مراتب وحی

صدرالمتألهین‌ در برخی‌ از آثار خود، همچون‌ تفسیر القرآن‌ الکریم‌ و اسفار از ماهیت‌ و مراتب‌ وحی‌ سخن‌ گفته‌ است. او معتقد است: روح‌ پیامبر اکرم9 به‌ سبب‌ شدت‌ طهارت‌ و نزاهت‌ از دلبستگی‌ها و مشاغل‌ دنیایی، صعود می‌کند و وحی‌ به‌ صورت‌ «عکس» یا «انتقاش» در قلب‌ وی‌ جای‌ می‌گیرد؛ آن‌ گاه‌ پس‌ از نزول‌ آن‌ متن‌ وحیانی‌ به‌ مقتضای‌ جهان‌ ماد‌ی‌ به‌ صورت‌ حروف‌ و کلمات‌ ظاهر می‌شود. انواع‌ وحی‌ به‌ میزان‌ مشغولیت‌ و خلوت‌ پیامبر بستگی‌ دارد. از نظر او، ماهیت‌ وحی‌ در تمام‌ مراتب‌ آن‌ اعم‌ از وحی‌ نبوی‌ تا وحی‌ بر حیوانات‌ [= غریزه] یکسان‌ است‌ و آن‌ چه‌ باعث‌ تفاوت‌ آن‌ها شده، مراتب‌ وجودی‌ و شدت‌ و ضعف‌ نزاهت‌ و طهارت‌ آن‌ها است؛ بنابراین، بهره‌مندی‌ صالحان‌ از خواب‌های‌ راستین‌ و الهام، نوعی‌ ضعیف‌ از وحی‌ است. در این‌ مقاله، افزون‌ بر تبیین‌ این‌ دیدگاه‌ها، برخی‌ از نکات‌ آن‌ نقد شده‌ است.

پیامبران الاهی(ع) از مراتب و درجات متفاوت و به تبع آن از مقامات و درنتیجه از صور و مراتب متفاوتی از وحی برخوردار بوده اند. با آنکه پیامبر اسلام(ص) جامع همه صور گوناگون وحی و تکلیم الاهی بوده است، پیام آوری جبرئیل(ع) برای او، بیش از همه آنها کانون توجه مفسران، متکلمان و فلاسفه اسلامی قرار گرفته است؛ زیرا اعتقاد اکثر ایشان بر این بوده است که تعالیم اسلامی فقط از این طریق بر آن حضرت(ص) نازل می شده است. درحالی که او از مراتب عالی تر وحی، یعنی وحی مستقیم و بی واسطه خداوند در حالت های معراج معنوی خود، برخوردار بوده است و توجه به آن در تبیین اموری مانند عصمت در دریافت وحی و یقینی بودن معرفت وحیانی، نقش اساسی دارد. ما در این مقاله علاوه بر پرداختن به این مساله به استقصای صور و مراتب گوناگون وحی محمدی(ص) و تبیین، نقد و تکمیل نظریه فلاسفه در تحلیل ماهوی وحی پرداخته ایم.

یکی از جنبه های بررسی وحی، فرایند نزول آن از نگاه دریافت کننده آن پیام است. برخی از دین پژوهان، پیامبر را فاعل وحی میدانند و وحی را حاصل نبوغ، تجربه یا روان پرهیاهوی او میپندارند. بنابر نظر برگزیده، پیامبران قوه ای مخصوص دارند که ابزار درک هاتف غیب است و از روی لیاقت به ایشان عطا شده است. آنان پیام الهی را به وسیله آن قوه میشنوند و بدون کاستی به زبان قوم خود ترجمه میکنند. این ترجمه کار پیامبر است؛ اما ازآنجاکه پیام الهی است و این قوه نیز هدیه ای الهی و خداوند خود عصمت وحی را ضمانت کرده است، سخن پیامبر همان کلام الهی است که در قالب کالبدهای زمینی تنزیل شده است. به نظر میرسد این بیان هم مورد تأیید متکلمان باشد و هم راه را بر اعتراض های دگراندیشان ببندد.