پژوهش میان رشته ای

تحولات مختلف، از جمله رشد فناوری و افزایش معضلات پیچیده بشری، همکاری های میان رشته ای را در عصر حاضر اجتناب ناپذیر کرده است. از سوی دیگر، تلقی سنتی از رشته های دانشگاهی و تخصص گرایی موجب شده است که آموزش عالی از ایجاد ظرفیت های لازم برای مواجهه با تحولات مذکور باز بماند و با چالش های تازه ای روبرو شود. بر این اساس، یکی از ضرورت های آموزش عالی در حال حاضر، پرورش مهارت های میان رشته ای در هر دو زمینه آموزشی و پژوهشی است. در این مقاله، با مروری بر مفاهیم رشته های تحصیلی و میان رشتگی در آموزش عالی، بر ضرورت پرورش تفکر میان رشته ای به عنوان پیش نیاز هر گونه فعالیت میان رشته ای تاکید شده است. در ادامه، با شرح و توصیف رویکرد «یادگیری مساله محور» این اندیشه مطرح شده است که این رویکرد نوین آموزشی قابلیت فراوانی برای پرورش مهارت های میان رشته ای دارد. در پایان، الگوی خاصی از یادگیری مساله محور با عنوان «الگوی حل مساله میان رشته ای» به عنوان الگویی کاربردی برای رشته ها و مقاطع مختلف تحصیلی به اجمال، معرفی شده است.

مطالعه میان رشته ای (Interdisciplinary study) که در دهه های اخیر در بسیاری از مراکز تحقیقاتی و دانشگاهی جهان مورد توجه جدی قرار گرفته، رویکردی است که در آن، پژوهشگران با ایجاد تعامل بین رشته های گوناگونی و پل زدن میان دو یا چند رشته مختلف، می کوشند تا برای دستیابی به حل مسایل به الگوی مناسبی دست یابند. هدف این مقاله آشنایی با رویکرد میان رشته ای و معرفی بعضی از گونه های پژوهشهای میان رشته ای است که با پژوهشهای ادبی مرتبط است. در این نوشتار، ضمن ارایه تعریف دقیقی از پژوهش میان رشته ای و بیان انواع آن در مطالعات ادبی، زمینه ها و علل گرایش به پژوهش میان رشته ای و مبانی این رویکرد مورد بررسی قرار می گیرد و نمونه هایی از آثاری معرفی و بررسی می شود که با چنین رویکردی به تحلیل متون ادب فارسی پرداخته اند. بررسیها نشان می دهد که در دهه اخیر، تحلیل متون ادب فارسی با استفاده از این رویکردها گسترش چشمگیری یافته و موجب توجه و بازخوانی آثار ادب فارسی با نگاهی تازه شده است.

تحولات گوناگون دهه های اخیر موجب شده تا پژوهش های مشارکتی و میان رشته ای از سوی مؤسسه های پژوهشی و همچنین نهادها و مجامعی که در پژوهش ها سرمایه گذاری می کنند، مورد حمایت قرار گیرد. به واسطه ضرورت جامع نگری در حل مسائل و درک پیچیدگی و چندبعدی بودن مسائل پیش روی جوامع بشری، این تفکر شکل گرفته که اگر پژوهشگران یک رشته علمی درگیر بررسی مسئله های مهم بر بنیاد بینش تخصصی خود و بدون یاری جستن از متخصصان سایر رشته های علمی به ارائه طریق اقدام کنند، ممکن است بدون ملاحظه و مداقّه در تمام وجوه و ابعاد مسائل به عرضه راه حل هایی متعدد ولی ناکارآمد، برای آنها اقدام کنند. بر این اساس، سیاست گذاران پژوهش به این نتیجه رسیده اند که باید اولاً پژوهش های مربوط به مسائل اجتماعی با کمک پژوهشگران حوزه های علمی مختلف صورت گیرد، ثانیاً پژوهشگران به صورت گروهی و در تعامل با یکدیگر فعالیت کنند، ثالثاً یافته های آنها به گونه ای تلفیق شود که حتی الامکان راه حلی جامع و مورد توافق برای حل مسئله ارائه شود و در نهایت اینکه تحقق این مهم از طریق پژوهش میان رشته ای امکان پذیر می شود.

