عودلاجان

محله های تاریخی شهری یکی از سرمایه های مهم به جامانده از قرون گذشته در ایران هستند که امروزه بنابر دلایل گوناگون دچار فرسایش و افول کارکردی شده اند. یکی از مهم ترین این محله ها در پایتخت ایران، محله «عودلاجان» است. با توجه به اینکه این محله سیستمی پیچیده دارد، برای حفظ و احیای آن پاسخ به دو پرسش کلیدی ضروری است. نخست اینکه چه عواملی در بستری تاریخی در کنار یکدیگر قرار گرفته اند تا وضعیت ناپایدار کنونی در محله عودلاجان شکل بگیرد؟ همچنین در شرایط کنونی، این محله از چه اجزایی تشکیل شده است و هریک از این اجزا چه نقشی در افزایش پایداری یا ناپایداری این محله دارند؟ در مطالعه حاضر، برای پاسخگویی به این دو پرسش از روش هایی مانند مطالعه اسنادی، مصاحبه و مشاهده میدانی استفاده شد. نتیجه اینکه مهم ترین عوامل مؤثر بر پیدایش شرایط کنونی در محله در مقاطع تاریخی مختلف عبارت است از: تضعیف سیستم تولیدی و اقتصادی کشور به واسطه ناتوانی در رقابت با سیستم های نوین، کاهش وابستگی پایتخت به سایر شهرها و روستاهای کشور، تقویت سازوکار جلب جمعیت به تهران درحدود 150 سال گذشته و برهم خوردن رابطه ارگانیک بازار تهران با محله عودلاجان. افزون براین، می توان مهم ترین اجزای کنونی محله را از نظر اثرگذاری بر پایداری یا ناپایداری آن به چهار دسته کلی تقسیم کرد که در متن مقاله به آن ها اشاره شده است. به نظر می رسد در حال حاضر، هدف برآیند حاصل از نیروهای آن ها افزایش ناپایداری در محله است. باید توجه داشت که در صورت ادامه روند کنونی، بقا و ماندگاری عودلاجان با چالش های جدی مواجه شده است که این مسئله سبب می شود ایران یکی دیگر از سرمایه های ارزشمند تاریخی خود را برای همیشه از دست بدهد.

امروزه به دلیل تحول شکل زندگی و رواج کمیت گرایی به تدریج مفاهیم کیفی و معنایی روح محله بودن در ذهن ساکنان کم رنگ شده است. با بهنگام سازی نشدن زیرساخت ها که ناشی از عدم حضور جامعه محلی در فرآیند شناخت مشکلات و برآورد صحیح نیازهای خود می باشد. شکافی ناگهانی میان کارایی محله ها و نیازهای ساکنان ایجاد و محله ها را به سوی ناکارآمدی سوق داده است. در حالیکه برخی محله های مدرن که در مدت زمانی کوتاه به صورت برنامه ریزی شده ایجاد شده اند. فرآیندی بالعکس محله های سنتی را در حال طی کردن هستند. پرسش اصلی این است که معیارهای یک محله ماندگار ایرانی روزآمد، از دیدگاه ساکنان اصلی کدامند؟ هدف پژوهش، تدوین مدل مفهومی محله ماندگار ایرانی روزآمد بر اساس دیدگاه ساکنان است. این مطالعه تحلیلی- کیفی با استفاده از روش نظریه زمینه ای- تهیه نقشه تحلیل موقعیت است. در گردآوری داده ها از تکنیک های متعددی مانند، بررسی متون و اسناد ، مصاحبه با ساکنان و مشاهده میدانی استفاده شده است. به این منظور به روشنمونه گیری هدفمند( 5 محله متفاوت ) با حجم جامعه آماری 86 نفر (در هر محله نمونه گیری متوالی متواتر بین 12 تا 20 نفر) از ساکنان اصلی، داده ها گردآوری شده اند. نتایج نشان می دهد، محله از دیدگاه ساکنان، فارغ از مفاهیم وسیع تعریف شده از دیدگاه صلب نخبه گرایانه ، بیشتر در پارامترهای غیر کالبدی و ذهنی ساده (مفاهیمی از قبیل: دسترسی به خدمات و امکانات، همدلی اهالی، امنیت، آرامش، اصالت، آسایش، رفاه و ...) نمود می یابد. پس از این مرحله داده ها و مفاهیم کدگذاری شده اند. در نهایت، مدل مفهومی بنیادی برآمده از داده ها به صورت نقشه تحلیل موقعیت شکل گرفت. پایایی مدل با پاسخگویی به سوالات استراس و کوربین درباره تجربه در مطالعه، مورد ارزیابی قرار گرفته است.

