مطالعات میان رشته ای در علوم انسانی

پژوهش های میان رشته ای در دو دهه اخیر از رشد کم سابقه ای برخوردار شده اند. مرور ادبیات علمی مربوط نشان می دهد که این دسته از پژوهش ها اهمیت روش شناختی و نیز گونه شناختی معتنابه ای دارند. هدف این پژوهش این است که با استفاده از روش اسنادی و با توجه به روند تاریخی به مقایسه و توصیف و تبیین طبقه بندی های مختلف از پژوهش میان رشته ای، فارغ از طبقه بندی های که تاکنون انجام شده است، بپردازد. این مطالعه با رویکردی تبارشناسانه بر آن است  که به رغم به هم پیوستگی ها، گسستگی ها، و طبقه بندی های گوناگون پژوهش میان رشته ای، به ریشه یابی این گونه ها پرداخته و گفتمان جدیدی را در این قلمرو مطرح سازد. این مقاله نشان می دهد که طبقه بندی های پژوهش در بسیاری از موارد با هم همپوشانی داشته و پژوهش میان رشته ای از اواخر قرن بیستم تا دهه های اخیر همراه با تحولات نقش دانشگاه ها در جامعه، از تأکید بر طبقه بندی ساختاری به سوی تأکید بر طبقه بندی ساختاری کاربردی سوق یافته است و دانش از ماهیت آکادمیک به سوی ماهیت پسا آکادمیک تغییر ماهیت داده است.

شهرسازی دربردارنده نظریه های مشارکتی و عمل باور است. یادگیری این نظریه ها مستلزم کنشگری مدنی و مردم سالار دانشگاه ها در محیطی فرارشته ای است، که در برخی کشورها از طریق خدمات مدنی انجام می شود. این خدمات در برنامه آموزشی شهرسازی ایران جایی ندارد و هدف مقاله بررسی امکان ارائه آن است. پس از مرور برخی از تجربیات جهانیِ خدمت رسانیِ دانشگاهی در شهرسازی، با توجه به تمرکز نظام آموزش عالی ایران، گونه ای خدمت رسانی موسوم به «خدمت آموزی»، که در سطح کارگاه های آموزشی ارائه می شود، در ساختار کنونی آموزش شهرسازی قابل انجام به نظر رسید. مرور تجربیات کشورهای دیگر نشان داد که خدمت آموزی در شهرسازی با موانعی در سطح فنی (به ویژه مشارکت مدنی) و ساختاری (آموزش عالی) روبه روست که به نظر می رسد ناشی از جدایی دانشگاه ها از جامعه است. در این تحقیق، با تمرکز بر سطح فنی، برای تبیین مشکلات مبانی نظری عمل باورِ (پراگماتیست) خدمات دانشگاهی بررسی و بر اساس آن روشی مبتنی بر تمثیل برای مشارکت مدنی ارائه شد که بتواند خدمت آموزی را در ساختار کنونی آموزش عالی ایران توجیه کند. در یک اقدام پژوهی، خدمت آموزی با کاربرد این روش در دو دانشکده شهرسازی تهران برگزار شد. پس از سه چرخه کاربرد و تأمل طی سه نیمسال، نتایج با نگرش چندسویه بررسی شد، که نشان داد کاربرد روش یادشده می تواند مشکل مشارکت را تعدیل و خدمت آموزی را برای دانشجویان توجیه کند، ولی به تنهایی نمی تواند مدرسان را به پذیرش خدمت آموزی در ساختار کنونی آموزشی قانع نماید. در این مقاله، دلایل احتمالیِ مخالفت مدرسان و سرنخ هایی برای بررسی بیشتر و پیشبرد خدمت آموزی ارائه شده است.

