۱.
با وجود انکار نقش‌های عرفانی و دینی زنان در بسیاری از ادیان، نقش‌های مثل مادری و همزادی در فرهنگ ملل و ادیان همواره مورد توجه بوده است. نقش همزادی??? زنانه در واقع معرّف خلاقیت در عنصر مؤنث است. این کهن الگو از دیرباز تاکنون همواره به صورتی مؤثر میان ادیان حضور داشته است؛ چنان‌که شخینا در فرهنگ یهودی، سوفیا در فرهنگ مسیحی، باکره نورانی در مانویت، داکینی در آیین بودایی و شکتی در فرهنگ هندی از نمونه‌های آن هستند. در فرهنگ اسلامی این وجه الاهی در کامل‌ترین شکل خود به صورت فاطمه فاطر???? ظهور می‌یابد. در فرهنگ بودایی که مورد بحث ما است، این نقش در شکل داکینی‌ها در بودیزم تنتره‌یی شکل می‌گیرد که شباهت‌هایی با نوع نگاه ابن عربی به زن دارد. در عرفان اسلامی، اوج توجه به زن را می‌توان در اندیشه‌های ابن عربی یافت. در سطور ذیل به بررسی این دو اندیشه و شباهت‌ها و تفاوت‌هایش می‌پردازیم.
۲.
ابن میمون، بزرگ‌ترین فیلسوف و حکیم الاهی یهودی است. او در پایان زندگیاش، شاهکار ادبی خود (راهنمای گمگشتگان) دلالتالحائرین (مُورِه نِووخیم) را نوشت. این کتاب که به عربی نوشته شده، اهمیت و تأثیر فیلسوفان مسلمان را بر روی دستگاه فکری ابن میمون نشان می‌دهد. اندیشه‌های ابن میمون، حاصل دورانی از تحمل مذهبی و همزیستی فرهنگی بین یهودیان و مسلمانان بود.در واقع، ابن میمون خود یک تنه، هم از بزرگ‌ترین نمایندگان شریعت یهود بود، هم از مراجع فلسفه قرون وسطایی ملهم از یونان، و هم از عوامل اصلی شکوفایی خارقالعاده تفکر فلسفی و علمی جهان عرب و اسلام در قرن یازدهم و دوازدهم. ابنمیمون در کتاب دلالةالحائرین (راهنمای گمگشتگان) اندیشه‌وران در اوج توانایی خویش است که علم عرب و اسلام و فلسفه یونان و الاهیات یهود را در کلی متضمن مقصود گرد میآورد. کوشش نگارنده مقاله آن است تا در این مقال به قدر وسع به بررسی دیدگاه‌های الاهیاتی ابن میمون و مقایسه آرای وی با متفکران مسلمان بپردازد.
۳.
کلیدواژه‌ها:
مسیحیت ادیان ابراهیمی فیلون عهد جدید لوگوس
فیلون اسکندرانی یا یهودی حدود بیست سال قبل از میلاد به دنیا آمد و حدود چهل و پنج سال پس از میلاد از دنیا رفت. او زمان حیات خود، میان یهودیان موقعیت ممتازی داشت به گونه‌ای که در نزاعی که میان یهودیان و حکومت وابسته به رم درگرفت، او در جایگاه سفیر یهودیان به دربار رم عزیمت کرد. فیلون یکی از متفکران بنام دوره افلاطونی میانه است که تاثیر عمیقی بر متفکران ادیان سامی بر جای گذاشت. بسیاری از مسائلی که بعدها از سوی متفکران ادیان ابراهیمی مطرح شد، نخستین بار فیلون آن را ارائه کرده است. ولفسن، مورخ امریکایی تاریخ فلسفه، تفکر غالب و حاکم بر قرن اول تا قرن هفدهم ادیان ابراهیمی را تفکر دینی یا فیلونی خوانده است. در این مقاله کوشیده شده تاثیر دیدگاه محوری فیلون یعنی لوگوس بر مسیحیت بررسی شود.
۴.
