوس (سند) تا مقصد آن در شوش به تفصیل و با ذکر جزییات مورد بررسی قرار گرفته است و کوشش شده تا خط سیر نئارخوس علی رغم تغییرات بسیاری که در ادوار مختلف تاریخی از زمان اسکندر تا به امروز رخ داده با مسیرهای جغرافیای کنونی تطبیق داده شود. این مقاله با استفاده از روش توصیفی- تطبیقی و بر اساس منابع کتابخانه یی انجام شده است.

درختان در نگارگری ایرانی، به عنوان اصلی ترین عنصر طبیعت، در اغلب نگاره ها وجود دارند. درختان گره خورده کهنسال از عناصر تصویری شاخص در نگاره های مکتب مشهد است که نمونه بارز آن در هفت اورنگ جامی وجود دارد. در آخرین نگاره این مجموعه به نام (خون دماغ شدن اسکندر و آسائیدن او) درخت تنومند کهنسالی وجود دارد که شاخه های آن در حال سوختن است. برای کشف مفاهیم وجود این درخت، در این پژوهش از علم نشانه شناسی استفاده شده است. حال سوال اصلی این است که نقش مایه درخت کهنسال در نگاره مورد نظر، بر چه مفاهیم ضمنی، خارج از وجه ارجاعی خود دلالت دارد؟ در این پژوهش سعی بر آن است که با علم نشانه شناسی، برگرفته از نظریات کرس، ون لیوون و شعیری در راستای تحلیل متن و تصویر به مفاهیم ضمنی درخت کهنسال در نگاره مذکور دست یافت. روش تحقیق، توصیفی، تحلیلی و نشانه شناسی دیداری است. شیوه گردآوری اطلاعات، کتابخانه ای است. بر اساس مطالعات نشانه شناسی نتایج حاصله نشان می دهد که وجود درخت در این نگاره تنها یک نشانه تصویری برای نشادن دادن طبیعت نیست و جنبه ای کاملا نمادین دارد که می تواند نمادی از اسکندر و ابراهیم میرزا (برادرزاده شاه طهماسب) حامی و پشتیبان خلق هفت اورنگ جامی باشد.

در طول تاریخ بشری، انسان های زیادی بوده اند که به واسطه اعمال و رفتاری که از خود بروز داده اند توانسته اند در تاریخ جایگاهی نیکو و مستحسن یا جایگاهی قبیح و شنیع بیابند و نام خود را شهره نمایند. یکی از این مشاهیر، اسکندر مقدونی است که در ادبیات و تاریخ ملل شرقی و غربی وارد شده و کشور گشایی او سرآغاز تحولی بزرگ نه تنها در تاریخ ایران بلکه در تاریخ جهان بود و به همین دلیل منشأ بروز آثار متعددی شده است. اسکندر در مآثر زبان پارسی مردی است چند چهره، گاهی رسول گونه است بمانند صورتی که از او در قصص الانبیاء و در اسکندر نامه نظامی ترسیم شده و گاه خردمندی فیلسوف مشرب و طالب افکار روحانی و عقاید عرفانی است بمانند صورتی که نظامی در اقبال نامه تصویر کرده است و زمانی فاتحی لشکر شکن است آن چنان که در شاهنامه فردوسی و کتب تاریخ همچون حیات مردان نامی پلوتارک و دیگر متون او را می شناسیم. مقایسه زندگانی افراد در میراث مکتوب ادبی و تاریخی به شناخت بهتر جایگاه آنان در تاریخ کمک می کند. در این مقاله، شخصیت افسانه ای و تاریخی اسکندر از تولد تا مرگ را در پرتو دو منبع ادبی شرقی (شاهنامه فردوسی و اسکندر نامه نظامی) و یک منبع تاریخی غربی (حیات مردان نامی پلوتارک) مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته است.