هدف این مقاله ارزیابی تأثیر فنّاوری های ارتباطی و اطلاعاتی بر سازگاری زیست محیطی شهروندان ایرانی به منظور دستیابی به توسعه پایدار محیط زیست ایران است. برای تحلیل یافته های این مطالعه از یک سنتز نظری که رویکردهای پایداری اکولوژیک، توانمندی اجتماع، و توسعه مشارکتی را به هم پیوند می دهد، استفاده شده است. روش شناسی این مقاله، کمّی و بر اساس پیمایش بوده و از نمونه گیری هدفمند و خوشه ای چندمرحله ای برای انتخاب نمونه ها استفاده شده است. این مقاله برای دستیابی به اهداف پژوهش، نگرش فعالان محیط زیست را مورد سنجش قرار داده است. برخی یافته ها نشان می دهند که متغیرهای استفاده از فنّاوری های ارتباطات و اطلاعات و سازگاری زیست محیطی شهروندان هم تغییر بوده و رابطه همبستگی دارند (4/0). همچنین میزان تأثیر فنّاوری های ارتباطی و اطلاعاتی بر سرمایه اطلاعاتی و آگاهی زیست محیطی به ترتیب دارای میانگین های 84/22 و 62/25 است. تأثیر فنّاوری های ارتباطی و اطلاعاتی بر توانمندسازی زیست محیطی و مشارکت زیست محیطی شهروندان به ترتیب میانگین های40/26 و 61/53 را نشان داده که نسبت به حد متوسط از مقادیر بالاتری برخوردار بوده اند. از سوی دیگر، مدل سازی معادلات ساختاری نشان داد فنّاوری های ارتباطات و اطلاعات با ضریب مسیر 58/0 بر سرمایه اطلاعاتی تأثیر می گذارد. نتایج دیگر تحقیق نشان داد سرمایه اطلاعاتی با ضریب 65/0 بر آگاهی زیست محیطی شهروندان تأثیرگذار بوده است. همچنین، تأثیر سرمایه اطلاعاتی بر توانمندی زیست محیطی مقدار 45/0 و تأثیر سرمایه اطلاعاتی بر مشارکت زیست محیطی شهروندان مقدار 52/0 را نشان می دهند.

این مقاله با هدف فراتحلیل پژوهش های مرتبط با «رسانه های اجتماعی و مشارکت سیاسی» در دو سطح پژوهش خارجی و داخلی نخست به بررسی نقاط قوت و ضعف این پژوهش ها و سپس مقایسه بین آن ها می پردازد. در این فراتحلیل، پژوهش ها در سه بخش نظری (چهار معیار)، روشی (ده معیار)، و نتیجه شناختی (دو معیار) بررسی شدند. فراتحلیل بیانگر این است که مهم ترین نقاط قوت پژوهش ها، تنوع رویکردهای نظری، استفاده از چارچوب نظری تلفیقی، تنوع جامعه آماری، تنوع شیوه های انتخاب حجم نمونه، استفاده از آزمون های آماری متنوع و درعین حال با توان آماری بالا، توجه به سطح تحلیل خرد، تنوع در رسانه های اجتماعی مورد بررسی، و توجه به تأثیرهای گوناگون در بخش نتایج است. همچنین نقاط ضعف پژوهش ها، استفاده از نظریه ها و دیدگاه های نظری غیرمرتبط در مبانی نظری، استفاده ضعیف از چارچوب های نظری تعیین شده در تحلیل یافته ها، ضعف تبیین ابعاد مشارکت سیاسی در مباحث نظری، غلبه پارادایم اثبات گرایی و روش پیمایشی، ناتوانی در استفاده از روش های کیفی و تلفیقی، ضعف سنجش روایی و پایایی ابزار، ضعف شاخص سازی متغیر مشارکت سیاسی در پرسشنامه و دست یافتن به نتایج متناقض در بحث نوع تأثیر است.  

مطالعه درباره فرهنگ هر اجتماع بدلیل ویژگی هویت بخشی و ایجاد مرز در تشخیص اجتماعات گوناگون از هم، از الزامات اصلی برای شناخت آن اجتماع تلقی می گردد. دانشگاه نیز یکی از این اجتماعات است که اگر چه مطالعه درباره فرهنگ آن مورد توجه محققان حوزه های مختلف علمی قرار گرفته است؛ اما برخلاف دیگر مطالعات انجام شده درباره دانشگاه، از کاستی ها و شکاف مطالعاتی قابل توجهی برخوردار است. به نحوی که می توان به صراحت به عدم بلوغ مطالعات فرهنگ دانشگاهی در ایران اشاره نمود. مقاله حاضر با هدف پاسخ به این مساله، به واکاوی مفاهیم، دیدگاه ها و نظریه های مرتبط در این حوزه و تحلیل آن پرداخته است. واکاوی انجام شده نشان می دهد که عدم توسعه مفهومی و روشی مطالعات « فرهنگ دانشگاه(ی)» صرف نظر از پیچیدگی سه مفهوم فرهنگ، سازمان و دانشگاه، از سه دلیل اصلی نشات می گیرد: عدم تفکیک مفهومی «فرهنگ دانشگاه» از «فرهنگ دانشگاهی»، عدم توجه به تعلق مطالعات فرهنگ دانشگاه(ی) به حوزه میان رشته ای و عدم تفکیک روش شناختی میان دو رویکرد« داشتن» فرهنگ به مثابه یک متغیر و « بودن» فرهنگ به مثابه استعاره ریشه است.

