مهران اسماعیلی

بررسی حیات سیاسی اجتماعی قبایل عرب و واکنش آنها در مواجهه با اسلام، برای شناخت تاریخ صدر اسلام ضروری است. از جمله قبایل قدرتمند شمال جزیره العرب، بنی کلب بن وبره بود که با تکیه بر علایق ژئوپلیتیکی، تا آخرین سالهای حیات پیامبر(ص) در قبال پذیرش اسلام مقاومت کرد. در واقع انتساب به یمن، جغرافیای گسترده، زعامت و رهبری قضاعیان و رویکرد اعتقادی عامل همبستگی کلبیان بود که برای حفظ آن تلاش می کردند. بنابراین پژوهش پیش رو می کوشد تا با روش توصیفی تحلیلی به چگونگی برخورد این قبیله با اسلام و مطالعه ی عوامل ژئوپلیتیکی موثر در آن پاسخ دهد که به تبع آن راهبرد پیامبر(ص) نیز مورد واکاوی قرار گرفته است. نتایج تحقیق گویای آن است که مردم قبیله ی کلب با وابستگی به جغرافیای سیاسی خود تا سرحدّ توان به رویارویی با مسلمانان پرداختند و تنها پس از اقدامات پیامبر(ص) در اصلاح علایق آنها بود که به اسلام گرویدند.

قرآن کریم بر نقل قصه و بیان سرگذشت انبیاء و امم گذشته بسیار تاکید می کند. بهره وری از این ظرفیت خصوصا در تالیف و تحلیل حوادث تاریخی از جمله در قیام امام حسین(ع) امری لازم و ضروری است. ملا حسین کاشفی از معدود افرادی است که هنگام بیان وقایع قیام امام حسین(ع) از آیات بسیاری بهره جسته و در این باره بسیار ماهرانه و با ظرافت بسیار خاصی، ضمن استناد به آیاتی از قرآن، درصدد تحلیل و بررسی قیام عاشورا برآمده بود. شاید بتوان ادعا کرد در میان مقتل نویسان، کسی به اندازه کاشفی - که از علمای اهل سنت است- اینگونه به مقتل نگاری روی نیاورده و در مواردی هنگام تطبیق و بیان شان نزول آیات، دیدگاهی را برگزیده که مطابق دیدگاه شیعیان است. نوشته حاضر به کیفیت و روش کاشفی در بررسی و تحلیل وقایع عاشورا با استناد به آیات پرداخته و در پی پاسخ به چرایی و چگونگی استناد کاشفی به آیات است. در پرتو بررسی که صورت گرفت این نتیجه بدست آمد که انتخاب نوع آیات و تحلیل و بررسی که کاشفی در مورد آیات انجام داده، به نوعی بازگو کننده ی افکار و اعتقادات درونی کاشفی در مورد مشروعیت بخشی به خلافت خلفای سه گانه، عدم مشروعیت بخشی و طعنه زدن به حکومت بنی امیه و لزوم احترام و اکرام اهل بیت(ع) است و هدف کاشفی از ضمیمه کردن آیات به گزارش های تاریخی، تفسیر، توضیح و تایید یا نقد و بررسی یک گزارش است.

