موج نو

دهه چهل شمسی یکی از درخشان¬ترین مقاطع شعر معاصر فارسی است. در این دهه، جریان‌ها و موج های زیادی مانند موج نو، شعر دیگر و شعر حجم از دل شعر نیمایی سر برآوردند. هوشنگ چالنگی از جمله شاعرانی بود که در این دهه به شعر بیوزن موج نو گرایش پیدا کرد و به همراه چند شاعر، گروه «شعر دیگر» را تشکیل دادند که بعدها هسته نخستین «شعر حجم» شدند. آموخته¬ها و آموزه¬های شعری چالنگی در دهه پنجاه سرمشق شاعران جوان مسجدسلیمان قرار گرفت و از پس آن و با حمایت پرشور منوچهر آتشی، موج ناب پا گرفت. چالنگی از زبانی ویژه در سروده¬هایش بهره گرفته است. شعرِ او، شعری موجز است. توجه به عناصر اقلیمی و طبیعت زادبوم خویش در سروده‌هایش جلوه¬ای تازه به شعرهایش بخشیده است. بازآفرینی اسطوره در شمایلی تازه، فراروی از تقطیع نیمایی، تصویرهای فراواقعی، آشنایی¬زدایی و استعاره¬گرایی از دیگر ویژگی‌های شعری اوست.

ساختار گرایی ادبی یکی از روشهای تحلیل است که در دهه 1960 به اوج شکوفایی رسید و ریشه آن را در زبان شناسی ساختارگرا باید جست. تقابل های دوگانه اساس تفکر ساختارگرا است. در این مقاله، شعر احمد رضا احمدی بر مبنای همین تقابل تحلیل شده است که ما را به شناخت متفاوت و تازه ای از شعر او رهنمون می گردد.احمدی، از شاعرانی است که با انتشار کتاب طرح در سال 1341 به عنوان بنیان گذار موج نو شناخته شد.تقابل هایی که مد نظر است، در سه دسته کلی حضور و غیاب جای می گیرند:1. بینش نوستالژیک (کودکی/ بزرگسالی، وضعیت مطلوب گذشته/ وضعیت نامطلوب امروز) 2. مرگ و زندگی 3. شکوه و شکایت (ارزشها/ ضد ارزشهای شعری گذشته و زمان حال شاعر، ارزشها/ ضد ارزشهای اخلاقی، انسانی ...). نتایج به دست آمده نشان می دهد، تعداد اشعاری که در شکوه و شکایت جای می گیرند، بیش از دیگر تقابلهاست. تقابل عمده شعر احمدی، تقابل بین فرم و محتوا است؛ همان تقابل شکل های جدید موج نویی با محتوای اندوهناک.همچنین پیشنهادهای شعری احمدی را در حوزه های زبانی و فرمی در اشعار شاعرانی چون، علی باباچاهی، سید علی صالحی و همچنین شعر شاعران حرکت و پست مدرن می توان مشاهده کرد.

نگاهی اجمالی به آثار طراحیِ گرافیک تولید شده ی ایران در دهه ی اخیر نشان از گرایش نسل جدید به استفاده از تایپ در طراحی، آن هم به صورت ساخت شکنانه (deconstructive) دارد و از آن جا که به گفته ی محققین، ولفگانگ وینگارت(wolfgang weingart)، در حیطه ی تایپوگرافی از بانیان طراحیِ ساخت شکن محسوب می شود، شناخت دیدگاه ها و روش های او می تواند به ارتقایِ شناخت طراحان جوان ایرانی از اصول و راه کارهای اتخاذ شده و یافتن جایگاه بومی تایپوگرافی و پرهیز از تقلید کورکورانه از غرب یاری رساند. هدف از این پژوهش، شناسایی اندیشه ها و راه کارهای ساخت شکن ولفگانگ وینگارت در حوزه ی تایپوگرافی و استخراج ویژگی های آثار او می باشد. پژوهش حاضر با رویکردی ترکیبی انجام  شده است، بدان معنا که به جهت استفاده از شاخص ها، مشاهدات و تحلیل های کاملاً محقق محور، کیفی است  و  به دلیل استفاده از نتایجِ شبه آماری و ارقامی، مشابه تحقیقاتِ کمی است. هم چنین در به دست آوردن حجم نمونه ها از روش شناسیِ نظریه ی بنیادی methodology) (Grounded theory برای پیش بر د پژوهش استفاده شده است. این روش  به جهت تحلیل داده های کیفی نیز استفاده می شود. ابزار تولید داده نیز، پرسش نامه ی محقق محور بوده است. نتیجه ی پژوهش حاکی از این است که ویژگی های مشخص پوسترهای وینگارت عبارتند از حاشیه های پهن و قاب بندی های تصاویر، صفحات ساخته شده با استفاده از عکس برداری ماشینی و چیدمان لایه ای تصاویر بر یکدیگر که مشخصه ی متمایز کننده ی آثار پست مدرن از مدرن می باشد. هم چنین نمودارهای درصد فراوانی نشان می دهند که وینگارت در آثارش بیش تر از حروف بدون سریف، حروف زیرخط دار و نیز حروف منفی استفاده کرده است. بهره گیری از بلوک های زیرنوشتار و نیز فرم های هندسی به خصوص مستطیل از دیگر مواردی هستند که در آثار وینگارت دیده می شوند.