کلیدواژه‌ها:
تعامل پیروان ادیان قدرت‌های سیاسی سیاست مذهبی گفتمان‌های دینی و فرهنگی سیره تعاملی
این مقاله می‌کوشد به این پرسش اصلی پاسخ دهد که عوامل مؤثر بر تعامل پیروان ادیان چیست. از نظر مولف، قدرت‌ها و حاکمیت‌های سیاسی و نوع سیاست‌های مذهبی آن‌ها، گفتمان‌های غالب فرهنگی، اصول اعتقادی اساسی آیین یا مذهب، نوع اندیشه و منش رهروان و روحانیون مذهبی و نوع قرائت و تفسیر مذهبی آن‌ها و سرانجام تعصب‌های قومی و نژادی پیروان ادیان از مهم‌ترین عوامل مؤثر بر تعامل پیروان ادیان است؛ اما در صفحات نخستین مقاله و قبل از پرداختن به این پرسش و پاسخ، سیر اجمالی تعامل برخی پیروان ادیان همچون مسیحیان و زرتشتیان در دوره قبل از اسلام و همچنین چگونگی تعامل مشرکان و یهودیان حجاز با پیامبر و متقابلاً سیره تعاملی رسول خدا با آن‌ها به اجمال بررسی شده است.
۵.
کلیدواژه‌ها:
جهانی شدن گفت‌وگوی ادیان فن‌آوری ارتباطی تحول فرهنگی فرصت‌های گفت‌وگوی ادیان تهدیدهای فراروی گفت‌وگوی ادیان
طرح مباحثی چون گفت‌وگوی ادیان، مسبوق به سابقه است؛ امّا زمان طرح دوبارة این موضوع، حکایت از نیازمندی‌های جدید برای بشر، بررسی و تفکر مجدد در مورد آن را ضرور ساخته است. واقعیت این است که ماحصل تکاپوهای بشری در دهة 1990 در قالب «گفت‌وگو» صورتی خاص یافت و با افول جذابیت‌های ایدئولوژی‌های پرمدعای مادی و تزلزل مطلق‌انگاری علم و عقلانیت، گرایش به دین در عصر جهانی شدن افزایش یافت. از این روی این پرسش مطرح می‌شود که در فضای محیطی متأثر از فرایند جهانی شدن، گفت‌وگوی ادیان دارای چه نقش و جایگاهی در روابط متقابل انسان‌ها و مجتمع‌های انسانی نظیر دولت ـ ملت‌ها است. در این مقاله سعی شده است با تمرکز بر رشد جریان‌های ضد سکولار و گرایش به درکی نو از فرهنگ در سطح بین‌الملل، جایگاه گفت‌وگوی ادیان در فضای موسوم به جهانی شدن تبیین گردد.
۶.
کلیدواژه‌ها:
قرآن کتاب مقدس وحی عهد جدید عهد عتیق تنخ اپوکریفا الهام عصمت لفظی
میان یازده دین زنده کنونی جهان، اسلام و مسیحیت به سبب آسمانی و ابراهیمی بودن، برخورداری از کتاب مقدس و آموزه‌های بینشی و ارزشی و کنشی که البته در اسلام بیشتر و کامل‌تر تجلی یافته، و نیز پیروان فراوان، امتیاز و برتری ویژه‌ای دارند و میان نگره‌های دینی اسلام و مسیحیت، بازکاوی اهمیت و جایگاه کتاب آسمانی آن‌ها (قرآن و کتاب مقدس) به دلیل تأثیرگذاری در همه عرصه‌های دین‌شناخت، اهمیت فراوانی دارد که در این مقاله دنبال شده است. بر این اساس، نخست ماهیت و جایگاه قرآن و کتاب مقدس به طور جداگانه بررسی، سپس نقاط اشتراک و امتیاز آن‌ها بازکاوی شده است. از آن‌جا که به اذعان همه مسلمانان و شواهد متقن دیگر، قرآن از رهگذر وحی در زمانی محدود یعنی23 سال و با یک زبان یعنی زبان عربی بر یک شخص یعنی پیامبر اکرم ? و بدون هیچ کم و کاست و با برخورداری از عصمت لفظی فرود آمد، بر کتاب مقدس از آن جهت که به اذعان مسیحیان از رهگذر الهام و نه وحی، طی زمانی طولانی یعنی 1500 سال، با زبان‌های متعدد، بر شمار بسیاری از اشخاص که عموماً مجهولند، الهام شد و نیز به سبب اختلاف در شمار کتاب‌های مقدس و فقدان عصمت لفظی و عدم مصونیت از تحریف، برتری کامل دارد.
۷.
