اندیشه نوین دینی

اندیشه نوین دینی

اندیشه نوین دینی سال شانزدهم تابستان 1399 شماره 61 (مقاله علمی وزارت علوم)

مقالات

۱.

نقد و بررسی اصالت عقل و ادله آن از دیدگاه روشنفکران معاصر(مقاله علمی وزارت علوم)

کلیدواژه‌ها: اصالت عقل عقل گرایی حداکثری نقد اصالت عقل روشنفکران عقل گرایی انتقادی

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۵۶۴ تعداد دانلود : ۲۸۷
یکی از مناقشات روشنفکران در رابطه عقل و دین، پایبندی آنان به اصالت عقل یا عقل خودﹾ بنیاد منقطع از وحی است. آنها با استفاده از معیارهای اصالت عقل به بازتفسیر دین و در واقع، نفی حقیقت دین و آموزه های آن پرداخته اند. در مقاله حاضر با واکاوی و بررسی آثار روشنفکران معاصر چهار دلیل بر مدعای آن ها بدست آمده است که عبارت اند از: نفی عقل منبعی، ابزارانگاری محض عقل، وجود ویژگی های برتر در اصالت عقل و دین سنتی ناآزموده. تلاش شده است ادله مذکور به شیوه تحلیل محتوا مورد بررسی قرار گیرند. نادیده انگاشتن کارکردهای مختلف عقل، نفی شریعت و نگاه کارکردی به دین، ارائه تصور نادرست از انسان و توانایی های عقلانی او و همچنین نقض غرض الهی از ارسال رسل از جمله نقدهایی است که بر آنها وارد است. با وجود این نقدها، این رویکرد در مواجه با دین و آموزه های وحیانی کارایی خود را از دست می دهد.
۲.

تأمّلی بر بنیادهای کلامی اندیشه ی سیاسی شیعه با تاکید بر آراء شیخ مفید و سید مرتضی علم الهدی(مقاله علمی وزارت علوم)

کلیدواژه‌ها: کلام سیاسی شیخ مفید سید مرتضی علم الهدی غیبت اندیشه سیاسی

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۴۷۴ تعداد دانلود : ۲۸۷
مسأله ی این پژوهش، تأکید بر «کلام» و اصول عقائد به عنوان مبنا و شالوده اندیشه سیاسی شیعه است. مطابق این نظر، مفاهیم کلامی ای چون نبوت، امامت، غیبت و ولایت فقها، چارچوبی هستی شناسانه و معرفت شناسانه را به وجود می آورند که دلالت های سیاسی- اجتماعی مخصوص به خود را اقتضا می کند. روش پژوهش حاضر، توصیفی- تحلیلی و متن محور است و با رجوع به مفاهیم پایه در متون کلامی شیخ مفید و سید مرتضی علم الهدی به عنوان دو چهره ی محوری علم کلام شیعی، به استنباط اندیشه سیاسی آنان و مبانی اندیشه سیاسی شیعه می پردازد. مهمترین یافته های این پژوهش تبیین شاخصه های اساسی اندیشه سیاسی مبتنی بر کلام شیعه است که رئوس آن عبارتست از پیوند و درهم تنیدگی جوهری و ساختاری دیانت و سیاست، محوریت «تکلیف» در اندیشه و کنش سیاسی، نگاه به سیاست به عنوان بستری برای استقرار دیانت، به همین دلیل در کلام سیاسی شیعه بر لزوم وجود صفاتی چون علم و عصمت برای متولیان امر حکومت، تأکید شده است.
۳.

ارزیابی حدیث «السعید سعید فی بطن امه و الشقی شقی فی بطن امه» و بررسی پیوند آن با اندیشه جبرگرایی(مقاله علمی وزارت علوم)