نظام اجتماعی سیاسی عرب بسته به قبیله بود که بنی امیه با کاربست آن حکومت امویان را تشکیل داد. در بین قبایل شام، بنی کلب باقلمرو گسترده، ادعای سروری قبایل یمنی و پیمان سیاسی و خانوادگی با بنی امیه، به وفادارترین هواخواه امویان تبدیل شد و باجانفشانی درصفیّن، پایه های حکومت اموی را استوار ساخت. همچنین تلاش برای ولی عهدی یزید و کمک نظامی و فرهنگی آنها، گسترش حکومت امویان را رقم زد. براین اساس پژوهش پیش رو می کوشد با رویکرد توصیفی و تحلیلی به این سوال پاسخ دهد که عملکرد قبیله ی کلب در مواجهه با جنبش های اعتقادی و چالش های سیاسی اقتصادی دولت امویان چگونه بود و این قبیله در سرکوب جنبش های ضدّاموی چه نقشی داشت؟ یافته های پژوهش نشان می دهد مهمترین عرصه نقش آفرینی کلبیان، عملکرد نظامی متأثر از هواداری ایدئولوژیکی، سنت ها و مصالح قبیله ا ی آنها بود، چراکه بخشی از سپاهیان اموی را تشکیل می دادند. سرکوب جنبش های اعتقادی و همچنین سیاسی اقتصادی، ستیز با پیروان مذاهب، قبایل رقیب و گروه های سیاسی مخالف امویان درگستره ی خلافت اسلامی کارویژه ی قبیله کلب در این دوره بود به طوری که در لشگرکشی های خارج از شام و دورترین مناطق، حضوری اثربخش داشتند. نقطه ی اوج مشارکت آنان را می توان پیکار باورمندانه با اعتراضات اقتصادیِ اهل ذمه در مصر و نقاط دور از مرکز خلافت، قیام پیروان زیدبن علی،  خیزش مردم مدینه و شورش های خوارج و زبیریان در سراسر قلمرو اموی دانست.

معانی امروزین نفاق ازجمله پنهان کاری و دورویی با بسیاری از توصیف های منافقان در قرآن کریم ناهمخوان است؛ به ویژه آنکه نفاق در قرآن برای کنشی در حوزه عمومی به کار رفته است و محدود به حوزه دینی - اخلاقی نیست. این مطالعه درصدد است پس از ابهام زدایی از معنای قرآنی نفاق، رابطه آن را با مفاهیمی چون دورویی و پنهان کاری با تکیه بر معناشناسی تاریخی و اطلاعات اسباب النزولی مشخص کند. همچنین، به دلیل شباهت دو ریشه نفاق و انفاق، در این مقاله تلاش شده است رابطه معنایی این دو ریشه در زبان عربی بررسی شود. بررسی صورت گرفته نتایج متعددی داشت و درنهایت، به بی ارتباطی معنای نفاق با دورویی و پنهان کاری و نیز انفاق رسید. نتایج به دست آمده چنین بودند: در میان محققان اروپایی که در پی ریشه شناسی و معنی شناسی منافقان برآمده اند، اتفاق نظری وجود ندارد؛ منافقان صدر اسلام از دیده دیگران پنهان نمانده بودند تا بتوان پنهان کاری را ویژگی بارز آنان دانست؛ واژه های عربی «نفاق» و «انفاق» به ریشه مشترکی نمی رسیدند؛ لغتشناسان عرب اتفاق نظر دارند که ریشه (ن ف ق) به معنی از دست دادن است؛ اما تلاش آنان برای فهم معنای تاریخی منافق، به نتیجه پذیرفتنی نرسیده است. بسامد بالای کاربرد مشتقات این ریشه در زبان حبشی در معنی دونیم کردن و تکه کردن، معنادار است و با تمامی اوصاف منافقان در قرآن، همخوانی دارد. افزوده شود معادل هیپاکریسی (دورویی)، برگرفته شده از زبان یونانی باستان، باوجود نادرستی، در ترجمه های معاصر قرآنی به زبان انگلیسی، به معادلی غالب تبدیل شده است.