پژوهش میان رشته ای نیازمند برخورداری از مبانی نظری و مفهومی ای است که با ممانعت از سردرگمی و اشتباه پژوهشگر، امکان تلفیق دیدگاه ها در رشته های مختلف را فراهم آورد. به این منظور لازم است با اتکا بر مقومات رشته مبدأ، مباحث نظری مرتبط با آن را در دیگر حوزه های معرفتی مربوط به پژوهش مورد بررسی قرار داد. با تبیین این مباحث، پژوهشگر می تواند با اتکا بر یک مبنای نظریِ ریشه دار در معرفت مبدا، موضوع کار خود را در فضای میان رشته ای مورد کاوش قرار دهد. پژوهش حاضر، با بررسی این مقوله در جستجوی اندیشه سیاسی در هنر سینما، این شیوه را مورد آزمون قرار می دهد. بر این اساس، می توان با مبنا قرار دادن نظریه های اندیشه ورزی سیاسی –در اینجا نظریه توماس اپریگنز- آثار سینمایی را در چارچوبی فراتر از محدوده مطالعات سینمایی، و در مقام بازنمایی اندیشه ورزی سیاسی کارگردانان مولف مورد بررسی قرار داد.

تبیین پژوهش میان رشته ای بر اساس مفروضات هستی شناسی باسکار هدف این مقاله است. بر اساس این تحقیق، که با روش توصیفی استنتاجی انجام گرفته است، پژوهش در دیدگاه باسکار، با توجه به تأکید بر برهان استعلایی، منطق پیچیدگی، تبیین علمی، طبیعت گرایی روش شناختی و نقد تبیینی، ماهیتی میان رشته ای دارد. این تبیین از پژوهش میان رشته ای مبنایی هستی شناختی دارد که در برابر رویکرد معرفت شناختی به پژوهش میان رشته ای قرار می گیرد. بر اساس مفروضات رئالیسم انتقادی، پژوهش میان رشته ای، به معنای بررسی یک پدیده پیچیده در سطوح مختلف واقعیت و تبیین ساختارها و سازوکارهای درونی و بیرونی آن است. این تبیین از پژوهش میان رشته ای به نقد و اصلاح رویکرد میان رشته ای معرفت شناختی می پردازد. نقدها شامل رخدادگرایی، مسئله ترکیب، و فرارشته محوری است. پژوهش میان رشته ای هستی شناختی، به جای رخدادگرایی توجه به تبیین ساختارها و سازوکارها دارد که در سطح واقع قرار گرفته اند. ترکیب را نه به مثابه التقاط، بلکه به مثابه دست یابی به دانشی جدید بر اساس تبیین ساختارها و سازوکارها می داند. به جای پژوهش فرارشته ای به حفظ و تعامل رشته ها توجه دارد. مراحل این روش شامل توصیف یک موضوع مبهم، پرسش استعلایی، بازتوصیف، تفکیک، ترکیب و کنش است. استلزام های این روش پژوهشی شامل بررسی انضمامی، بررسی انتزاعی، کفایت تبیینی، ارائه بدیل، آموزش محققان میان رشته ای و توجه به مسائل جانبی است.

پژوهش های میان رشته ای در دو دهه اخیر از رشد کم سابقه ای برخوردار شده اند. مرور ادبیات علمی مربوط نشان می دهد که این دسته از پژوهش ها اهمیت روش شناختی و نیز گونه شناختی معتنابه ای دارند. هدف این پژوهش این است که با استفاده از روش اسنادی و با توجه به روند تاریخی به مقایسه و توصیف و تبیین طبقه بندی های مختلف از پژوهش میان رشته ای، فارغ از طبقه بندی های که تاکنون انجام شده است، بپردازد. این مطالعه با رویکردی تبارشناسانه بر آن است  که به رغم به هم پیوستگی ها، گسستگی ها، و طبقه بندی های گوناگون پژوهش میان رشته ای، به ریشه یابی این گونه ها پرداخته و گفتمان جدیدی را در این قلمرو مطرح سازد. این مقاله نشان می دهد که طبقه بندی های پژوهش در بسیاری از موارد با هم همپوشانی داشته و پژوهش میان رشته ای از اواخر قرن بیستم تا دهه های اخیر همراه با تحولات نقش دانشگاه ها در جامعه، از تأکید بر طبقه بندی ساختاری به سوی تأکید بر طبقه بندی ساختاری کاربردی سوق یافته است و دانش از ماهیت آکادمیک به سوی ماهیت پسا آکادمیک تغییر ماهیت داده است.

امروز امت اسلامی با مسائل زیادی روبه رو است که می تواند برای حل آن ها از معارف اسلامی بهره مند شود؛ اما توانایی کافی برای پژوهش همکارانه و میان رشته ای در حوزه مسائل انسانی-اجتماعی را ندارد. مروری بر پژوهش های مرتبط با علم دینی و روش اجتهادی نشان می دهد که با وجود طرح ایده ها و راهکارهای کاربردی، جامعه علمی همچنان نیازمند الگوهایی برای سامان دهی به پژوهش های گسترده تر و متنوع تر است. در این پژوهش الگویی نوین برای سامان دهی به پژوهش های مبتنی بر معارف اسلامی در حوزه علوم انسانی-اجتماعی پیشنهاد می شود. این الگو بر پایه شناخت نظری از روش شناسی و چالش های عملی تولید دانش دینی تدوین شده است. تدوین این الگو روش مند بوده و در چارچوب مفهومی ابداع آن، از روش تریز (نظریه حل ابداعانه مسئله) کمک گرفته شده است. دستاورد این پژوهش، الگویی انسجام بخش و ثبات آفرین است که ظرفیت مناسبی برای تولید و مدون سازی دانش فراهم می آورد.