کلیدواژه‌ها: سعادت شقاوت س‍ع‍ی‍د شقی جبرگرایی اختیار

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۵۵۴۸ تعداد دانلود : ۷۶۲
حدیث «السعید سعید فی بطن امه و الشقی شقی فی بطن امه» و چگونگی پیوند آن با اندیشه جبرگرایی، مسئله ای است که در این مقاله، به روش تحلیلی توصیفی، مورد بررسی قرار می گیرد. اشعریان به خصوص فخر رازی این روایت را از دلایل جبری بودن افعال انسان می داند. آخوند خراسانی آن را از دلایل ذاتی بودن سعادت و شقاوت انسان ها قلمداد کرده اند. به باور بسیاری از محدثان شیعه و سنی و برخی فیلسوفان، مدلول این حدیث، همان مفاد آیات و روایات دلالت کننده بر قضا و قدر الهی است و به اعتقاد برخی مانند شیخ طوسی و ضیاء الدین عراقی و آیه الله بروجردی، مفاد این حدیث، همان مدلول آیات و روایاتی است که بر تعلق گرفتن علم ازلی حق تعالی به کلیه امور از جمله سعادت و شقاوت و سرنوشت انسان ها تأکید دارند. بر اساس یافته های این پژوهش، دیدگاه نخست، مردود، دیدگاه دوم غیر قابل دفاع، دیدگاه سوم، صحیح ولی قابل جمع با دیدگاه چهارم است که دلایل و شواهد بیشتری بر درستی آن یافت می شود.
۴.

بررسی تطبیقی دیدگاه شیخ طوسی و غزالی در مورد جایگاه عقل در معرفت به خدا در گستره انتظار بشر از دین(مقاله علمی وزارت علوم)

کلیدواژه‌ها: شیخ طوسی غزالی عقل دین شناخت خدا وحی و نبوت

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۶۴۰ تعداد دانلود : ۴۲۵
جایگاه عقل و اندیشه انسان در مبحث انتظار بشر از دین چیست؟ این نوشتار با بررسی تطبیقی و مقایسه دیدگاه شیخ طوسی و غزالی به روش توصیفی-تحلیلی درمقام یافتن پاسخ به این سؤال است. آن گاه طی تحقیق حاضر معلوم می گرددکه این دانشمندان برای عقل در فهم انسانی در ساحت شناخت خدا، نقش اساسی قایل اند اما درباره ماهیت و چیستی عقل و چرایی خطای آن سخن نگفته اند. هر چه دامنه وحی و آموزه های شریعت،گسترده تر می شود، از محدوده دخالت و تأثیر عقل کاسته می شود. از نظر این دو متفکر، اتکا صرف به عقل بدون مراجعه به آموزه های وحیانی کافی نیست؛ غزالی معرفت الهی را بواسطه شرع، واجب می داند و شیخ طوسی به وجوب عقلی معرفت با معاضدت انبیا معتقد است. از دیگر نتایج مقاله، این است که؛ فطری بودن حس خداجویی به معنی بدیهی بودن آن نیست. در نهایت، به چالش جدی عصر حاضر در تلقی عقل به عنوان شأنی از شئون نفس و اثبات وجود مستقل نفس اشاره می شود.
۵.

بررسی استنادات قرآنی ملاصدرا در مراتب علم خداوند(مقاله علمی وزارت علوم)

کلیدواژه‌ها: مراتب علم الهی عنایت قضا و قدر لوح قلم ملاصدرا

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۸۱۷ تعداد دانلود : ۵۳۲
ملاصدرا در اسفار، مراتب چهارگانه ای را برای علم خداوند در نظر می گیرد. مسئله این مقاله بررسی استنادات قرآنی ملاصدرا و هماهنگی برداشتهای وی با ظواهر آیات و دیدگاه های غالب در تفاسیر شیعی است. از آنجا که مراتب علم الهی در حکمت متعالیه با مراتب وجود پیوند خورده و حقیقت علم عین حقیقتِ وجود، بسیط و دارای مراتب حقیقی است؛ بر این اساس با روشی تحلیلی و استنادی مروری بر اقسام علم الهی، چگونگی علم الهی به ماسوا و مراتب و عوالم وجود در نظام آفرینش از نظر ملاصدرا خواهیم داشت. یافته های تحقیق نشان می دهد که ملاصدرا کوشیده تا حد امکان آیات قرآن را با استفاده از ضوابط عقلی و نوآوری های حکمی خود تفسیر کند.
۶.

