قبسات

این‌ مقال‌ بر آن‌ است‌ که‌ اولاً‌ فهم‌ قرآن‌ برای‌ همگان‌ ممکن، و ثانیاً‌ روشمند است. مؤ‌لف، چهارده‌ شرط‌ را برای‌ تفسیر صحیح‌ قرآن‌ ذکر می‌کند که‌ عبارتند از: 1. آگاهی‌ از قواعد زبان‌ عربی؛ 2. آگاهی‌ از معانی‌ مفردات‌ قرآن؛ 3. تفسیر قرآن‌ به‌ قرآن؛ 4. مراجعه‌ به‌ شأن‌ نزول‌ها؛ 5. مراجعه‌ به‌ احادیث‌ صحیح؛ 6. توجه‌ به‌ هماهنگی‌ مجموع‌ آیات‌ قرآن؛ 7. توجه‌ به‌ سیاق‌ آیات؛ 8. آگاهی‌ از آرای‌ مفسران‌ اسلامی؛ 9. پرهیز از هر نوع‌ پیشداوری؛ 10. آگاهی‌ از بینش‌های‌ فلسفی‌ و علمی؛ 11. آگاهی‌ از تاریخ‌ صدر اسلام؛ 12. آگاهی‌ از قصه‌ها و تاریخ‌ زندگانی‌ پیامبران؛ 13. آگاهی‌ از تاریخ‌ محیط‌ نزول‌ قرآن؛ 14. شناخت‌ آیات‌ مکی‌ از مدنی. مؤ‌لف‌ در پایان‌ مطرح‌ می‌کند که‌ این‌ها، پایه‌های‌ چهاده‌گانة‌ روش‌ تفسیر صحیح‌ قرآن‌ است‌ که‌ برخی‌ از آن‌ها اولویت‌ خاصی‌ دارند و هر چند می‌توان‌ برخی‌ از آن‌ها را در برخی‌ دیگر ادغام‌ کرد، برای‌ روشنی‌ هر چه‌ بیش‌تر به‌ صورت‌ جداگانه‌ بررسی‌ شده‌اند.

این‌ مقال‌ بر آن‌ است‌ تا یکی‌ از مسائل‌ مهم‌ در حوزة‌ قرآن‌پژوهی، یعنی‌ مسألة‌ قرآن‌ و تأثیرگذاری‌ بر محیط‌ یا تأثیرپذیری‌ از محیط‌ را مورد بحث‌ قرار دهد. مؤ‌لف‌ معتقد است‌ که‌ قرآن‌ کریم، برای‌ تأثیرگذاری‌ و مبارزه‌ با عادت‌های‌ ناروای‌ جاهلی‌ نازل‌ شده‌ است، نه‌ این‌ که‌ از فرهنگ‌ و آداب‌ خشن‌ زمان‌ خود تأثیر پذیرد. سخن‌ گفتن‌ به‌ زبان‌ یک‌ ملت، به‌ معنای‌ پذیرش‌ فرهنگ‌ آن‌ ملت‌ نیست. قرآن، کتاب‌ هدایت‌ برای‌ همه‌ بشر در همة‌ قرون‌ است؛ بنابراین، لازمة‌ هدایت، آن‌ است‌ که‌ بر فرهنگ‌ و فکر انسان‌های‌ مورد خطاب‌ خود اثرگذار باشد، نه‌ بر عکس. قرآن، همان‌ کتابی‌ است‌ که‌ توانست‌ بر فرهنگ‌ نادرست‌ اعراب‌ جاهلی، تمدنی‌ درخشان‌ و فرهنگی‌ انسان‌ساز بنا نهد. مؤ‌لف‌ برای‌ صحت‌ نظریة‌ خود، مثال‌های‌ متعددی‌ به‌ صورت‌ شاهد ذکر می‌کند.