امروز، چنان که می نماید، جهان دچار انسداد فرهنگی-سیاسی حادی شده است. در چنین شرایطی، بازاندیشی نقش اجتماعی دو رسانه ادبیات و سینما برای پژوهشگران حوزه مطالعات میان رشته ای اهمیت بسیاری پیدا می کند. پژوهش حاضر، با تمرکز بر شخصیت سوپرمن و یکی از آخرین اقتباس های سینمایی با محوریت این ابرقهرمان، یعنی سوپرمن: پسر سرخ (2020) و کتاب مصوری (2003) که فیلم از آن اقتباس شده است، به شیوه توصیفی-تحلیلی به بررسی نقش ادبیات و سینما، به ویژه روایت های ابرقهرمانی، در بازتولید وضع سیاسی-اجتماعی موجود در جهان می پردازد. بر این اساس، این بررسی تأملی است بر عناصر زیبایی شناختی و نقش فرهنگی این دو رسانه. یافته های این مطالعه نشان می دهند که جریان اصلی سینما و ادبیات اغلب در امتداد وضع موجود در حرکت بوده و ایدئولوژی رایج را تثبیت می کنند؛ همچنین، توضیح می دهند که این دو رسانه چگونه می توانند مهم ترین عرصه های مبارزه فرهنگی علیه وضع موجود نیز باشند و راه هایی برای برون رفت جوامع از این چرخه بازتولید و گسستن این انسداد فرهنگی-سیاسی پیشنهاد کنند.

هر حوزه دانشی از شاخه ها و زمینه های متنوعی تشکیل شده است و در درون هر کدام از آن ها سوالات و مسائلی وجود دارد که نیازمند تحقیق است. ولیکن از منظر ساختارهای سازمانی تعیین زمینه ها و انجام پژوهش بر روی آن ها، در کاهش هزینه موثر بوده و معیارهایی نیاز است تا بر اساس آن زمینه های پژوهشی شناسایی شود. این مساله خصوصا در زمینه پژوهش های میان رشته ای قرآن با دیگر علوم خود را نشان می دهد . بر این اساس مقاله حاضر با هدف شناسایی معیارهایی جهت تعیین زمینه های پژوهشی در حوزه مطالعات میان رشته ای قرآن و علوم تدوین شده است. روش انجام این پژوهش از نظر روش شناسی کیفی بوده و در آن با استفاده از مطالعه کتابخانه ای، گروه متمرکز و تکنیک گروه اسمی (NGT) انجام شده است. جامعه آماری شامل 7 نفر از کارشناسان علوم قرآنی، علوم تربیتی، جامعه شناسی و مدیریت آموزشی بوده اند. با استفاده از نظرات کارشناسان 7 معیار جهت تعیین زمینه های پژوهشی تعیین شده اند، این هفت معیار عبارتند از تعیین میزان خلأ های پرداختن به موضوع، تعیین ظرفیت قرآنی پرداختن به موضوع، بازار پژوهش موضوع، تنوع حوزه های دانشی مرتبط، میزان تاثیرگذاری مشکلات آن حوزه بر جامعه، در برگیری موضوع، توان تخصصی موجود در کشور و سازمان است.

در این مقاله ویژگی های علوم انسانی اکولوژیک به عنوان علامت ظهور یک پارادایم علمی جدید تعریف و شناسایی می شود. این مقاله بر روی پسا انسانگرایی اکولوژیک تمرکز دارد - گرایشی که از اواخر دهه نود در چارچوب نقد پساانسان گرایانه از انسان محوری، اروپامحوری و علوم غربی در حال توسعه بوده است. نقش دانش های اکولوژیک سنّتی، و نیز توسعه علوم انسانیِ زیستی (نوعی دانش فراگیر که علوم انسانی، اجتماعی و علوم زیستی را به هم متصل می کند) همچنین در این مقاله به عنوان ابعاد مهم پساانسانگرایی اکولوژیک برجسته می شود.علوم انسانی اکولوژیک دیدگاهی آرمان شهری از فرا اجتماعات انسان ها و غیرانسان ها را بر اساس روابط همزیستی، تکامل مشترک و به هم وابستگی ارائه می دهد و ساخت دانش آینده را از نظر ذهنِ گسترده، شناختِ توزیع شده، ارتباطات زیستی و همدلی پیش بینی می کند.