در ابتدای دوران اسلامی، یثرب از سکونتگاه های عمده منطقه حجاز بود. به علت مهاجرت پیامبر(ص) به آنجا و شکل گیری حکومت پیامبر در آن سرزمین و همچنین نزول بخش درخور توجهی از پیام های الهی در یثرب، این سکونتگاه اهمیت چشمگیری داشت. این مقاله بر آن است دریابد مستشرقان تا چه اندازه موفق شده اند به واقعیت تاریخی یثرب/مدینه نزدیک شوند و همچنین تصورشان از محدوده یثرب/مدینه چگونه است. برای پاسخ به این مسئله ابتدا آرای خاورشناسان درباره یثرب/مدینه مرور می شود؛ سپس نتایج مطالعه های خاورشناسی با آخرین دستاوردهای پژوهشگران مسلمان، در حوزه تاریخ محلی مدینه، مقایسه خواهد شد تا میزان مطابقت آنها با یکدیگر مشخص شود. از سوی دیگر، به علت محاصره بودن سکونتگاه مدینه در میان دشت گدازه های یثرب، برای تعیین مساحت این سکونتگاه از سامانه GIS استفاده خواهد شد. نتایج نشان می دهند باوجود پژوهش های متعدد مدینه شناختی، خاورشناسان بر سر محدوده آن به توافق نرسیده اند. خاورشناسان الگوی «دولت شهر مدینه» ولهاوزن (J.Wellhausen) را دنبال نکردند. الگوی «شهرک مدینه» که فرانتس بوهل (F.Buhl) در آغاز سده بیست میلادی/چهاردهم هجری و نیز هَری مانت (H.Munt) در پایان آن مطرح کرد توجیه کافی نداشت. وات (W.Watt) بین تعبیر «واحه» و «شهرک» در تردید ماند و لِکِر (M.Lecker) الگوی «شهرک های خوشه ای» را دنبال کرد. درنهایت، شولر (M.Scholler) بدون اینکه برای سکونتگاه یثرب الگویی ارائه کند یا نامی بر آن نهد، برای نخستین بار مساحت یثرب/مدینه را معادل «چندین مایل مربع» دانست که چندان صائب نبود. نقشه های بازسازی شده خاورشناسان نیز به طور معمول گویای الگوی «شهرک» بودند و مساحت اندک مدینه را به 25 هکتار تقلیل می دادند؛ در حالی که مطالعه های انجام شده روی سکونتگاه های طوایف اوس و خزرج نشان می داد مساحت این منطقه بالغ بر چهار هزار هکتار بوده است.

امامیه در مباحث کلامی خود، بر 5 آیه اولی الامر، تطهیر، ولایت، مودت و مباهله تاکید دارند. بررسی تطبیقی تفاسیر امامیه و زیدیه از آغاز تا پایان عصر آل بویه در نیمه سده پنجم، از این آیات و شناخت شباهت ها و تفاوت های تفسیری آنها، مساله اصلی این مقاله است و دامنه آن به تفاسیر ابوالجارود، مقاتل بن سلیمان، قمی، حبری، فرات کوفی و شیخ طوسی محدود شده که در سه دوره اولیه (تا سال 150هجری)، میانی(تا پایان غیبت صغری در 329هجری) و پایانی(دوره آل بویه) طبقه بندی خواهد شد. در ابتدا مشخص شد که تفسیر مقاتل کمترین شباهت را به تفاسیر شناخته شده زیدی و اثنی عشری دارد و از این رو در نتایج به دست آمده در نظر گرفته نخواهد شد. در میان تفاسیر باقی مانده بررسی های صورت گرفته نشان می دهد که از نظر روش و محتوا (تفسیر حدیثی) شباهت های فراوانی میان تفاسیر اثنی عشری و زیدی وجود دارد. عموم این تفاسیر، را می توان روایی شمرد که همگی در پی اثبات نزول این آیات درباره 5 تن هستند هرچند تاکید بر نقل روایات در میان تفاسیر زیدی، برجسته تر به نظر می رسد. شیخ طوسی تنها مفسری بود که علاوه بر نقل حدیث، به دلالت های کلامی هم پرداخته بود. استنتاجهای کلامی شیخ طوسی نشان می دهد که مفسران پیشین، بیش از هر امری متوجه تعیین شخص جانشین پیامبر بودند ولی در دوره آل بویه، تفسیر این آیات به سمت اثبات ویژگی های امام جمله عصمت آنها حرکت کرده است. 

