فلاح

«فلاح»، که یکى از مفاهیم کلیدى قرآن است، به این معناست که هر موجودى مى تواند به کمالات خودش برسد و از تنگناها نجات پیدا کند و رستگار شود. «تزکیه»، از دیگر مفاهیم قرآن، به معناى تقواست و از دیدگاه قرآن، عامل ترقّى و سعادت و رسیدن به کمال. «تقوا» هم عبارت است از: ایمان و عمل صالح. انسان داراى دو لایه وجودى است: درونى و بیرونى. درونى جاى اعتقاد و عقد قلب است، و بیرونى محل بروز عمل. شرط نیل به فلاح، تقواست و هر قدر ایمان انسان بالاتر باشد به مراتب بالاترى از فلاح مى رسد. اسلام، هم جاودانه است و هم جامع; شریعتى است که امروز باید بدان عمل کرد و تا ابد هم باید چنین کرد، و براى زمان و مکان خاصى نیست. از این رو، جاودانه است. منحصر به رابطه شخصى افراد با خدا نیست، پس رابطه همه عالم وجود با یکدیگر را نیز دربر مى گیرد. بدین روى جامع است. آنچه مى خوانید حاصل یکى از جلسات سلسله دروس اخلاق استاد آیة اللّه مصباح در باب اخلاق و عرفان اسلامى است.

فلاح و رستگاری در آرای امام خمینی(ره) با عنایت به آیاتی که در این باب در قرآن کریم آمده، با دو رکن مهم معرفت و عمل پیوند یافته و از سوی دیگر تحت تأثیر اندیشه توحیدی ایشان رنگ ویژه­ای گرفته است. تزکیه نفس، تقوای الهی و تسلیم در محضر حق واحد و مطلق، از مقوله عبودیت مخلصانه است که در آرای امام، منهاج فلاح و رستگاری محسوب می­شود و دل کندن از هرچه جز اوست و دل سپردن به او، عین نجات و فلاح به­شمار می­آید. اقوال و آرای «شنکره»Šankara)) حکیم و عارف نامدار قرن 8 و 9 میلادی و بنیان­گذار مکتب ادویته ودانته (Advaita-Vedanta) نیز در باب «موکشه» (ašMok) و نجات کاملاً مبتنی بر وحدت وجود بوده و مستلزم دل کندن از جهان موهوم می­باشد. در آرای شنکره مقوله معرفت به اصل یگانگی برهمن و آتمن، رکن مهمی است که موکشه در گرو آن می­باشد؛ عمل نیک نیز گرچه در برخی اقوالش مدنظر قرار گرفته، اما در کل از جایگاه مهمی - دست­کم برای صاحبان اندیشه و معرفت که در سطوح بالایی از ادراک قرار گرفته­اند - برخوردار نمی­باشد.

پژوهش حاضر به روش تحلیلی وجوه ارتباط مفهوم امر به معروف و نهی از منکر با مفهوم تذکر در قرآن کریم را بر اساس روابط همنشینی بررسی کرده است و در این بررسی به حد وسط مشترکی با عنوان فطرت دست یافته است؛ زیرا امر به معروف و نهی از منکر باعث یادآوری دستورات الهی می شود؛ به عبارت دیگر اجرا کردن امر به معروف و نهی از منکر در جامعه موجب تذکر(یادآوری) افراد به همان فطرت دینی و مسائل دینی شده و در نهایت با عمل کردن افراد به دستورات وحیانی فلاح و رستگاری جامعه بشری رقم می خورد؛ پس قرآن کریم در آیات نورانی خود ضمانت سلامت یک جامعه الهی را کاربردی کردن مفهوم امر به معروف و نهی از منکر می داند. با در نظر گرفتن هم نشینی این دو مفهوم کاربردی قرآنی، نتایج ذیل حاصل گردید: 1. هر کس با فطرت خود صحت و قبح امور و ضرر و زیان فردی و اجتماعی را درک می کند؛ اما عموم افراد به تذکر و یادآوری مفاسد فردی و اجتماعی آنها نیازمندند. 2. دین اسلام، مسلمانان را به اوامر و نواهی ملتزم کرده است که برای آنان جنبه تذکر و پند داشته و این تذکر فقط برای مومنان سودمند است و فلاح و رستگاری به ارمغان می آورد؛ زیرا عامل به این دستورات فقط مومنان هستند.