این‌ مقال‌ بر آن‌ است‌ تا نهادهای‌ راهنمای‌ فهم‌ قرآن‌ را مورد بررسی‌ و مداقه‌ قرار دهد. مؤ‌لف‌ معتقد است‌ که‌ این‌ مسأله‌ از مهم‌ترین‌ مسائل‌ فلسفه‌ تفسیر می‌باشد. مراد از نهادهای‌ فهم‌ قرآن، اصول‌ پیش‌ انگاشته‌ای‌ است‌ که‌ مؤ‌لفه‌های‌ هویت‌ قرآن‌ را می‌سازد و بدون‌ درک‌ آن‌ها و عدم‌ لحاظ‌ لوازم‌ مترتب‌ بر هر فهم‌ صائب، جامع‌ و کامل‌ وحی‌نامة‌ الاهی‌ میسر نمی‌گردد. می‌توان‌ از نهادهای‌ فهم‌ قرآن‌ به‌ مبانی‌ تفسیر نیز تعبیر کرد. مؤ‌لف‌ نهادهای‌ فهم‌ قرآن‌ را در ده‌ عنوان‌ بر می‌شمارد.

این‌ مقال‌ بر آن‌ است‌ که‌ مبانی‌ قرائت‌پذیرانگاری‌ دین، از جمله‌ قرآن‌ را که‌ یکی‌ از مسائل‌ مهم‌ در حوزه‌ دین‌پژوهی‌ است، بحث‌ و بررسی‌ کند. ابتدا پرسش‌هایی‌ از جمله‌ «آیا می‌توانیم‌ قرائت‌ها و تفسیرهای‌ گوناگون‌ از قرآن‌ داشته‌ باشیم»، و «مبانی‌ این‌ قرائت‌های‌ مختلف‌ کدام‌ است»، مطرح، سپس‌ کوشیده‌ شده‌ است‌ که‌ به‌ این‌ پرسش‌ها پاسخ‌ داده‌ شود. در این‌ مقال، مؤ‌لف‌ به‌ پنج‌ مبنای‌ قرائت‌های‌ گوناگون‌ از قرآن‌ اشاره‌ می‌کند که‌ عبارتند از: 1. مراتب‌ طولی‌ و عرضی‌ فهم‌ قرآن؛ 2. مبنای‌ هرمنوتیکی‌ فهم‌ قرآن؛ 3. مبنای‌ زبانی‌ قرائت‌های‌ گوناگون‌ از قرآن؛ 4. مبنای‌ تجربی‌ قرائت‌های‌ گوناگون‌ از قرآن؛ 5. مبنای‌ تکامل‌ معرفت‌ دینی‌ قرائت‌های‌ گوناگون‌ از قرآن. هر کدام‌ از این‌ مبانی‌ تجزیه‌ و تحلیل‌ شده؛ سپس‌ نتیجه‌گیری‌ لازم‌ به‌ عمل‌ آمده‌ است. در پایان، مؤ‌لف‌ به‌ روش‌ صحیح‌ تفسیر و فهم‌ قرآن‌ اشاره‌ می‌کند.

تاریخ‌ تفسیر کتاب‌ مقدس‌ نشان‌ می‌دهد که‌ مدل‌های‌ عمدة‌ تفسیری‌ که‌ دربارة‌ عهدین‌ به‌کار گرفته‌ شده، مدل‌های‌ ظاهرگرا، تأویلی‌ و ایمان‌گرا است. مدت‌ها است‌ که‌ مدل‌ ظاهرگرا چندان‌ جایگاهی‌ در تفسیر عهدین‌ ندارد و در نتیجه، روند غالب، به‌کارگیری‌ دو مدل‌ دیگر است‌ (برای‌ اطلاعات‌ بیش‌تر، ر.ک(Grant and Tracy, 4891: Part I: :. مقالة‌ حاضر در صدد مقایسة‌ قرآن‌ و عهدین‌ از نظر امکان‌ به‌کارگیری‌ روش‌های‌ پیشین‌ در تفسیر است. در این‌ باره، پس‌ از تبیین‌ تفاوت‌ تأویل، تفسیر و هرمنوتیک، نگرش‌ ظاهرگرا در فهم‌ قرآن، بحث‌ و ارزیابی‌ می‌شود؛ سپس‌ نگرش‌ تأویلی‌ و ایمانگرا و خاستگاه‌ آن‌ها در تفسیر عهدین‌ و مقایسة‌ آن‌ با وضعیت‌ تفسیری‌ قرآن‌ تبیین‌ می‌شود.