امامت و تقویت مولفه های شناختی «سرمایه اجتماعی»(مقاله علمی وزارت علوم)

کلیدواژه‌ها: امامت ولایت تشیع سرمایه اجتماعی اعتماد سرمایه اجتماعی شناختی

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۲۸۴ تعداد دانلود : ۱۸۲
امروزه سرمایه اجتماعی دارای اهمیت فراوان است و پایین بودن آن به این معناست که ذخیره اعتماد اجتماعی به قدر کافی درجامعه وجود ندارد و در نتیجه آن پیوندها درجامعه مخدوش شده و اخلاق عمومی مورد تهدید قرار می گیرد و بدنبال آن کیفیت زندگی و رفاه اجتماعی دستخوش بحران می شود. در جهت ارتقای سرمایه اجتماعی در کشورمان ارائه نظریه ای بومی و متناسب با ساختار و شرایط سیاسی و اجتماعی کشورمان و با رویکردی دین محور و ارزشی ضروری است. دراین مقاله با استفاده از روش توصیفی تحلیلی و نیز تاریخی تفسیری به این مهم پرداخته می شود که امامت شیعه، با داشتن شاخصه هایی چون عصمت، علم و ولایت الهی ضمن ارائه ی بهترین منظومه معرفتی سرمایه اجتماعی در گسترش و تقویت مهمترین مؤلفه های شناختی سرمایه اجتماعی یعنی مولفه اعتماد و دو شاخه اصلی آن یعنی باور و رفتار اعتمادی بسیار موثراست.
۷.

تحلیل انتقادی دیدگاه جامعیت قرآن نسبت به مسائل اخروی با محوریت کتاب «القران و التشریع»(مقاله علمی وزارت علوم)

کلیدواژه‌ها: جاودانگی جامعیت قرآن رویکرد حداقلی رویکرد اعتدالی تشریع آیات الاحکام صادق بلعید

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۴۷۰ تعداد دانلود : ۲۸۰
جامعیت قرآن که خود ذیل بحث کارکرد و قلمرو دین مطرح می شود، از دیرباز به عنوان یکی از جنبه های اعجاز قرآن مورد توجه متفکران و قرآن پژوهان اسلامی بوده است؛ اگرچه مصرف اصطلاح «جامعیت قرآن»، محصول دوران اخیر به حساب می آید، اما محتوای آن با عناوینی مانند علوم مستنبط از قرآن مورد توجه بوده است. مفسران و متکلمان مسلمان در اصل جامعیت قرآن در عرصه هدایت و تأمین نیازهای بشر برای هدایت، اختلافی نداشته؛ اما در مصداق و کیفیت و قلمرو جامعیت قرآن و احکامش وحدت نظر ندارند. در حوزه اخیر شاهد سه رویکرد اعتدالی، حداکثری و حداقلی هستیم. صادق بلعید در کتاب «القرآن و التشریع» با نفی رویکرد حداکثری و اعتدالی، مفاهیم و معارف قرآن را فردی و مربوط به حیات اخروی انسان می داند. یافته تحقیق بر آن است که وی علاوه بر نادیده گرفتن آیات فروان قرآن که صراحت در نگاه و دخالت دین در مناسبات اجتماعی دارد، حتی سابقه عملی حضور نبی مکرم اسلام را در این حوزه نادیده می انگارد. در این مقاله با روش تحلیلی و اسنادی، و با رویکرد انتقادی به بررسی دیدگاه بلعید در این کتاب پرداخته و از رهیافت اعتدالی در حوزه جامعیت قرآن دفاع می کنیم.
۸.

تحلیل انتقادی «عقل جسمانی» از دیدگاه ابن تیمیه(مقاله علمی وزارت علوم)

کلیدواژه‌ها: عقل جسمانی ابن تیمیه سلفیه حس گرایی تجسیم قیاس غائب به شاهد

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۴۲۳ تعداد دانلود : ۲۷۷
بنیان های معرفتی در یک منظومه فکری نقش تعیین کننده ای در انگاره های اعتقادی آن دارد. اندیشه سلفیه به ویژه دیدگاه های ابن تیمیه برخاسته از یک پایگاه معرفت شناختی حس گرایانه می باشد؛ بدین معنی که "هر چه غیر محسوس و قابل تخیل نباشد معدوم" است. بر این اساس، ابن تیمیه در تقابل با "عقلانیت تجریدی"، "عقلانیت جسمانی" را مطرح می کند. وی بر این باور است حس و خیال همانند عقل می تواند افعال خداوند را درک کنند. از این رو پژوهش پیش رو بر این مسأله تمرکز دارد: انگاره های افراطی سلفیت مانند جسم انگاری خداوند و نص گرایی افراطی بر چه عقلانیتی استوار است؟ در این مقاله در پرتو روش تحلیلی-انتقادی به این نتیجه رسیدیم مهم ترین کارکرد عقل جسمانی "قیاس الغائب علی الشاهد" است. ابن تیمیه مرز میان حس و خیال و وهم و عقل را در هم ریخته، و یک عقلانیت ترکیبی پیشنهاد می دهد.
۹.