جنبش مدرنیسم که از آن به نوگرایی یاد می شود از نیمه دوم سده نوزدهم در فرانسه پدید آمد و به سرعت راه خود را به سایر کشورهای جهان گشود. شعر ایران نیز در دوره مشروطه با نوجویی های شاعرانی چند به سوی تغییر و تحول پیش رفت ، اما تاریخ ادبیات مدرن رسما از نیما آغاز گردید و بعد از آن شاگردانش هر کدام به شیوه ای راه او را ادامه دادند. احمدرضا احمدی پرچم دار موج نو و یدالله رؤیایی بنیانگذار شعر حجم از اصلی ترین چهره های شاخص مدرن معرفی می گردند که از دهه چهل با تاثیرپذیری از مکاتب ادبی غرب و فضای باز نسبتا سیاسی و اجتماعی راه تازه ای را در عرصه شعر پیش گرفتند و در پی سنت شکنی بر آمدند. پژوهش حاضر هدفش پاسخ به این پرسش است که آیا اشعار احمدی و رؤیایی آثاری مدرن به شمار می آیند و طبق نظریات مدرنیسم اطلاق صفت مدرن بر آنها جایز است؟ یافته های این پژوهش که به روش تحلیل محتوا و با استفاده از ابزار کتابخانه ای انجام شده است، نشان می دهد؛ معیارهای مدرنیستی هم در فرم شعر و هم در محتوا به صورت برجسته ای نمود یافته است، به گونه ای که می توان این دو را از شاعران مدرنیست معاصر ایران به حساب آورد.

سینمای واقع گرایانه که موج نوی سینمای ایران است 1340 به وجود آمد که بی شباهت به موج نو سینمای فرانسه نبود. فیلم کلوز آب عباس کیارستمی نمونه ای از این مکتب می باشد. فیلم کلوزآپ، به بحران اخلاقی که در جامعه وجود دارد اشاره می کند، بحرانی فارغ از نوع طبقه فرهنگی، اقتصادی و...کارگردان در این فیلم، فروپاشی اخلاقی را چون بیماری مسری می داند که برای مبتلا نشدن به آن هشدار می دهد. هدف از این پژوهش تحلیل سکانس های فیلم کلوز آب با استفاده از الگوی همنشینی و جانشینی می باشد. در این پژوهش جهت تحلیل فیلم از تحلیل همنشینی و تحلیل جانشینی استفاده شد. در سطح تحلیل همنشینی فیلم های مورد مطالعه، کارکرد هر سکانس بررسی می شود. سکانس ها در کنار یکدیگر زنجیره ای از رویدادها را شکل می دهند. ولی تحلیل جانشینی به معنای جستجوی الگوی پنهان تقابل نهفته در متن و سازنده معناست. پژوهش حاضر کل داستان فیلم کلوزآپ به کارگردانی عباس کیارستمی را به عنوان جامعه آماری مورد تحلیل قرار می دهد. حجم نمونه به صورت کمی نخواهد بود و روایت فیلم با در نظر گرفتن گفتگوها در قالب پلان ها و سکانس ها مد نظر است.

مطالعات انسان شناختی که به تعریف «فرهنگ کودکی» پرداخته اند، با دغدغه ی استخراج ارزش ها، رفتارها، هنجارها و معناسازی های مختص دنیای کودکی، به فضاهایی روی آورده اند که نمونه ای از «جامعه ی» بکر کودکان در آن قابل مشاهده و تحلیل باشد. فضای مدرسه، مهدکودک، زمین بازی و ...، یا به عبارتی فضاهایی که توسط بزرگسالان برای کودک طراحی و تعریف شده اند، میدان های غالب این مطالعات هستند. سوالی که مطرح می شود این است: آیا در فضای شهری که متعلق به هیچ کس نیست، باز هم شاهد شکل گیری «فرهنگ کودکی» خواهیم بود؟ در شرایط مهاجرت، فضای محله ی میزبان چه جایگاهی در «دنیای کودکی» دارد؟ معناسازی و روابط اجتماعی در دنیای کودکانی که کودک خیابانی نیستند ولی، برای کار، زمان قابل توجهی از روزمره شان را در خیابان سپری می کنند، چگونه شکل می گیرد؟ در پی این سوال ها دو پژوهش قوم نگارانه: یکی در فضای پارک و دیگری در چهارراه انجام گرفت. مشارکت کودک، به عنوان یک کنش گر اجتماعی، در بازتعریف و تنظیم محیط فیزیکی- اجتماعی اش مهم ترین دستاورد این پژوهش ها بود. در بخش اول این مقاله خواهیم دید که چگونه با قلمروسازی در فضای پارک، کودک مهاجر در شکل گیری هویت شهری و ادغام گروه خانوادگی- قومی خود مشارکت می کند. در بخش دوم خواهیم دید که هنگام هادوری، چگونه کودکان با وضع مقررات خاص خود موقعیت پررقابت چهارراه را سامان می بخشند.