موضوع‌ وحیانی‌ بودن‌ نص‌ از مهم‌ترین‌ مباحث‌ وحی‌ است. طبق‌ دیدگاه‌ عمومی‌ مسلمانان، یگانه، مصدر و منبع‌ وحی‌ و آیات‌ قرآن‌ کریم‌ در لفظ‌ و معنا، خداوند حکیم‌ و علیم‌ است. بسیاری‌ از دانشمندان‌ اسلامی‌ وحیانی‌ بودن‌ نص‌ قرآن‌ کریم‌ را امری‌ مسلم‌ گرفته‌ و برخی‌ دیگر از جمله‌ علا‌ مه‌ طباطبایی‌ به‌ آن‌ تصریح‌ کرده‌اند، قلمرو وحیانیت‌ نص‌ در محدودة‌ الفاظ، ترکیب‌ و تنظیم‌ آن‌ها است، و از آثار و نتایج‌ آن، مهیمن‌ بودن‌ قرآن‌ کریم‌ بر دیگر کتاب‌ها، قدسی‌ و ماورایی‌ بودن، واقع‌ نمایی‌ و حقیقت‌پردازی‌ و اعتبار والای‌ سند آن‌ است. از ادلة‌ آن‌ می‌توان‌ به‌ اتفاق‌ مسلمانان، اد‌عاهای‌ خود قرآن‌ کریم، از جمله‌ آیات‌ وحی، انعام، 15؛ طه، 114 و آیات‌ دخالت‌ نداشتن‌ پیامبر در متن‌ وحی، از جمله‌ یونس، 15؛ نمل، 6 و نحل، 103 و ادلة‌ بیرونی‌ از جمله‌ اُمی‌ بودن‌ پیامبر9، آیات‌ تحد‌ی‌ و اعجاز قرآن‌ و تعبیر قرآن‌ به‌ قرائت‌ و کتاب‌ اشاره‌ کرد. مخالفان‌ از عصر رسالت، همواره‌ شبهه‌هایی‌ را ضد‌ بر علیه‌ متن‌ قرآن‌ مطرح‌ کرده‌اند تا آن‌ را بشری‌ جلوه‌ دهند. مخالفان‌ عصر رسالت، پیامبر را به‌ سحر، افترا و اسطوره‌گویی‌ متهم‌ می‌کردند، در این‌ عصر نیز خاورشناسان‌ با طرح‌ مصدر بودن‌ تورات‌ و انجیل‌ برای‌ قرآن‌ و نیز قرآن‌ لفظ‌ و سخن‌ محمد است، به‌ تضعیف‌ این‌ نص‌ الاهی‌ می‌پردازند که‌ از جمله‌ می‌توان‌ بروکلمان، ریچارد بِل، فیلیپ‌ حتی، بول، ان‌ جی‌ داود و یوسف‌ درة‌ الحداد را نام‌ برد؛ اما تمام‌ مطالب‌ آن‌ها برداشت‌های‌ شخصی‌ با دلیل‌های‌ سست‌ و بی‌پایه‌ است. همچنین‌ برخی‌ از روشنفکران، وحی‌ را تجربة‌ نبوی‌ و تابع‌ پیامبر می‌دانند که‌ شواهد تاریخی‌ و آیات‌ قرآن، همه‌ نشان‌ می‌دهد که‌ «پیامبر» تابع‌ وحی‌ است‌ نه‌ «وحی» تابع‌ او و وحی، تجربة‌ او نیست.

