درخت حوزه‌های تخصصی

اساسی¬ترین رویکرد شکاکانة خاورشناسان به وثاقت متون کهن اسلامی، در اواخر دهة 1970 از سوی جان ونزبرو ارائه شد. او با نامعتبر خواندن اسناد روایات و اطلاعات منابع رجالی و فهرست نگاری¬ها، این نظریه را مطرح ساخت که در تاریخ گذاری همه متون کهن اسلامی، حتی قرآن، باید از شیوة تحلیل ادبی استفاده کرد. تحلیل ادبی او از کهن¬ترین متون اسلامی در حوزة تفسیر، حدیث، سیره و قرآن به این استنتاج تاریخی انجامید که همة این آثار، اواخر قرن دوم یا اوایل قرن سوم هـجری تدوین شده¬اند. این مقاله به تبیین و نقد نظریه ونزبرو در باره تثبیت نهایی متن قرآن می¬پردازد.

راهیافت خطا در آموزه های قرآن که پندار شماری از خاورشناسان مغرض است، نخستین بار بر زبان یکی از روشنفکران معاصر به عنوان صاحب نظر مسلمان جاری شد! ازجمله آیاتی که به زعم وی خطا در آن راه یافته، آیه «مس شیطان» است که شیطان در آن مجنون شمرده می شود. وی معتقد است پیامبر(ص) متاثر از فرهنگ عصر رسالت، قرآن را آفریده و از آنجا که اعراب معاصر نزول، چنین عقیده ای داشتند، او این آموزه را در قرآن نهاده است؛ درحالی که این آموزه با دستاوردهای علمی امروز تعارض دارد و از دیدگاه تفسیری زمخشری و آیت الله طالقانی نیز بهره می جوید. ما در این مقاله، ضمن تبیین دیدگاه این دو مفسر و رد این انتساب به آنان و بررسی ایده عموم مفسران درباره این آیه اثبات کرده ایم که چنین تعارضی وجود ندارد؛ زیرا روش علم تجربی، حسی است و علم در حوزه ای فراتر از حس و ماده، قادر به نفی و اثبات نیست و استناد جنون به امور مادی به عنوان علت قریب، منافاتی با استناد آن به امور فرامادی به عنوان علت بعید ندارد.

بی شک نظریه وحیانی بودن قرآن و نگارش آن به وسیله کاتبان وحی و مصونیت آن از تحریف، مورد تأیید عالمان و دانشمندان شیعه و سنی است. اما خاورشناسان با انگیزه های گوناگون در قرآن مطالعاتی انجام داده و بعضی نظریه تحریف قرآن را پذیرفته و گفته اند که قرآن پس از رحلت پیامبر(ص) دستخوش تحریف شد. عده ای مانند گلدزیهر(Goldziher) مجاری و بول(Buhl) انگلیسی، شیعه را به تحریف قرآن متهم کرده اند و می گویند شیعه بر این اعتقاد است که آیاتی در فضایل اهل بیت علیهم السلام در قرآن موجود بوده است و در زمان جمع آ وری قرآن در مصحف عثمانی آن را حذف کرده اند. گروهی دیگر کیفیت جمع قرآن را به گونه ای مطرح می کنند که قرآن در این جمع ، افزایش و یا کاهش یافته است. «اتان کلبرگ»(Etan، Kohlberg) با استناد به نوشته های بعضی از بزرگان شیعه مانند علی بن ابراهیم قمی، فرات کوفی، میرزاحسین نوری و... نظریه تحریف قرآن را مطرح کرده است. این نوشته خاستگاه و انگیزه طرح نظریه تحریف قرآن به وسیله خاورشناسان را آسیب شناسی کرده و اشکالات آنها را پاسخ می دهد.

از مباحث مهم و کلیدی در باب شناخت قرآن کریم، بحث از امکان فهم و تفسیر غیر معصومان از این کتاب الهی است. دو دیدگاه در این‌باره مطرح شده است: یکی دیدگاه اخباریان در امتناع فهم غیر معصومان ـ که دیر زمانی است منسوخ شده ـ و دیگری دیدگاه عموم عالمان که باور به امکان فهم قرآن دارند. اخباریان به دلایلی استناد کرده‌اند؛ از جمله: عدم سنخیت کلام خدا با فهم انسان غیرمعصوم، آیات بیانگر معلم قرآن بودن پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله و اختصاص فهم قرآن به پاک‌شدگان، روایات بیانگر اختصاص فهم قرآن به معصومان، و روایات بیانگر اراده خلاف ظاهر از آیات و روایات دال بر صامت بودن قرآن. در این مقال، با رد مدعای اخباریان، به این ادلّه پاسخ داده شده و به دلایل زیر بر امکان فهم قرآن، استدلال شده است: عقلایی و به لسان عرف بودن محاورات قرآن، تلازم هماوردخواهی قرآن با امکان فهم، تلازم فراخوان تدبّر در قرآن با امکان فهم، دلالت برخی از اوصاف قرآن (مانند نور، بیان، تبیان، بصائر، برهان و بیّنه) بر امکان فهم، دلایل روایی مانند روایات بیانگر ضرورت تدبّر در قرآن، چگونگی فهم قرآن، لزوم تمسّک به قرآن و معیار بودن قرآن در ارزیابی اخبار و احادیث. در بحث از جواز فهم نیز نخست به تقسیم جواز به جواز تکلیفی و وضعی اشاره شده و سپس برخی ادلّه اخباریان مانند ممنوعیت پیروی از گمان، روایات نکوهشگر تفسیر به رأی و روایات بیانگر تحریف، بیان و نقد شده است. در پایان نیز به دلایل زیر بر جواز فهم استدلال شده است: مدار و معیار بودن محاورات عقلایی در فهم قرآن و عدم نارضایتی شارع از آن، آیات بیانگر فراخوان تدبّر در قرآن، آیات تحدی و روایات بیانگر جواز فهم.