سال های اول دهه چهل هجری شمسی دوره ظهور موج نو در شعر فارسی است. جریانی که مقدمه ظهور شعر حجم در اواخر این دهه است. بیانیه شعر حجم که در زمستان1348 به امضای عده ای از شعرا، نویسندگان و سینماگران ایران رسید چشم اندازی شاعرانه را در برابر مخاطبان شعر فارسی قرار می داد؛ اما مصادیق این بیانیه چندان در شعر شاعران حجم گرا قابل تشخیص نبود. این موضوع که نسبت موارد مطرح شده در بیانیه شعر حجم و شعر یدالله رویایی-که در عمل تنها شاعری بود که به حجم گرایی وفادار ماند- چیست، سوالی ست که تا کنون پاسخ روشنی به آن داده نشده است. این نوشتار سعی دارد به این سوال که نسبت بیانیه شعر حجم و اصول مطرح شده در آن با اشعار رویایی چیست پاسخ نسبتا روشنی بدهد. مقاله پیش رو شامل یک مقدمه و بخش هایی شامل بررسی زمینه های پیدایش شعر حجم، بررسی مولفه های اشعار یدالله رویایی و تحلیل نسبت این اشعار با اصول مطرح شده در بیانیه شعر حجم است. پایان این نوشتار به جمع بندی مطالب و نتیجه گیری اختصاص دارد.

مسئله اساسی پژوهش حاضر ابتدا پرداختن به رابطه میان شهر و سینما، و در مرحله بعد بررسی تطبیقی تصویرهایی است که از شهر در فیلم های سینمایی در دو مقطع مهم تاریخی-سینمایی دو کشور ایران و فرانسه (موج نو) به نمایش درآمده اند. تلاش برای روشن تر شدن چگونگی درک شهر و تصویر ذهنی آن نزد شهروندان، همواره یکی از دغدغه ها و موضوع های مورد مطالعه بسیاری از کارشناسان مسایل شهری بوده است. در این میان به نظر می رسد عدم توجه کافی به منبع تصویری مهمی چون سینما موجب شده تا مباحث تحلیلی درباره تصویرهایی که از شهر در این هنر-صنعت- رسانه مهم قرن اخیر بازتاب یافته تا حد زیادی مسکوت باقی بماند. تحلیل محتوای ساخت گرایانه فیلم های مورد مطالعه در این پژوهش با استفاده از روش نشانه شناسی نشان می دهد که نوع نگاه به شهر و شهرنشینی و در نتیجه تصویری که از شهر در موج نو سینمای فرانسه و ایران به نمایش درآمده بسیار متفاوت و گاه در تضاد است. شهر در موج نو فرانسه بستری است برای پرسه زنی، احساس رهایی و آزادی، شادی و گردش، امنیت و زیبایی، برخوردهای اتفاقی، تنوع و همچنین جایگزینی برای روابط سنتی خانوادگی. اما در سینمای موج نو ایران، شهر به عرصه انتقام گیری و یا شکست قهرمانان شهری فیلم ها تبدیل می شود؛ شهری افسار گسیخته و نا متجانس، حاوی تضادهای کالبدی و اجتماعی متعدد، با پوسته ای بعضاً مدرن اما شهرنشینانی سنتی، نقطه مقابل امنیت فضاهای خصوصی، در حال گذار از مقیاس انسانی به فرا انسانی و گاه هراس انگیز که گویی هیچ چشم انداز روشنی را برای آینده متصور نیست.