در عرفان اسلامی، «فنای فی الله» مقصد نهایی است و در مکتب ادویته ودانته «مُکشه». با توجه به شباهت های میان عرفان اسلامی و مکتب مذکور، مقایسه این دو آموزه می تواند به درک عمیق تر «فنای فی الله» کمک کند. پرسش این است: چه وجوه اشتراک و تفاوتی میان مقام «فنای فی الله» در عرفان اسلامی با تأکید بر آرای ابن عربی و مقام «مُکشه» در مکتب ادویته ودانته با تأکید بر آرای شَنکَره می توان یافت؟ برای پاسخ، در مرحله جمع آوری اطلاعات، روش توصیفی، و برای تجزیه و تحلیل اطلاعات، روش تحلیلی مقایسه ای به کار رفته است. بر اساس یافته های تحقیق، وحدت گرایی، معرفت محوری، و نقش ابزاری عمل، وجوه شباهت این دو آموزه است و تفاوت های آن دو عبارت است از: وجودی معرفتی بودن فنا به رغم شهودی بودن مُکشه؛ مبدأ بودن حرکت حبی برای فنا به رغم مبدأ بودن سَمساره برای مُکشه؛ نقش انسان کامل در فنا به رغم عدم توجه به انسان کامل در مُکشه؛ تأکید بر وجه خاص در آموزه فنا به رغم عدم توجه به آن در مُکشه؛ توجه به مرحله بقای بعد الفنا در آموزه فنا و عدم توجه به آن در مُکشه.

پژوهش حاضر در پی پاسخ به این پرسش است که قرآن کریم چگونه مخاطبان خود را به رعایت الزامات اخلاقی فراخوانده و نظریه هنجاری خود را بر چه پایه ای قرار داده است؟ نویسنده به روش کیفی، با توصیف و تحلیل مفاهیم اخلاقی قرآن به نتایج زیر دست یافته است. قرآن کریم برای ترغیب مخاطبان به زندگی اخلاقی، بر نتایج فعل اخلاقی تأکید کرده است؛ نتایج یادشده در قالب واژگانی مانند سعادت، فوز، فلاح، نجات، لذت، امنیت، بشارت، آرامش، رنج، تشویش، انذار، و شرح و بسط زندگی بهشتیان و دوزخیان، آموزه های قرآنی پرشماری را به خود اختصاص داده است که بازگوکننده سازگاری فی الجمله اخلاق قرآنی با نظریه های غایت گراست. غایت گرایی با انسان شناسی قرآنی و اسلوب های تربیت اخلاقی قرآن سازگار است. غایت گرا بودن نظام اخلاقی قرآن، به مفهوم انکار ارزشِ فضیلت و مسئولیت اخلاقی نیست؛ در شماری از آیات، قرآن رفتارهایی را که با انگیزه انجام وظیفه اخلاقی انجام می گیرد یا منشأ آنها فضیلت انسانی است، می ستاید. قرآن مخاطبان خود را به فضیلت محوری و تکلیف مداری تشویق می کند و آن را دو راهبرد مؤثر در تربیت اخلاقی می داند؛ اما عام ترین پاسخ قرآن، برای توجیه همه الزامات اخلاقی، غایت فعل اخلاقی است؛ نه فضیلت انسانی و نه وظیفه اخلاقی.

واژه "فلاح" جایگاهی اساسی در فرهنگ تعالیم اخلاقی اسلام و قرآن کریم دارد؛ زیرا اکثر انسان ها اعمال صالح و افعال اخلاقی خود را به امید نائل شدن به فلاح انجام می دهند. در کاربرد قرآنی، واژه فلاح به معنای پیروزی، ظفر، رستگاری و نجات است و دستیابی به سعادت نیز فلاح خوانده شده است. با این توجه که فرد، موانع را شکافته و رخسار مطلوب را مشاهده می کند. انسان با توجه به ظرفیت سرشته در او، می تواند با تمسک به عواملی چون ایمان و عمل صالح، تقوا، تزکیه نفس، توبه، امر به معروف و نهی از منکر، و ذکر نعمت های الهی به سعادت و رستگاری نائل شود. در میان این عامل ها تقوا به عنوان اصل مسلم در رسیدن به سعادت و رستگاری است. در این مقاله برجسته ترین شاخصه های رسیدن به فلاح از دیدگاه قرآن بررسی شده است. یافته های بدست آمده از تحقیق گویای آن است که قرآن کریم هدف اصلی از رسیدن به فلاح را قرب الهی و تزکیه نفس می داند.

