تحقیقات بنیادین علوم انسانی

شناخت اراده از جهات مختلف مهم و بلکه ضروری است؛ از جمله اینکه اراده شناسی بخشی از انسان شناسی است و می تواند در جهت تحول علوم انسانی موجود و تولید علوم انسانی اسلامی مؤثر باشد. در این مقاله، دیدگاه های صدرالمتألهین و علامه مصباح یزدی به همراه برخی مبانی تبیین و مقایسه شده اند. یافته های پژوهش نشان می دهد، این دو دیدگاه با اینکه شباهت بسیاری به یکدیگر دارند، با پیامدهای مختلفی در علوم انسانی همراه هستند. صدرالمتألهین اراده را از صفات وجود بماهو وجود می داند و برای آن مفهومی مشکک به تشکیک عامی و حقیقتی مشکک به تشکیک خاص قائل است. بر این اساس، وی برای همه موجودات مجرد و مادی، اراده قائل است، همه اراده ها را به لحاظ حقیقت واحد و از نظر مرتبه و تعین متعدد می شمارد و اراده هر موجود متعینی را جلوه و نشانه ای از اراده حق سبحانه به لحاظ مرتبه آن موجود تلقی می کند، اما علامه مصباح اراده را در همه موجودات ساری ندانسته و آن را از صفات وجودهای مجرد می داند. از سوی دیگر، ایشان حتی وحدت مفهوم اراده در موجودات مجرد را هم نمی پذیرد و برای اراده سه مفهوم عام، خاص و اخص مطرح می کند که تنها یکی از آن ها میان خداوند و مخلوقات مشترک است. همچنین وی متناسب با دیدگاه خود در زمینه تشکیک طولی و عرضی، نوعی ارتباط تشکیکی میان اراده خداوند و اراده های مخلوقات و نوعی تباین بین اراده های مخلوقات هم عرض معتقد است.

هدف از پژوهش حاضر بررسی مسئله تحقق پذیری علم دینی در حوزه علوم طبیعی است. در این راستا نخست ضمن تحلیلی بر مسئله تحقق پذیری علم دینی به طورکلی، به بررسی تحقق پذیری آن در یکی از زمینه های خاص، یعنی آموزش علوم طبیعی (شامل فیزیک، شیمی، زیست شناسی و زمین شناسی) پرداخته شده است. سپس به مثابه یکی از راه حل های مسئله در حوزه آموزش علوم طبیعی، پیشنهاد (فرضیه) نگارنده با عنوان «آموزش خداباورانه علم در ساحت نگرش» بررسی شده است. این راه حل پیشنهادی به روشی تحلیلی از یک منظر، سازگاری و هم خوانی آن با نظریه های علم دینی انتخابی (نظریه گلشنی و جوادی آملی) بررسی شده و از منظری دیگر، به مثابه یک برساخته آموزشی، بررسی سازگاری و انسجام درونی آن را صورت داده است. براساس یافته های این پژوهش، در مقام تحقق پذیری نظریه های علم دینی در آموزش علوم طبیعی، باید بر «تعلیم و تربیت دینی با محوریت پرورش نگرش خداباورانه» تأکید کرد. این امر از استلزامات نظریه های علم دینی در آموزش علوم طبیعی است. از سوی دیگر معیار سازگاری و انسجام درونی برساخته، با «پرورش نگرش خداباورانه در آموزش علوم» نامتعارض نیست که اجتماع سازگار این دو، در «آموزش خداباورانه علم در ساحت نگرش» خود را نشان می دهد. درنهایت اینکه «آموزش خداباورانه علم در ساحت نگرش» به مثابه راه حلی سازگار و منسجم، موضوع تحقق پذیری نظریه های علم دینی در حوزه علوم طبیعی را به سطحی بسیار اجرایی تر و عملی تر می آورد که با نظریه های علم دینی انتخابی سازگار است و معیارهای حداقلی و مشترک این نظریه ها را برآورده می کند. همچنین هم با آموزش علوم تعارضی ندارد و متخصصان این حوزه آن را درک می کنند.

با وجود موفقیت های بسیاری که روان درمانگران بالینی در نیم قرن گذشته داشته اند، رویکردهای رایج نمی توانند تمام ابعاد یک اختلال را هم زمان ملاحظه کنند. همچنین این رویکردها از بخش های مهم واقعیت (که از آن به واقعیات غیب یاد می شود) را غفلت کرده اند. براساس پژوهش های قبلی، متغیرهای علوم انسانی رایج، کمتر از متغیرهای شناسایی شده اسلامی، قادر به تبیین و پیش بینی اختلالات روان شناختی هستند. بررسی ها نشان می دهد رویکردهای رایج بر منطق هایی مبتنی هستند که عناصر لازم در تبیین پدیده های انسانی را به صورت بخشی در نظر می گیرند. مدل مختار یعنی مدل چندوجهی شناسایی و درمان اختلالات روان شناختی، ضمن نقد رویکردهای رایج، نشان می دهد برای تبیین اختلالات روان شناختی باید تمام مؤلفه های یک اختلال به صورت کل (قیاسی) احصاء شوند و در تعامل با مؤلفه های ادراکی محقق (منابع شناخت انسان) قرار بگیرند. پژوهش حاضر، ضمن معرفی این مدل که از ویژگی های انعطاف پذیری، جهان شمولی و جامعیت برخوردار است، زمینه را برای ورود متغیرهای دینی درباره اختلالات روان شناختی و مقایسه پذیری اد عا های نظریه های مختلف فراهم می کند.