چگونگی‌ نزول‌ قرآن‌ از مباحث‌ کهن‌ تفسیری‌ و کلامی‌ است‌ که‌ مطمح‌ نظر عالمان‌ اسلامی‌ قرار گرفته‌ است. امروزه‌ با پیش‌ کشیدن‌ مباحث‌ تجربة‌ دینی‌ و تفسیر حقیقت‌ دین‌ و نبوت‌ بر آن، برخی‌ از روشنفکران، به‌ انکار نزول‌ آسمانی‌ پرداخته‌ و حقیقت‌ قرآن‌ را معلول‌ تجربة‌ دینی‌ پیامبر اسلام9 تفسیر کرده‌اند. نویسنده‌ در این‌ مقاله‌ به‌ تدوین‌ و تحلیل‌ دیدگاه‌های‌ کهن‌ و معاصر از چگونگی‌ نزول‌ قرآن‌ می‌پردازد که‌ عبارتند از: 1. نزول‌ لفظی‌ (قرآن‌ عین‌ کلام‌ خدا)؛ 2. نزول‌ معنایی‌ (قرآن‌ کلام‌ نبوی)؛ 3. انکار نزول‌ (قرآن‌ محصول‌ تجربة‌ دینی‌ پیامبر)؛ 4. نزول‌ حقیقت‌ مجردة‌ قرآن‌ (تفسیر عرفانی). در این‌ نوشتار، روشن‌ خواهد شد نظریة‌ اول‌ که‌ نظریة‌ معروف‌ متکلمان‌ و مفسران‌ است، هر چند با ظواهر آیات‌ سازگاری‌ دارد، مبانی‌ و اصول‌ فلسفی‌ و عرفانی، آن‌ را بر نمی‌تابد که‌ در متن‌ مقاله‌ به‌ نظریه‌ بزرگانی‌ مانند محیی‌الدین، صدرالمتألهین‌ و امام‌ خمینی‌ اشاره‌ خواهد شد. نظریة‌ چهارم، برگزیدة‌ عارفان‌ و حکمت‌ متعالیه‌ است‌ که‌ با آیات‌ و مبانی‌ عقلی‌ و فلسفی‌ جمع‌ می‌شود.

صدرالمتألهین‌ در برخی‌ از آثار خود، همچون‌ تفسیر القرآن‌ الکریم‌ و اسفار از ماهیت‌ و مراتب‌ وحی‌ سخن‌ گفته‌ است. او معتقد است: روح‌ پیامبر اکرم9 به‌ سبب‌ شدت‌ طهارت‌ و نزاهت‌ از دلبستگی‌ها و مشاغل‌ دنیایی، صعود می‌کند و وحی‌ به‌ صورت‌ «عکس» یا «انتقاش» در قلب‌ وی‌ جای‌ می‌گیرد؛ آن‌ گاه‌ پس‌ از نزول‌ آن‌ متن‌ وحیانی‌ به‌ مقتضای‌ جهان‌ ماد‌ی‌ به‌ صورت‌ حروف‌ و کلمات‌ ظاهر می‌شود. انواع‌ وحی‌ به‌ میزان‌ مشغولیت‌ و خلوت‌ پیامبر بستگی‌ دارد. از نظر او، ماهیت‌ وحی‌ در تمام‌ مراتب‌ آن‌ اعم‌ از وحی‌ نبوی‌ تا وحی‌ بر حیوانات‌ [= غریزه] یکسان‌ است‌ و آن‌ چه‌ باعث‌ تفاوت‌ آن‌ها شده، مراتب‌ وجودی‌ و شدت‌ و ضعف‌ نزاهت‌ و طهارت‌ آن‌ها است؛ بنابراین، بهره‌مندی‌ صالحان‌ از خواب‌های‌ راستین‌ و الهام، نوعی‌ ضعیف‌ از وحی‌ است. در این‌ مقاله، افزون‌ بر تبیین‌ این‌ دیدگاه‌ها، برخی‌ از نکات‌ آن‌ نقد شده‌ است.