همانطور که خداوند متعال، در برخی از آیات قرآن کریم، اجر مؤمنان حقیقی را بهشت و نعمت های آن معرفی می کند؛ در برخی آیات دیگر نیز، به آنان وعده ی رسیدن به «فلاح» می دهد ؛ البته رسیدن به فلاح اقتضائات و شرایطی دارد که تا همه ی آن ها محقق نشود، تصور رستگار شدن نیز نباید داشت. بر اساس تحقیق حاضر که با عنوان «بایسته-های اعتقادی و رفتاری مؤثر در فلاح از منظر قرآن کریم»، به روش توصیفی-تحلیلی و کتابخانه ای نگاشته شده، فلاح یک اصل و اقتضاء پایه ای دارد که عبارت است از ایمان به: غیب؛ خدا؛ نبوت؛ کتب آسمانی، ملائکه؛ امامت و معاد. بنابراین، کافران بهره ای از فلاح، نخواهد برد. افزون بر ایمان به امور یادشده، انجام وظایف عبادی، ترک محرمات، تقوا، جهاد، ثبوت قدم در میدان نبرد، ذکر خداوند، تقرّب به پروردگار، صابر بودن، توبه، وفای به عهد، پرهیز از ربا و پرداخت زکات و...نیز به عنوان شرایط و رفتارهای لازم جهت رسیدن به فلاح مطرح می-شوند؛ چنانچه در فردی تمامی این موارد محقق شود، فلاح نیز در حقِ او تحقق خواهد یافت؛ لذا غیر از کافران، آن دسته از مؤمنان نیز، که تنها برخی از وظایف عبادی خویش را انجام می دهند و نسبت به محرمات اجتناب لازم را ندارند، رستگار نخواهند بود. ولی نفی فلاح از آن ها به معنای نفی بهشتی بودن نیست؛ زیرا به دلیل ایمان و انجام پاره ای از اعمال نیک چه بسا آنان نیز، در جرگه ی بهشتیان وارد شوند.کلیدواژه ها:ایمان، انجام واجبات، اجتناب از محرمات، فلاح، رستگاری، قرآن کریم

غایت در اخلاق از مهم ترین موضوعاتی است که در اخلاق هنجاری و فرا اخلاق بررسی می شود. این مقاله با تکیه بر مباحث فلسفه اخلاق غربی و آیات قرآن کریم، از رهگذر مفهوم شناسی غایت و مباحثی نظیر تعدد یا وحدت غایت و تفاوت غایت در نظریه های هنجاری، به بررسی رابطه غایات متعدد و مختلف دست یازیده و در نهایت، غایتِ مورد اشاره قرآن کریم را تحلیل کرده و شاخصه های آن را بر شمرده است. به نظر می رسد که در فلسفه اخلاقِ غرب نظام رتبی بین مصادیق غایات به «لذت» ختم می شود، اما در ادبیات قرآنی، از آنچه در فلسفه اخلاق غرب، «غایت» خوانده می شود، با واژه هایی چون «فلاح» و «فوز» تعبیر شده است. با توجه به معناشناسی فلاح و فوز، «فلاح» مقدمه فوز است که از نظر رتبی، بالاترین وآخرین غایتِ قرآنی قلمداد می شود. فلاح، جنبه رهایی و خلاصی از شُرور دارد و در مقام ارائه راهکار برای رسیدن به نتیجه مطلوب است، اما فوز همان نتیجه مطلوبی است که در پی فلاح می آید و رهایی از عذاب، نائل شدن به رحمت الهی و بهره مندی از نعمت های جاودانه بهشتی و خلود در آن را همراه دارد و بالاترین مصداقِ فوز رسیدن به مقام «رضوان الهی» است. البته، نباید از نظر دور داشت که می توان تحلیلی غیر غایت گرایانه از مباحث قرآنی نیز ارائه کرد.