کلیدواژه‌ها:
اسلام ایمان مسیحیت سعادت نجات فیض فداء فوز
سرّ رویکرد مردم به دین، نیاز فطری آن‌ها به «نجات‌طلبی» و رستگاری است، و ادیان الاهی به درستی این نیاز را تشخیص داده و درصدد تأمین آن بوده‌اند. نجات شناسی که از مسائل بسیار مهم الاهیاتی در دو سنت اسلام و مسیحیت به شمار می‌رود، سزاوار است به صورت تطبیقی و مقایسه‌ای بحث و بررسی شود. اصولاً نجات مسیحی از نظر ماهیت با نجاتی که در اسلام مطرح است، تفاوت‌های بسیار اساسی دارد. حقیقت نجات اسلامی، معنای عدمی و سلبی، و به معنای خلاصی یا دور شدن از مصیبت، سختی، درد ورنج و مهلکه گناه است و معنای دقیق آن با مفاهیم «سعادت»، «فوز» و «فلاح» که متضمن معنای وصول و مفهومی ایجابی هستند، تا حدودی تفاوت دارد. از نگاه اسلام، هر چند خداوند، نجات بخش است، انسان با اختیار و نقش فعال خود با فراهم ساختن وضعی خاص، پذیرنده نجات الاهی است. اعلام ایمان به نجاتی که عیسی مسیح برای بشر به ارمغان آورده، اساس مسیحیت رایج است. در این اعتقاد که بر مبانی خاص انسان‌شناسی، مسیح‌شناسی و خداشناسی این سنت استوار شده، انسان در اسارت گناه و مرگ بوده است، و از ناحیه خود قابلیت نجات ندارد. خداوند با حضور مستقیم خود در کالبد عیسای ناصری و با فدیه یا قربانی شدنش، تاوان گناه انسان را می‌پردازد و او را از اسارت گناه نجات می‌دهد.
۸.
کلیدواژه‌ها:
اسلام مسیحیت توحید تثلیث خدا الوهیت عیسی مسیح اقانیم سه گانه واجب الوجود بالذات الاهیات مسیحی
این مقال بر آن است تا یکی از مسائل مهم الاهیات مسیحی، یعنی تثلیث را با توحید اسلامی بررسی کند. ابتدا به آموزه تثلیث در مسیحیت و متون مقدس اشاره شده است که منظور از تثلیث چیست و از چه زمانی تثلیث به طور رسمی وارد مسیحیت شد. برخی از متفکران، اعتقاد به تثلیث را زاییده تلفیق فلسفه یونانی و دین مسیحی در دوران اولیه می‌دانند. در ادامه به اختلاف‌ها و تنازع‌های متفکران مسیحی بر سر الوهیت عیسی مسیح و تثلیث، و نیز به انگیزه آنان از طرح مساله تثلیث اشاره، در پایان مساله تثلیث نقد و بررسی شده است: اعتقاد به الوهیت عیسی مسیح، مصداقی از اجتماع تناقض است و نیز ادله‌ای که متفکران مسیحی بر اثبات وجود خدا اظهار داشته‌اند، همگی بر آن دلالت دارند که خدا یگانه و یکتا است و نیز تثلیت مستلزم ترکیب و تعدد واجب الوجود بالذات است که همگی آن‌ها از نظر عقل قابل اثبات نیست. در نهایت، به آیات قرآن در باب انکار تثلیث اشاره شده است.
۹.
کلیدواژه‌ها:
پلورالیسم دینی ادیان دینواره‌ها مناسبات ادیان تنازع تمدن‌ها و دین‌ها صلح جهانی
مقالة ذیل، به گمانه‌زنی دربارة آیندة مناسبات ادیان و مسالک معنوی پرداخته؛ پس از طرح احتمال‌های گوناگون در باب روابط دین‌ها و دینواره‌ها، ده عامل که احتمال بروز بسط نزاع و نقار میان ادیان را توجیه می‌کند توضیح داده است. از جمله: استفاده ابزاری ارباب سیاست از دین، خودخواهی و قدرت‌طلبی برخی اصحاب ملل و مذاهب، لجاج و عنادورزی آحاد وجوامع دینی، انحصارگرایی دینی، احیاء سوابق تلخ نزاعهای تاریخی و... . از نظر مؤلف، پاره‌ای از عوامل نیز احتمال همگرایی و تعامل میان ادیان را توجیه و تقویت می‌کند از جمله: توسعة شبکة اطلاع‌رسانی و همدمی خاندان آدم و پیدایش همدلی جهانی، ارتقاء و فرگشت عقلانیت بشری و غلبة درست‌اندیشی و سرانجام پذیرش فراگیر حقایق دینی و دین حق، استقرار دموکراسی در مقیاس جهانی و رسمیت یافتن تکثر ادیان و تحمل افکار گوناگون، برجسته شدن وجوه اشتراک ادیان، تدبیر قطب‌های سیاسی در بهره‌گیری از قدرت دیانت در یکپارچه‌سازی قلمرو قدرت خود، و... . مقاله با توصیه‌هایی در باب بایستگی تفاهم و تعایش میان ادیان و دینواره‌ها فرجام می‌یابد.