تأملی برنظریات ابن سینا و خواجه نصیرالدین طوسی در علم واجب تعالی به جزئیات(مقاله علمی وزارت علوم)

کلیدواژه‌ها: علم الهی صور مرتسمه عقول امور مادی و متغیر علم به جزیی بنحو ثابت

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۳۸۷ تعداد دانلود : ۳۳۸
پرسش اصلی جستار حاضر این است که: وجوه اشتراک و افتراق رویکرد ابن سینا و خواجه نصیر درباره علم خداوند به امور جزیی چیست؟ و این دو حکیم تا چه اندازه توانسته اند پاسخگوی حلّ مسئله باشند؟ مطابق یافته های پژوهش، شیخ الرئیس با استناد به اصل علّیت و صورمرتسمه به اثبات و تبیین علم خداوند به جزئیات می پردازد اما خواجه طوسی با طرح اشکالاتی بر سخنان ابن سینا در خصوص علم خداوند به امور جزیی و متغیر، نظریه دیگری را ارائه می کند؛ به اعتقاد خواجه، علم خداوند به مجردات به وجود خاص خارجی و به مادیات، به صور آنها در عقول تعلق می گیرد. از مهمترین نتایج پژوهش حاضرکه به روش توصیفی- تحلیلی انجام شده آن است که: ارائه این نظریات علیرغم اینکه از اثبات علم تفصیلی که عین ذات خداوند باشد، ناتوان بود؛ امّا زمینه را برای دستیابی فیلسوفان بعدی مانند شیخ اشراق در تبیین علم خداوند در مقام فعل فراهم کرد.
۱۰.

ماندگاری بیانیه گام دوم انقلاب اسلامی مبتنی بر مبانی فطری و کلامی(مقاله علمی وزارت علوم)

کلیدواژه‌ها: مبانی مبانی فطری مبانی کلامی بیانیه گام دوم رویکرد اکتشافی - استنتاجی

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۹۱۵ تعداد دانلود : ۵۰۵
بیانیه گام دوم انقلاب در دو بخش مجزا، ابتدا به تبیین برکات انقلاب اسلامی در یک هفتگانه پرداخته است، سپس با نگاهی امیدوارانه و نویدبخش، توصیه های هفتگانه ای را به منظور حفظ کیان انقلاب اسلامی و تضمین آینده ای روشن و مسرت آمیز ارایه داده است. این مقاله، با تکیه بر خط سیر برگرفته از هفتگانه نخست، سعی دارد مبانی فطری و کلامی این بخش را تبیین و تشریح نماید. در این راستا، قرآن و روایات معصومین علیهم السلام، در جایگاه نخست منابع اصلی، همچنین رهنمودهای امام راحل و رهبر انقلاب، در جایگاه اسناد بالادستی نظام جمهوری اسلامی، از جمله مستندات بخش مزبور را تأمین می کنند. همه محورهای هفتگانه در بیانیه مطابق خواست فطرت انسان و مستند به مبانی کلامی اسلام است. از این رو، بیانیه اولا با نگاه فطری، برای همه آحاد انسانی که به اقتضای فطرت خویش نظر می دهند و بر اساس آن رفتار می کنند حجت است و ثانیا از منظر کلامی برای همه کسانی که به آن مبانی اعتقاد و التزام دارند دلیل و راهنما خواهد بود. در این تحقیق از روش توصیفی-تحلیلی با رویکرد اکتشافی- استنتاجی استفاده شده است تا بر اساس شواهد قرآنی و روایی، تجزیه و تحلیل روشنی از مبانی مزبور ارایه شود.

آرشیو

آرشیو شماره ها:
۷۲