در سال 1392 با تصویب قانون حمایت از کودکان بدسرپرست و بی سرپرست، در تبصره 26 این قانون مقرر شد: «... ازدواج چه در زمان حضانت و چه بعد از آن بین سرپرست و فرزندخوانده ممنوع است، مگر این که دادگاه صالح پس از اخذ نظر مشورتی از سازمان، این امر را به مصلحت فرزندخوانده تشخیص دهد». ادعا شد که با عدم ممنوعیت شرعی و سکوت قانون، مواردی از ازدواج با فرزندخوانده وجود داشته که لااقل با این مقرره انجام چنین ازدواج هایی موکول به اجازه دادگاه مبتنی بر مصلحت فرزندخوانده خواهد شد و بدین ترتیب از فرزندخوانده در برابر آسیب های احتمالی حمایت خواهد شد. سؤالی که در این جا مطرح می شود این است چنین مقرره ای در راستای اصول 10، 20 و 21 قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، تا چه حدودی می تواند حافظ قداست و استواری روابط خانوادگی بر پایه حقوق و اخلاق اسلامی، ایجاد زمینه های مساعد برای رشد شخصیت زن و احیای حقوق مادی و معنوی او، حمایت از کودکان بی سرپرست و حمایت حقوقی برابر برای همه اعم از زن و مرد باشد. این مقاله توصیفی، تحلیلی و انتقادی بوده و با روش کتابخانه ای با توصیف عواقب و پیامدهای چنین مقرره ای، به این سؤالات پاسخ داده است و نهایتاً پیشنهاد می کند برای پیشگیری از بی اخلاقی و فروپاشی نهاد خانواده، حمایت بدون تبعیض از کودک در برابر آسیب های جبران ناپذیر و حفظ حقوق مادی و معنوی زن، اصلاح این تبصره هرچه سریع تر در دستور کار قانونگذار قرار گیرد.

رفاعه طهطاوى به عنوان طلبه الازهر در سال 1826م هیئت دانشجویان اعزامی از قاهره به پاریس را همراهی کرد و چند سالی آنجا اقامت داشت. طهطاوی پس از بازگشت، برای بهبود وضعیت طبقه کشاورز و اصلاح نظام آموزشی در مصر، دهه ها کوشش کرد و اندکی پس از مهاجرت سید جمال الدین اسدآبادی به مصر از دنیا رفت. آثاری که در زمینه اندیشه های سیاسی به زبان فارسی نوشته شده، طهطاوی را نواندیش و از پیشگامان اندیشه نو سیاسی برشمرده اند، چنین تصویری را در آثاری به زبان های دیگر نیز می توان مشاهده کرد. نگارنده برای تحلیل این امر به دو عامل می تواند اشاره کند. نخست دسترسی نداشتن نخستین پژوهشگران به تمامی آثار طهطاوی و اکتفا کردن به سفرنامه مشهوری که طهطاوی در جوانی نوشته بود و دوّم پذیرش نتایج پژوهشگران نخستین از سوی محققان بعدی. این در حالی است که آثاری را که طهطاوی در سالهای پایانی حیات خود نوشته، از این تصویر فاصله قابل توجهی دارد.

در پی مهاجرت پیامبر اسلام به مدینه، بخشی از جمعیت مهاجر به مدینه، از حمایت کافی برخوردار نشدند. یکی از مسائل عمده ای که آنان با آن مواجه بودند، مسکن بود. در آغاز کمک هایی که مردم بومی مدینه به مهاجران می کردند، نسبتا کافی بود ولی با افزایش شمار مهاجران نیاز به چاره اندیشی وجود داشت. پیامبر پس از ساخت مسجد نبوی در سال دوم هجری، آنان را در مسجد، در قسمتی که صفه نامیده شد اسکان داد. همچنین ساکنان صفه از آن جهت که نتوانسته بودند دارایی خود را همراه خود بیاورند، از شرایط نامساعد اقتصادی و معیشتی رنج می بردند ولی در مقابل بیش از دیگر مسلمانان از مصاحبت و همراهی با پیامبر بهرمند بوده و آموزه های ایشان را دریافت می کردند. نقش تمدنی ساکنان صفه در گسترش تعالیم اسلامی پیامبر (ص) بر دو موضوع تعلیم و تربیت متمرکز شده است. علاوه بر اینکه این مقاله می کوشد نشان دهد چگونه تصویر نادرستی از سازه صفه در میان محققان رواج یافته و از آن به سکو تعبیر کرده اند.