«موج ناب» گرایشی است در شعر فارسیِ معاصر که از زایش های جریان شعر «موج نو» به شمار می آید. «موج ناب» در میانه دهه پنجاه خورشیدی با حمایت و کوشش منوچهر آتشی و معرفی آن از طریق مجلّه تماشا پاگرفت. پایه گذاران حلقه نخست موج ناب، پنج شاعر جوان به نام های سیدعلی صالحی، هرمز علی پور، آریا آریاپور، یارمحمّد اسدپور و سیروس رادمنش بودند. خاستگاه اصلی این موج، نخست، شهر نفتی مسجد سلیمان در جنوب غربی ایران بود، سپس با استقبال نشریّاتی هم چون تماشا و بنیاد ، این نحوه سرودن علاقه مندان بسیاری در سراسر ایران یافت. دو رخداد عظیم و دگرگون کننده انقلاب اسلامی و جنگ تحمیلی از یک سو و از دست رفتن پایگاه های رسانه ای آن از سوی دیگر، موجب کم فروغ شدن و رفته رفته به خاموشی گراییدن این موج گردید و شاعران آن در میانه دهه شصت هر کدام سرمشق های تازه ای را در سرودن پی گرفتند.تعهّد گریزی و فردگرایی، کم توجهی به عنصر اندیشه و محتوا، اقلیم گرایی، گریز از وزن و گرایش به زبان نثر، آشنایی زدایی، هنجارگریزی در نحو زبان، تأکید بر تقطیع ویژه، تصویرگرایی و کشف روابط جدید و تجریدی میان اشیا، بهره گیری از زبانی عاطفی و گاه مبهم، توجه به فرم و شکل بیان، ایجاز و بسامد بالای واژگان اقلیمی و عناصر طبیعت بومی در شعر از مهم ترین ویژگی های این موج شعر است.        

مطالعه ی تحلیلی تأثیر شعر موج نو بر تصویرگری کتاب کودک در ایران با تاکید بر آثار احمدرضا احمدی سیدرضا حسینی* نفیسه میرزاپور** نیما رمضانی*** چکیده موج نو با مجموعه شعر «طرح» از احمدرضا احمدی در سال 1341 در ایران پا به عرصه ی وجود گذاشت. این جریان به طور خلاصه، عبارت بود از فراروی از سلطه ی پدرسالارانه ی سمبولیسم و رمانتیسم و ساختارگرایی در شعر نیمایی و گرایش به نوعی نگرش سوررئالیستی و ساختارزدایانه به پدیده های هستی و انسانی. تبدیل شعر به نثری ساده و روان، استفاده گسترده از قوه ی تخیل، تجسم برای عینیت بخشی به واقعیت های شعری و دستیابی به تصاویر ناب و کمیاب از مهم ترین ویژگی های شعر موج نو است. تصاویر موج نو، هیچ کدام در پی اثبات چیزی نیستند؛ بلکه خود اتفاقی تازه و یگانه اند. هدف از این پژوهش بررسی تأثیر شعر موج نو بر تصویرگری کتاب کودک در ایران، برای دستیابی به ساختار جدید تصویر و رویکرد تصویرگران در مصورسازی کتاب های کودکان است. بر این اساس، پژوهش حاضر درصدد پاسخ به این پرسش است که: جریان موج نو و مؤلفه های تأثیرگذار آن چه روندی بر سبک تصویرگری کتاب کودک در ایران داشته است؟ ارتباط میان متن و تصویر در تصویرگری کتاب های شعر موج نو چگونه است؟ روش پژوهش حاضر بر مبنای هدف، بنیادی نظری و بر مبنای روش، از نوع توصیفی تحلیلی است که در آن از تحلیل و تطبیق در تبیین بهره گرفته می شود. جامعه ی پژوهش، شامل نُه داستان از آثار کودکانه ی احمدرضا احمدی است که با عنوان «مجموعه رنگ عشق» تصویرسازی شده است. همچنین شیوه ی تحلیل آثار کیفی است. یافته ها نشان می دهد که جریان موج نو در شعر معاصر و به تبع آن تأثیرش در ساختارشکنی در تصویرگری کتاب های کودکان به نوعی گرایش مسلط تبدیل گشت؛ به طوری که از دهه ی هشتاد به بعد شاهد ظهور هنرمندانه ی آثاری هستیم که در تصاویر داستانی، مرز خیال و واقعیت برداشته شده است. همچنین تصویرگران متأثر از جریان موج نو، ورای متن، خواستار دگرگونی هایی در تصویر بوده اند. * استادیار گروه نقاشی دانشکده هنر دانشگاه شاهد تهران rz.hosseini@shahed.ac.ir (نویسنده ی مسئول) ** دانشجوی دکتری تاریخ تحلیلی تطبیقی هنر اسلامی، دانشکده هنر دانشگاه شاهد تهران n.mirzapour63@gmail.com *** استادیار زبان و ادبیات فارسی واحد بابل، دانشگاه آزاد اسلامی، بابل، ایران n.ramezani59@yahoo.com تاریخ دریافت مقاله: 10/7/1400 تاریخ پذیرش مقاله: 23/1/1401