درخت حوزه‌های تخصصی

جنگ جهانی دوم که در پی یک سلسله مناقشات سیاسی اروپایی در سال 1939 میلادی آغاز شد، پیامدهای سیاسی و اقتصادی متعددی در ایران داشت. در نتیجه چنین وضعیتی بود که پروژه صنعتی سازی در ایران عصر رضا شاه نیز به عنوان یکی از سیاست های اقتصادی این حکومت از پیامدهای جنگ بی تأثیر نماند. جنگ جهانی در دو مرحله بر صنعتی سازی در ایران تأثیر گذاشت و در نهایت منجر به پایان پروژه صنعتی سازی در کشور شد: مرحله یکم این تأثیرگذاری از آغاز جنگ جهانی تا اشغال ایران در شهریور 1320 و مرحله دوم پس از اشغال ایران توسط نیروهای متفقین را در بر می گیرد. مقاله حاضر در صدد است تا با روش تاریخی و استفاده از کتاب ها و اسناد و مدارک آرشیوی با طرح این پرسش که جنگ جهانی دوم چرا و چگونه بر سیاست صنعتی سازی در ایران تأثیر گذاشت؟ به بررسی پیامدهای جنگ جهانی دوم بر سیاست های صنعتی سازی در ایران عصر رضاشاه بپردازد. برای پاسخ به این پرسش، این پیش فرض مطرح است که نیاز ایران به صنایع و متخصصان آلمان جهت تأسیس، تجهیز، تعمیر و نگهداری صنایع نوپای خود موجب وابستگی صنعتی ایران به آلمان شد. قطع ارتباط ایران با آلمان در نتیجه محاصره دریایی این کشور توسط انگلستان، صنایع ایران را که به صنایع و متخصصان آلمانی وابسته شده بود، دچار بحران کرد. در ادامه هم اشغال ایران توسط متفقین موجب شد تا صنایع ایران در نتیجه سیاست های جنگی متفقین به تعطیلی کشیده شوند و یا در خدمت سیاست های نظامی آنان درآیند.

اختلاف و انشعاب را باید عارضه ای طبیعی برای فرقه هایی چون بابیه تلقی کرد. اساساً نزاع و کشمکش، بخشی از فرایند تبلور و زیست آنان را شکل می دهد. در این میان، از قلم نیز به صورت ابزاری در این میدان استفاده شده است و نگارش کتب و رسالات علیه یکدیگر قسمتی از رویارویی گروههای منشعب با همدیگر می باشد. کتاب «هشت بهشت»، اثر مشترک میرزا آقاخان کرمانی و شیخ احمد روحی، با هدف بیان عقاید ازلیان و رد طریقه بهائیت نمونه ای مثال زدنی است که در این نوشتار معرفی شده است.

در حوزه کتاب‌شناسی تاریخ ایران و اسلام کتاب‌های متعددی به رشتة تحریر در آمده است که یکی از آن‌ها کتابشناسی تاریخ ایران در دوران باستان، تألیف سرکار خانم دکتر مریم میراحمدی است که از سوی انتشارات امیرکبیر در سال 1369 برای نوبت اول چاپ شده است. این کتاب، مانند هر کتاب دیگری متضمن آثار و نتایج سودمندی است و البته خالی از عیب و نقص هم نیست. مقالة ذیل بر آن است که نکته‌هایی را در باب نقایص این کتاب یادآور شود، امید این‌که مفید واقع شده و در چاپ‌های بعدی، شاهد اصلاح این کتاب ارزش‌مند باشیم.

برخی از اطلاعات مربوط به امام هادی(ع)، در منابع متعدد با اختلافاتی نقل گردیده و سبب شده است در برخی موارد، اشتباه، تناقض یا تضادهایی صورت بگیرد و توهم نادرست بودن اصل خبر را به دنبال داشته باشد. محل ولادت امام هادی(ع)، از جمله این مباحث است که با تعابیر مختلفی همچون: مدینه، صریا در مدینه و مانند آن از آنجا یاد کرده اند. در این نوشته، بیان خواهد شد که نام دقیق محل ولادت امام هادی(ع)، صریا بوده که در فاصله حدود دو کیلومتری مسجدالنبی قرار داشته است. امروزه، این مکان به «مشربه امّ ابراهیم» شناخته می شود و به شکل یک چهاردیواری موجود است. هم اینک محدودیت هایی از سوی حکومت عربستان برای این مکان ایجاد شده است؛ اما شیعیان به آن توجه دارند و به دیدن و در صورت امکان به زیارت آنجا می روند.