پژوهش حاضر با هدف ساخت، اعتباریابی و رواسازی پرسش نامه عوامل آرامش زا- آرامش زدای خانواده براساس قرآن انجام شد. ابتدا عوامل آرامش زا- آرامش زدای خانواده براساس قرآن به روش تحلیل محتوا استخراج شدند. موافقت 97 و 95 درصدی خبرگان، در مقایسه با عوامل و گویه ها، روایی محتوای این پرسش نامه را نشان می دهد. ارزیابی روایی و پایایی پرسش نامه به روش پیمایشی با انتخاب نمونه دردسترس 488 نفری انجام شد. در این پژوهش برای بررسی روایی مقیاس، از روش تحلیل عاملی استفاده شد. یافته های بخش کمی پژوهش نشان می دهد عوامل شناسایی شده بار عاملی بالا و معناداری دارند. در این میان عامل سلامت روانی-بیماری روانی با شاخص نیکویی برازش تعدیل شده (99/0)، موده-بی توجهی (96/0)، تدبیرمعیشت-بی تدبیری در معیشت (97/0)، تأمین نیازهای اولیه- تأمین نشدن نیازها (96/0)، لباس بودن همسران برای یکدیگر-لباس نبودن (96/0)، رحمت-غضب (91/0)، حسن معاشرت-سوء معاشرت (9/0)، ایمان-ضعف در ایمان (91/0)، رشدیافتگی-رشدنایافتگی (91/0)، انس-اعراض (9/0) نقش و مرز شفاف و مشخص-ابهام و اغتشاش در نقش و مرز (85/0) به ترتیب بیشترین میزان برازش را نشان دادند و برای کل الگو این شاخص 91/0 بود. به منظور بررسی پایایی پرسش نامه از روش همسانی درونی به کمک آلفای کرونباخ استفاده شد و آلفای کرونباخ 98/0 به دست آمد. براساس یافته های پژوهش می توان گفت این پرسش نامه دارای روایی و پایایی بالایی است و عوامل منسجمی از آن به دست می آید که می توان با کاربرد آن، عوامل آرامش زا- آرامش زدای خانواده را براساس قرآن مطالعه کرده و در پژوهش های آتی و همچنین در تشخیص و درمان مسائل خانواده از آن استفاده کرد.

مقصود از هدف گذاری تربیتی، تعیین اهداف تربیت در سطوح مختلف، به منظور جهت دادن به اقدامات تربیتی است. با وجود اینکه در هر هدف گذاری اتقان اهداف به دست آمده به اطمینان از چگونگی هدف گذاری وابسته است، از میان پژوهش هایی که تاکنون به ارائه نظام مند اهداف تربیتی همت گمارده اند، کمتر موردی را می توان یافت که به صراحت و به طور مستقل به بحث درباره چگونگی هدف گذاری پرداخته باشد. درواقع در این پژوهش ها به تفصیل روشن نیست منابع هدف گذاری کدام اند و در به دست دادن اهداف چه جایگاهی دارند؟ همچنین مشخص نیست این منابع با چه روشی استخراج شده و سپس در سطوح مختلف اهداف (غایی، میانی و عملیاتی) چینش یافته اند؟ در راستای این خلأ، هدف پژوهش حاضر بررسی منابع و روش هدف گذاری در تربیت اسلامی و پاسخ به دو پرسش پیش گفته است. روش پژوهش تحلیلی - اجتهادی است. نتایج این پژوهش نشان می دهد در دیدگاه اسلامی، «وحی» یگانه منبع برای دستیابی به اهداف تربیتی است، که متکی بر آن می توان به سطوح مختلف اهداف دست یافت. همچنین فرایند دستیابی به اهداف درباره منبع وحی، به دو مرحله کلی «کشف» و «چینش» تقسیم می شود. برای کشف اهداف، شناسایی قالب ها و اسلوب های بیان هدف ضرورت دارد. همچنین برای چینش اهداف، با معیار قراردادن ویژگی های مراتب مختلف هدفی، طبقه بندی اهداف ممکن شده و سپس با تحلیل اهداف بالادست، نسبت اهداف هر طبقه با یکدیگر روشن می شود.

نظام جمهوری اسلامی ایران مبتنی بر الگوی فقهی «امامت و امت» یکی از بدیع ترین الگوهای سیاسی جهان معاصر است؛ با وجود این، خرده نظام های منطوی در این کلان نظام سیاسی، از جمله «نظام حقوقی» بر پایه الگوی فقهی کارآمد و صحیح شکل نگرفته و در بستر تحولات ناشی از اقتضائات جهان مدرن به استحاله ماهیت برخی از مهم ترین عناصر حقوق اسلامی منجر شده است. بررسی آسیب شناسانه الگوی اجراشده در نظام حقوقی موجود که حاصل تحولات سیاسی دوره مشروطه تاکنون است و ارائه الگوی جدید برای نظام سازی در حوزه نظام حقوقی، مسئله پژوهش پیش روست. این تحقیق از لحاظ روش، توصیفی- تحلیلی است و یافته های آن نشان می دهد دوگانه پنداری، فقه و حقوق، وابستگی نظام حقوقی موجود در عناصر بنیادین و کلان به نظام های حقوقی مدرن و غلبه رویکرد فردی بر رویکرد اجتماعی در شکل دهی به مؤلفه های اصلی نظام حقوقی، از مهم ترین آسیب ها و تغییر رویکرد نظری به رابطه فقه و حقوق، درپیش گرفتن رویکرد اجتماعی به فقه و توجه به مبدائیت عینیت اجتماعی و انسانی در نظام سازی از مهم ترین عناصر الگوی فقهی-حقوقی نظام سازی اسلامی است.