هدف از این نوشتار تحلیل و بررسی دیدگاه و ادلّه علّامه طباطبائی در باب مصونیت قرآن از تحریف است. به عقیده صاحب تفسیر المیزان، در قرآن هیچ تحریفی که به اعجاز، هدایت بودن و عام‌ترین وصف آن ـ یعنی «ذکر بودن» ـ لطمه‌ای بزند و تغییری در معنای آن ایجاد کند، صورت نگرفته است. علّامه در این‌باره، به دلایل قرآنی و روایی متعددی تمسّک نموده است. وی بر این باور است آیات قرآن چینش الهی خود را در مصحف موجود کاملاً حفظ کرده‌اند و تفاوت میان ترتیب مصحف کنونی با مصحف حضرت علی علیه‌السلام ـ که به ترتیب نزول سامان یافته ـ مانعی برای تمسّک به قرینة سیاق نیست؛ زیرا قرآن به مناسبت‌های گوناگون، قطعه قطعه نازل شده و سیاق آیات نشان می‌دهد که قطعه‌های مستقل قرآنی پیوند خود را در مصحف کنونی به روشنی حفظ کرده‌اند. بنابراین، با توجه به واقعیت نزول قرآن، برای تمسّک به قرینه سیاق، نیازی به دانستن ترتیب نزول آیات نداریم و با ترتیب کنونی نیز می‌توانیم به خوبی از قرینه سیاق بهره ببریم و به مراد خداوند دست یابیم.

نویسنده پس از طرح مسئله تحریف، دلایل فیض بر عدم تحریف لفظى قرآن را مطرح و مورد ارزیابى قرار مى‏دهد. سپس دیدگاه فیض را راجع به روایات تحریف توضیح داده و بر این باور است که این روایات از نظر فیض ناظر به تحریف معنوى و تفسیر آیات است نه تحریف لفظى. آنگاه به نقد فیض بر دیدگاه کسانى که معتقد به تحریف‏اند، پرداخته و دلایل آنان را از نظر فیض ناتمام مى‏داند.

احراز وثاقت هر متنی اعم از آسمانی و غیر آسمانی، شرط نخست برای اعتبار فهم مخاطب است. این احراز در گرو عناصری متعدد از جمله حصول اطمینان به بقای متن بدون کاهش و افزایش یا تغییر و تبدیل در اجزای آن است. وثاقت متن قرآن در مقام بقا، با سه شیوة «ابطال تغییر در متن» «تدارک تغییر متن» و «تفکیک در اجزای متن» احراز شده است. شیوة نخست با دو اهرم ایجایی در اثبات تحریف ناپذیری قرآن و سلبی در ابطال ادلة تحریف، شکل گرفته و نظریة رایج میان فریقین به شمار می آید. شیوة دوم «حجّیه بین الدفتین» را پیشنهاد می کند که در آن، احتمال تحریف متن موجود، با دستور معصومان (ع) برای رجوع به همین قرآن، تدارک می شود. در نظریة سوم وثاقت هر بخشی از قرآن به طور جداگانه و براساس نیاز مستنبط تحصیل می شود. شیوة اول و دوم پیشینة کهن دارند. شیوة سوم به طور سربسته در قرن 11 ق مطرح شده و سپس در قرون اخیر میان برخی از دانشمندان بزرگ علم اصول بسط یافته و ارکان آن مدلل شده است. احراز وثاقت متن قرآن در میان شیوه های مذکور جز یا ابطال احتمال تغییر متن، امکان پذیر نیست و در شیوة دیگر با چالشهای جدی روبروست.

در برخی از روایات آمده که می توان کلماتی از قران را با مترادف آنها جایگزین نمود مادامی که آیه عذاب به آیه رحمت و آیه رحمت به آیه عذاب تبدیل نگردد زیرا قران دارای قرائتهایی چندگانه است پنج روایت در این خصوص نقل شده است که از نظر سند و دلالت مورد بررسی و نقد قرار می گیرد در این مقاله نشان می دهیم از طرفی این روایات به لحاظ سند ضعیف و غیر قابل اعتمادند زیرا در سند روایات مربوط به تبدیل کلمات ابوهریره و عبدالله بن میمون و زید بن حباب قرار دارند از طرف دیگر به لحاظ دلالت و متن با روایات متعدد ناسازگار و با بسیاری از قطعیات قرانی منافات دارند

دو سروه نورین و و لایت با تلفیق پریشان و ناشیانه ای از آیات قرآن و در عباراتی سست و مغلولط درباره وصایت و مناقب امام علی (ع) ساخته شده است پس از تحقیق فراوان معلوم گردید این دو سوره در قرن یازده ق. در هندوستان توسط عده ای ناشناس جعل و نشر شده است تنها منبع شیعی که از این دو سوره یاد می کند کتاب تذکره الائمه از اثار قرن 12 ق است که مولف آن منبع خود را ذکر نمی کند بنابراین ادعای برخی خاورشناسان و سلفیان در این که شیعه آن دو سوره را از متن قرآن دانسته و می پندارد که در زمان جمع آوری قران توسط عثمان از قرآن فروافتاده است و هم اکنون در مصحف امام علی (ع) موجود است بی اساس و فاقد هر نوع مدرکی است.