تعارض گزارش های آماری در بررسی های تاریخی، یکی از مسائل دانش تاریخ و به ویژه تاریخ نگاری است. این مسئله زمانی اهمیت خواهد یافت که گزارش های آماری فراوانی از یک رویداد در دسترس باشد. درباره حادثه کربلا، گزارش های آماری فراوانی در منابع یافت می شود. یکی از این گزارش ها، شمار زخم های امام حسین علیه السلام است. براساس استقرای نویسنده، حدود چهارده گزارش آماری در این زمینه ثبت شده است که سازگاری آنها با یکدیگر دشوار است. نویسنده در این مقاله سعی می کند با استفاده از روش تاریخ گذاری گزارش و تفکیک گزارش های زخم از گزارش های پارگی لباس، تعیین لباس امام علیه السلام در صحنه نبرد، بررسی تطبیقی روایت های شیخ مفید، ابن اعثم و خوارزمی از لحظات پایانی زندگانی امام حسین علیه السلام و بازسازی صحنه نبرد با تکیه بر روایت شیخ مفید، به گزارش آماری صحیح نزدیک شود.

مصر جایگاه بلندی در آموزش علوم و معارف اسلامی و ادب عربی داشته و دانشمندان مسلمان مصری در پی ریزی اصول و مبانی آموزش اسلامی نقشی بسزا ایفا کرده اند. بسیاری از دانشمندان مسلمان از سرزمین های مختلف برای فراگیری دانش های دینی یا تکمیل آگاهی های خویش، راهی مصر می شده اند. با این همه، در سده سیزدهم/ نوزدهم و در پی قدرت گرفتن خاندان محمدعلی پاشا (حک : 1805/1220 1849/1265) و کوشش برای تبدیل مصر به قدرتی منطقه ای، تحولاتی جدی در حوزه آموزش علوم در این سرزمین رخ داد و زمینه ورود نهادهای آموزشی و دانش های جدید به مصر فراهم شد و سنت ها و نهادهای آموزشی مصر تحت تأثیر نظام آموزش غربی قرار گرفت. این پژوهش سعی دارد، کوشش های مصریان را برای نوسازی نظام آموزشی این کشور در سده سیزدهم/ نوزدهم، بررسی کند.

واژه «انصار» و «انصاری» از پرکاربردترین لقب های یاد شده در منابع تاریخی به ویژه « صحابه شناسی »، طبقات نگاری و منابع رجالی و زندگی نامه هاست. کاربرد این واژه در مطالعات تاریخی صدر اسلام، دو قبیله ساکن یثرب (اوس و خزرج) را به یاد می آورد؛ کسانی که با تدبیرهای حکیمانه پیامبر (ص) ، اختلاف های درونی خود را کنار گذاردند و با نام انصار، به وحدت رسیدند. مفهوم انصار هنگامی آشکارتر شد که در برابر واژه مهاجران قرار گرفت. مهاجران و انصار دو گروه اصلی مسلمانان نخستین بودند که در روی دادهای دوران پیامبر اکرم (ص) بسیار تأثیر گذاردند. این پژوهش به پاسخ گویی بدین پرسش ها می پردازد: واژه انصار از دید زبان شناسی تاریخی، از چه هنگامی در قالب نام گروهی از افراد به کار رفت، چرا پدید آمد و چه روندی را در تحول معنایی گذراند؟