روایت اسکندر از مهم ترین و مبهم ترین الگوهای اسطوره ای تاریخ و فرهنگ ایران است که در سه حوزه یونانی، ایرانی و اسلامی تحت تأثیر جریانات کلان معرفتی (سراسطوره) با تغییرات گسترده ای مواجه شده و شکل جدیدی گرفته است. کارکرد اساطیر در سراسطوره اسلامی، با وام گرفتن از اساطیر سرزمین های جدید به منظور تبیین و تأیید مفاهیم و آموزه های دینی از استراتژی های کارآمد فرهنگی مسلمانان است. نتایج پژوهش نشان می دهد که فقر باورها و الگوهای اساطیری اعراب دوره پیش اسلامی، شکل گیری نهضت ترجمه در سده های نخستین و پیدایش امواج جریان دوم هلنیسمی و نیز اسطوره وارگی نهفته در رفتار اسکندر، زمینه ها ی لازم را برای این هویت یابی، فراهم آورد و در اندک مدّتی در تفاسیر قرآنی، اسکندر با عنوان ذوالقرنین معرفی گردید. وام اسطوره اسکندر، اگرچه در آغاز سراسطوره اسلامی، مفهوم سازی ناب و خالصی نداشت ولی آرام آرام، ویژگی های خاصی گرفت و به واسطه رمزگان های عموماً مذهبی، در قرون میانی به مفهومی متمایز و مستقل رسید؛ هرچند با تغییراتی، به عنوان رویکرد غالب در اسکندرشناسی تاکنون تداوم یافته است. پژوهش حاضر با روش تحلیلی تطبیقی و سراسطوره کاوی و نگاهی مضمونی به موضوع، زمینه های اصلی توجّه مسلمانان به موضوع اسکندر و متغیرهای مؤثر در صورت بندی جدید این داستان را در قالب «سراسطوره اسلامی» بررسی و تبیین می نماید.  

استمرا ر حیات داستان «اسکندر و درخت سخنگو» در آثار هنری، که یکی به عنوان پادشاهی غیر ایرانی ولی محبوب و دیگری درخت پرآوازه پیشگو است، این روایت را پر اهمیت می نماید. از این رو بسزا است تحلیل بیشتری در سیر استحاله این روایت به عمل آید که متناسب با هدف پژوهش، سه نگاره از سه دوره مختلف همچون دوره ایلخانی ، تیموری و صفوی انتخاب شده است. این پژوهش به لحاظ ماهیت، توصیفی   تاریخی و از لحاظ هدف، بنیادی و رویکردی کیفی داشته و اطلاعات ضروری تحقیق با استفاده از روش های اسنا دی و منابع کتابخانه گردآوری شده است. با تجسس سیر استحاله در سه نگاره انتخابی که متأثر از جریانات اجتماعی ، سیاسی و فرهنگی سه دوره زمانی مغول ، ترکی   مغولی و ایرانی است، به سیر تحولات و رمز گشایی نقش مایه اسکندر و درخت سخنگو بر اساس روش اروین پانوفسکی پرداخته شده است. از مهم ترین یافته های حاصله می توان این گونه بیان داشت که اسکندر مقدونی در این سیر تاریخی از یک شخصیت منفی و شوم به یک فرد افسانه و مقدس با ظاهری متفاوت تغییر شکل پیدا کرده است. دلیل این استحاله منطبق با اهداف حاکمان سه دوره نظیر تثبیت قدرت ، مشروطیت حکومت و رسیدن به ملّیتی ایرانی است. همچنین سیر استحاله درخت سخنگو در سه نگاره مورد بررسی قرار گرفته که در نهایت در نگاره سوم منجر به نقش واق شده است. این نقش که با زیبایی و قدرت در مقابل اسکندر جلوه می نماید و سعی در انتقال پیامی است که در لایه های زیرین معنایی نگاره ها قرار گرفته است. این تضاد معنایی نشان از پایدار نبودن قدرت این حاکمان است که به زیبایی در نگاره ها جانمایی شده است.