نظریه سرمایه انسانی نقش مهمی را در ورود و اثرگذاری نظام آموزش عالی در روند توسعه برعهده دارد. هدف از این مقاله، اندیشه شناسی سیاسی نظریه توسعه ای سرمایه انسانی و استخراج دلالت های سیاستی آن در حوزه آموزش عالی است؛ براین اساس، از روایت دلالتی به عنوان چارچوب مفهومی و روش شناسی دلالت پژوهی استفاده شده است. یافته های این مقاله نشان می دهد نظریه سرمایه انسانی با تکیه بر مقومات و دلالت های اندیشه سیاسی مطلوبیت گرایی، مبانی نظری و هنجاری رویکرد اقتصادی و بازارمحور در حوزه نظام آموزش عالی را فراهم کرده و با تأکید بیش ازاندازه بر بُعد اقتصادی آموزش و اولویت دهی به اهداف اقتصادی، بسیاری دیگر از اهداف و کارکردهای غیراقتصادی و فی نفسه ارزشمند نظام آموزش عالی را مورد غفلت و کم توجهی قرار داده است. طبق نتایج به دست آمده، نظام آموزش عالی مبتنی بر تئوری سرمایه انسانی، با انعکاس نگاه تقلیل گرا و محدودیت های حاکم بر مطلوبیت گرایی در تکیه بر انگاره انسان اقتصادی، بی تفاوتی نسبت به مسئله توزیع، تفاوت های میان فردی و فراموش کردن سایر ملاحظات ناوابسته به مطلوبیت، از کفایت نظری لازم برای ارائه تصویری همه جانبه و جامع از نقش و جایگاه نظام آموزش عالی در توسعه برخوردار نیست.

مهم ترین عامل مؤثر در عملکرد بازارگرایی دانشگاه، اشتغال دانش آموختگان در بازار و در نتیجه بهبود عملکرد بازارگرایی است. بازارگرایی در صنعت آموزشی در دید کل نگر با اشتغال دانش آموختگان ارتباط مؤثر و ویژه ای دارد. شناسایی عواملی از دانشگاه که در بازار عملکرد دارند و باعث بهبود این عملکرد می شوند با هدف اشتغال دانش آموختگان یکی از مهم ترین اهداف این تحقیق است. با توجه به اینکه موضوع عملکرد در بازار، حوزه های مختلف برنامه ریزی آموزشی، سیاست گذاری های کلان آموزش کشور، تدوین و برنامه ریزی درسی و سایر موارد را شامل می شود در حوزه موضوعات بین رشته ای قرار می گیرد که رشته های متفاوتی مانند مدیریت آموزشی، مدیریت راهبردی، مهندسی و برنامه ریزی درسی، مدیریت عملکرد بازار را درگیر می سازد. منطبق با نیاز فضای حاکم بر مسئله، در این مقاله یک مدل فرایندی سه مرحله ای  ارائه شده است. با توجه به تجزیه وتحلیل صورت گرفته بر روی ابعاد و مؤلفه های شناسایی شده با استفاده از تکنیک دلفی فازی در روش تحلیل تفسیری ساختاری، ارتباط با صنعت و پروژه های صنعتی اهمیت بسزایی در بازارگرایی و مطابقت آموزش های دانشگاهی و نیاز بازار ایفا می کند. همین طور میزان برخورداری به دلیل اینکه دربرگیرنده سطح رفاه و زیرساخت دانشکده و منطقه پیرامون است، تأثیر زیادی بر سطح عملکرد در بازار مطابق با نتایج حاصل از نمونه ای مشتمل بر نه مرکز و آموزشکده این دانشگاه دارد.