شیوه های گوناگون استعمارگران برای حضور و نفوذ در بافت اجتماعی کشورهای تحت سلطه، خود موضوعی جالب و در خور توجه است و یکی از بهترین راههای مطالعه آن، بررسی عملکرد کنسولها و کنسولگریهای آنها در مناطق تحت نفوذ است. حتی در سخت ترین شرایط جنگی هم کارگزاران استعمار به دنبال اهداف و منافع درازمدت خود در کشورهای تحت سلطه و اشغال بودند و به همین خاطر از راهکارهای بلندمدت فرهنگی غافل نمی شدند. در این مقاله با شیوه عملکرد کنسولگریهای خارجی در منطقه خراسان در زمان اشغال ایران توسط متفقین آشنا خواهید شد.

در عصر قاجاریه در ساختار و نهادهای جامعه ایران تحولات جدیدی شکل گرفت. شکل‌گیری تحولات فکری در میان گروهی از زنان جامعه ایرانی و برخی دگرگونی‌ها در موقعیت و نقش سنتی آنان در جامعه، یکی از مهم‌ترین رویدادهای تاریخ و فرهنگ در جامعه ایران است. تحولات فکری و دگرگونی‌های به وجود آمده در موقعیت و نقش زنان ایرانی عصر قاجار از علل و عوامل متعدد و متفاوتی ریشه می‌گرفت. مقاله زیر به بررسی تحولات فکری و اجتماعی زنان در دوره مشروطه می پردازد .

کم وکیف تعامل نهضت میرزاکوچک خان جنگلی با حکومتگران تازه کشور شمالی، یعنی همان بلشویک های اشتراکی مسلکی که ظاهراً نیات آزادی خواهانه داشتند و از جنبش ها و مبارزات ضداستعماری حمایت می کردند، به یکی از نکات پیچیده نهضت جنگل تبدیل شد.اگرچه ظاهراً میان بلشویک ها و جنگلی ها در زمینه مبارزه با استعمار اشتراک نظر وجود داشت و بین رهبران نهضت جنگل با نمایندگان حزب کمونیست شوروی و نمایندگان حزب عدالت باکو جلساتی برای هماهنگی مبارزه برگزار شد، با گذشت زمان زاویه میان اهداف جنگلی ها و بلشویک ها بازتر و بازتر گردید. سرانجام همراهان بلشویک مرام نهضت جنگل به تبعیت از دولت کمونیستی شوروی، که با حکومت ایران قرارداد دوستی و تفاهم امضا کرده بود، خود را کنار کشیدند و بدین ترتیب حکومت جمهوری گیلان سقوط کرد و میرزا با تعدادی از یاران خود دوباره به جنگل بازگشت. حکایت مفصل تر آن را در مقاله ذیل ملاحظه فرمایید.

امروزه ورود رسمی تاریخ شفاهی (oral history) به عرصه تاریخ نگاری در بسیاری از مراکز علمی و تحقیقاتی و دانشگاهی جهان، چشم اندازی جدید در مقابل مورخان و محققان گشوده است. با طرح تاریخ شفاهی، فرصتی به دست آمد تا به موضوعات، وقایع ، حوادث و پدیده های تاریخی و زوایای پنهان و پیدای آنها از منظری نو نگریسته شود. تاریخ شفاهی ، تکنیک، روش و شیوه ای است که با استفاده از ابزاری چون ضبط صوت و دوربین فیلم برداری (صوت و تصویر) خاطرات، مشاهدات و مسموعات عامل (هدایت کننده، مجری و نقش آفرین) و یا شاهد و حاضر یک صحنه، رویداد و واقعه تاریخی را در قالب کلام و سخن (گفت) ثبت و ضبط می نماید.عمر تاریخ شفاهی به شکل امروز آن در جهان، به سال 1948. م برمی گردد. در این سال پروفسور آلن نونیز (Allan Nevenis) در جریان مطالعه پاره ای اسناد تاریخی در دانشگاه کلمبیای امریکا به فکر استفاده از ضبط صوت برای ضبط و گردآوری خاطرات افتاد و به اصطلاح تاریخ شفاهی با این اقدام رایج شد. پس از آن، مراکز و مو سسات مطالعاتی تاریخ شفاهی در چندین دانشگاه، از جمله در دانشگاههای امریکا، کانادا و اروپا رشد و نمو یافت و فعالیتهای محدودی نیز در این راستا در امریکای لاتین و تعداد محدودی از کشورهای آسیایی و آفریقایی آغاز شد. تاکنون برای هویت بخشی و هدایت جریان تاریخ شفاهی، انجمنها و مراکز بسیاری تشکیل شده که از آن جمله «جامعه تاریخ شفاهی کانادا» و «جامعه بین المللی تاریخ دانان شفاهی» در دهه 1970 می باشد. به منظور بررسی تاریخ شفاهی ایران نیز تاکنون در خارج از کشور چندین پروژه، مرکز و مو سسه تحقیقاتی ایجاد شده اند که از جمله به موارد زیر می توان اشاره کرد: پروژه تاریخ شفاهی زنان ایران در بنیاد مطالعات ایران با همکاری بخش تحقیقات تاریخ شفاهی کلمبیا در سال 1982، پروژه تاریخ شفاهی ایران در مرکز مطالعات خاورمیانه دانشگاه هاروارد (ماساچوست امریکا) به سال 1981، پروژه تاریخ شفاهی چپ در ایران با اتکا به موسسه بین المللی تاریخ اجتماعی (آمستردام، هلند)، پروژه تاریخ شفاهی چپ (برلن، آلمان)، طرح تاریخ شفاهی اقتصاد ایران در دانشگاه لندن و . . .پس از پیروزی انقلاب اسلامی ابتدا در زمان جنگ تحمیلی ضبط صوت برای ثبت خاطرات رزمندگان به کار آمد و دفتر سیاسی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در این امر پیشگام بود.