مستشرقان‌ قائل‌ هستند که‌ پیامبر، همة‌ معارف‌ قرآنی‌ را به‌ طور کلی‌ از دو منبع‌ گرفته‌ است: بخشی‌ از آن‌ را از همان‌ محدودة‌ جغرافیایی‌ و زندگی‌ اجتماعی‌ و دینی‌ و فرهنگی‌ جزیرة‌ عرب‌ مثل‌ رفتار اعراب‌ جاهلی، اشعار امیة‌ بن‌ ابی‌ الصلت‌ و عقاید حنفأ، و بخش‌ دیگر را از مصادر شفاهی‌ و کتاب‌هایی‌ که‌ از یهودیت‌ و مسیحیت‌ و عقاید و آداب‌ و سنن‌ دیگر ملت‌ها به‌ دست‌ پیامبر رسیده‌ بود، و از آن‌ها به‌ «مصادر داخلی» و «مصادر خارجی» یاد می‌کنند.

قرآن‌ (وحی‌ منزل‌ بر قلب‌ پبامبر اسلام9)، معجزة‌ بزرگ‌ او است‌ و بر آوردن‌ مثل‌ آن‌ در برخی‌ آیات، تحد‌ی‌ (همانندآوری) شده‌ است؛ ولی‌ تاکنون‌ پاسخی‌ بر تحد‌ی‌های‌ قرآن‌ یافت‌ نشده‌ و به‌ نص‌ قرآن، یافت‌ نخواهد شد. در این‌ مقاله، پس‌ از تعریف‌ معجزه، به‌ سیر تاریخی‌ آیات‌ تحد‌ی، اشاره‌ شده؛ سپس‌ وجوه‌ اعجاز قرآن‌ که‌ شامل‌ اعجاز بیانی، یعنی‌ چینش‌ واژگان، اسلوب‌ خاص‌ قرآن، سازگاری‌ حروف‌ و معانی، تغییر خطاب‌ در قرآن‌ و اعجاز در صوت‌ و آهنگ‌ قرآن، اعجاز در معارف‌ بلند آن، یعنی‌ وسعت‌ معارف‌ و خردمندانه‌ بودن‌ مطالب‌ قرآن، گزارش‌ و تحلیل‌ شده‌ و بیان‌ شده‌ که‌ اعجاز قرآن‌ به‌ همة‌ وجوه‌ آن‌ در کنار یک‌دیگر است.

نسبت‌ قرآن‌ و سنت، از دیرباز مورد توجه‌ محققان‌ بوده‌ است. مبحث‌ حجیت‌ ظواهر کتاب‌ در منابع‌ اصولی، عهده‌دار تحقیق‌ ابعادی‌ از موضوع‌ است. برخی‌ گمان‌ کرده‌اند که‌ حجیت‌ ظواهر کتاب، نوعی‌ استقلال‌ در فهم‌ آیات‌ کریمه‌ را به‌ ارمغان‌ می‌آورد. این‌ مقاله‌ درصدد است‌ نشان‌ دهد که‌ حجیت‌ فهم‌ از ظواهر کتاب، بعد از فحص‌ از روایات‌ و اخبار حاصل‌ می‌شود و بر موضوع‌ ضرورت‌ فحص، عموم‌ عالمان‌ اصولی‌ و زعمای‌ اخباری‌ تأکید و تصریح‌ کرده‌اند. در پایان‌ به‌ تأثیر احتمالی‌ موضوع‌ بحث‌ مقاله‌ در بارة‌ تفسیر قرآن‌ با قرآن‌ اشاره، و از ارباب‌ تحقیق‌ برای‌ پرداختن‌ به‌ موضوع‌ دعوت‌ شده‌ است.