إن موضوع إحیاء قیمه المعالم التاریخیه کان وما یزال من القضایا التی لفتت انتباه المعنیین والباحثین، وقامت الدول المتقدمه بإجراءات وبرامج خاصه فی هذا الصدد لکی تعید الأهمیه إلی هذه المعالم التاریخیه والأثریه وتحیی بذلک هویتها الثقافیه القدیمه. ویُعدّ موضوع إحیاء وصیانه المعالم التاریخیه من المواضیع التی تندرج ضمن الإطار الثقافی للمجتمع، وإن تحقیق هذه الغایه یتوقف علی النشاطات الثقافیه المستمره والتعالیم المرتبطه بهذا المجال. إن المنطقه الثانیه عشره وبسبب ما یقع فیها من معالم تاریخیه کثیره کقصر کلستان، ومتحف أبجینه (الأوانی الزجاجیه والسیرامیک)، وطابع البرید، ومتحف المجوهرات الوطنیه، والقطع المعدنیه، وصبا، وملک و...تعد مرکزا هاما وقیما من الأبنیه التاریخیه فی طهران لکن وبسبب بعض المشاکل مثل التهالک، وضعف عملیات الترمیم وسوء الإداره وعدم الوعی والثقافه بکیفیه العیش فی المقاطعات والأحیاء الأثریه خلق ذلک تحدیات مختلفه فی هذا المجال. یقدم البحث الراهن ثلاث خطوات رئیسه وفق المنهج التحلیلی الوصفی لتحدید آلیات إحیاء هذه المعالم والحفاظ علیها. فی المرحله الأولی نقوم بتعریف الإطار الرئیس الذی یتضمن المعالم التاریخیه والأثریه وبیان دور الأحیاء المسکونه فی هذا السیاق. فی الخطوه الثانیه نقوم بتعریف القیم ومعرفه إشکالیات نسیج تلک الأحیاء وزیاده نسبه الوعی عند المواطنین فی ما یتعلق بإحیاء المعالم الأثریه والتاریخیه والوعی اللازم حول أهمیه التثقیف العام لدی المواطنین. وأخیرا نقوم فی الخطوه الأخیره أو المرحله الثالثه بصیاغه وإعداد رؤیه مستقبلیه دقیقه وقابله للفهم من جانب سکان الحی وذلک من خلال الاستعانه بالخبراء والمسؤولین فی هذا الأمر؛ إضافه إلی دراسه معرفه أهالی حی إمام زاده یحیی. علی هذا الأساس یکون من حق سکان تلک الأحیاء التاریخیه معرفه حقوقهم وواجباتهم وتکالیف الإداره المدنیه وسلطاتها وقیودها أثناء قیامها بإداره المدینه وذلک فی مختلف المستویات، ثم یوازن المواطنون بین توقعاتهم وواجباتهم وکذلک بین إمکانیات الإداره للمدینه ومن خلال فهم سلیم لهذه الأمور یقومون بالمطالبه بحقوقهم والعمل علی تحسین وضع الحی الذی یقطنون فیه ویسعون للمشارکه والمساعده فی الإداره المدنیه. إضافه علی ذلک فإن الواجبات المدنیه تتطلب أن یقوم المواطنون بحثّ الآخرین وتشجیعهم علی المشارکه والمساهمه فی صیانه هذه المعالم بجانب تعزیز الشعور بالتعلق بالحی السکنی وأن یمنعوا حدوث الانحرافات والإضرار بهذه المعالم الأثریه.

بافت های تاریخی یادآور دوره ای است؛ که شهرها براساس نیازها، اهداف و سلایق ساکنان آنها برپا شده اند. به عبارتی، دنیای ذهنی سازندگان و ساکنان با یکدیگر قرابت داشت. اما مداخلات امروز بدون توجه به یادها و تعلقات شهروندان و نیازهای ذهنی آنها با توسعه های سریع در بافت های تاریخی به خاطره زدایی و نابودی هویت شهرها منتج گردیده است. ازاین رو، معماری به عنوان بخش مهمی از کالبد شهری، گسیختگی را نه تنها در بافت شهری، بلکه با ذهنیت اصیل ساکنان بافت تجربه می کند. این نوشتار علاوه بر روشن ساختن اهمیت ذهنیت اصیل در رویکرد طراحی معماری جدید در بافت های تاریخی، در تحلیل های صورت گرفته، به این پرسش پاسخ داده است؛ که با توجه به رویکردهای مختلف معماری از تضاد تا تشابه در بناهای میان افزا، چگونه می توان با استخراج کیفیت های بافت از ذهنیت های اصیل، رویکرد معماری را در فضاهای میان افزا تبیین کرد؟ روش تحقیق پژوهش کیفی، با رویکرد موردپژوهی است. گردآوری داده ها از طریق بررسی کتابخانه ای و منابع دیجیتال به روند رویکرد معماری در بافت های تاریخی و نیز نحوه هویت بخشی بافت های تاریخی می پردازد. سپس از طریق مصاحبه با اهالی قدیمی محله امامزاده یحیی به عنوان یکی از سه محله عودلاجان، خاطرات مشترک شناسایی گردیده است. نتیجه آن به صورت پرسش نامه بین اهالی امامزاده یحیی توزیع گردید؛ تحلیل نتایج از طریق نرم افزار Spss و در تست Tukey، نشان دهنده تفاوت معنادار پاسخ گروه اهالی با قدمت سکونت بالای 40 سال با سایر گروه ها بود. لذا این گروه، مرجعی جهت رجوع رویکرد طراحی معماری شناسایی شدند. سپس نتیجه این گروه جهت تبیین رویکرد طراحی معماری های جدید در بافت بررسی شد. براساس نتایج این گروه معماری در بافت های تاریخی وابسته به کاربری، مجاورت با دانه های باارزش، رویدادهای ناملموس مشترک و... است؛ که همگی از ذهنیت های اصیل بافت، قابل استخراج است. همچنین، لازم است در طراحی معماری در بافت های تاریخی درراستای ارتقای هویت کالبدی مورداستناد قرار گیرد.