اقدامات سمبولیک از سوی حکمرانان سیاسی جوامع بشری به خودی خود مورد ارزیابی و سنجش قرار نمی گیرند؛ بلکه در تار و پود ویژگی ها و رویدادهای آن جوامع معنا می شوند. ممکن است اقدام به یک کار سمبولیک، خرج کردن اعتبار آن به پای بی اعتباری ها و کاستی های اقدام کننده باشد که گاهی تلخ و گاهی مضحک است. درست مثل آن که مشعل بازی های المپیک، به دست یک نژادپرست افراطی روشن شود و هدف از آن یا تبرئه کردن ویژگی نژاد پرستانه آن فرد باشد، یا استهزا بنیادهای جهان گرایانه المپیک. در بسیاری از موارد فاصله ارج و ارزش آن سمبل با انجام دهنده آن به قدری زیاد است که تصویری وارونه در ذهن می افکند. اقدام به چاپ قرآن نفیس از سوی محمدرضا پهلوی یک سال پس از سال های پر درد و التهاب 1342 و 1343 در زمره این گونه تصویرهای وارونه بود و از سوی بعضی علما به قرآن بر سر نیزه کردن معاویه تشبیه شد. در این باره مقاله زیر را مطالعه کنید.

بخشی از مطالعات تاریخ سیاسی، بررسی خاطرات افراد مؤثر سیاسی می باشد. ناگفته ها و پندارهایی که هرچند از بعضی از واقعیت ها و ادراکات محیط بر رفتارهای دوره مورد مطالعه پرده برمی دارد، از پیشداوری ها و تبرئه جویی ها مصون نمی باشد. ازاین رو، نقد این دسته از آثار می تواند استفاده بهینه از آن ها را میسر سازد. کتاب مورد نقد در این شماره، خاطرات نورالدین کیانوری می باشد که در سال 1371 مؤسسه اطلاعات آن را منتشر کرده است.

گاهشماری ‘ علمی است که درخصوص طرز احتساب زمان (روز‘ماه‘سال) و مبدأ تاریخ بحث می کند‘وازجمله مهمترین مسایل روش تحقیق تاریخ است ‘ که سابقه شناخت آن در جهان به بیش از ده هزار سال قبل می رسد. برای اندازه گیری زمان‘آنچه در درجه اول اهمیت قرار دارد ‘ تعیین مبدأ یا نقطه آغاز و اتکاء به یک واقعه مهم ‘ و در مرحله دوم انتخاب واحد اندازه گیری و در مرحله سوم قیاس یا تعیین گذشت زمان نسبت به واقعه مورد نظر است . مهمترین مبدأ گاهشماری ‘ میلاد حضرت مسیح (ع) و هجرت حضرت محمد(ص) از مکه به مدینه می باشد‘که براساس آن تقویم میلادی و هجرت شکل گرفته است . در زمان حاضر تقویم های مختلفی در اختیار داریم که با مراجعه به آنها میتوان تاریخ روز و ماه و سال مورد نظر در هریک از ماههای ایرانی و اسلامی و مسیحی را بدست آورد. نگارنده ‘ باتوجه به قوانین حاکم بر سیر متناوب ماههای سال و تکرار مدخل سال ها (اولین روز سال) ‘ جدولی برای استخراج تقویم 338 ساله هجری شمسی و 169 ساله میلادی تنظیم کرده است که در این مقاله از نظر می گذرد .