دستیابی‌ به‌ فهم‌ درست‌ آیات‌ قرآن، هدف‌ اصلی‌ مفسران‌ قرآن‌ است. پس‌ از عهد تدوینِ‌ تفسیر، این‌ مهم‌ با شیوه‌های‌ گونه‌گون‌ به‌ وسیلة‌ آنان‌ صورت‌ گرفته‌ است‌ که‌ در مواضع‌ یا مواضیعی، تفاوت‌های‌ آشکاری‌ با هم‌ دارند. رمز و راز این‌ تباین‌ها، به‌ مبانی‌ نظری‌ - معرفتی‌ مفسران‌ بر می‌گردد که‌ در سایة‌ آن، رویکردهای‌ تفسیری‌ را رقم‌ زده‌ است. در این‌ بین، عترت‌ پیامبر در جایگاه‌ ترجمان‌ قرآن، تا آن‌ جا که‌ زمینه‌ و ظرفیت‌های‌ فرهنگی‌ و اجتماعی‌ اجازه‌ داده، در زمان‌ خود به‌ تفسیر آیات‌ واپسین‌ کتاب‌ آسمانی‌ پرداخته‌اند. نگاه‌ آنان‌ به‌ قرآن، برگرفته‌ از مبادی‌ استوار و مبانی‌ محکمی‌ چون‌ جامعیت‌ و برخورداری‌ این‌ کتاب‌ الاهی‌ از جنبه‌های‌ ظاهری‌ و باطنی‌ است. در سایة‌ این‌ اصول‌ اساسی، آموزه‌های‌ تفسیری‌ اهل‌ بیت‌ که‌ بیش‌تر در حوزة‌ تفسیر محتوایی‌ و مفهومی‌ است، بر روش‌هایی‌ اتکا دارد. این‌ مقاله‌ کوشیده‌ است‌ تا ابعاد آن‌ را پژوهش‌ کند.

نوشتار حاضر که‌ تحت‌ عنوان‌ «ظهر و بطن‌ قرآن‌ کریم» سامان‌ یافته، گذری‌ بر موضوع‌ مذکور است‌ که‌ در آن‌ تلاش‌ شده‌ است‌ افزون‌ بر تبیین‌ مسألة‌ ظهر و بطن‌ و نقش‌ آن‌ در جاودانگی‌ قرآن، ادلة‌ روایی‌ آن، دیدگاه‌ اندیشه‌وران‌ قرآنی‌ دربارة‌ آن‌ و همچنین‌ ضوابط‌ راهیابی‌ درست‌ به‌ بطون‌ قرآن‌ به‌ اختصار بحث‌ شود. برخی‌ از پرسش‌های‌ اساسی‌ نیز که‌ با طرح‌ مسألة‌ ظهر و بطن، ممکن‌ است‌ بر ذهن‌ خواننده‌ گرامی‌ سنگینی‌ کند، مورد توجه‌ نگارنده‌ قرارگرفته‌ و پاسخ‌های‌ درخوری‌ به‌ آن‌ها داده‌ شده‌ است. نگارنده، همزمان‌ با تبیین‌ موضوع‌ محل‌ بحث، براین‌ نکته‌ تأکید می‌ورزد که‌ اصلی‌ترین‌ رمز ماندگاری‌ قرآن‌ در بستر متحول‌ زمان، بطون‌ و ژرفای‌ بی‌ پایان‌ این‌ کتاب‌ آسمانی‌ است‌ که‌ سبب‌ می‌شود قرآن، درعین‌ «ثبات» و «محدودیت» ظاهری، تحرک‌ و دینامیسم‌ درونی‌ و عمق‌ پایان‌ ناپذیری‌ نیز داشته‌ باشد و تا پایان‌ عمر دنیا بر نیازهای‌ معرفتی‌ و معیشتی‌ آدمیان‌ پرتو افکند.