
پژوهش های تاریخی
پژوهش های تاریخی دوره جدید سال 16 پاییز 1403 شماره 3 (پیاپی 63) (مقاله علمی وزارت علوم)
مقالات
حوزههای تخصصی:
جامع ترین مقرراتی که در حدفاصل سال های 1304 تا 1320 برای تنظیم روابط کار در ایران به تصویب رسید، نظامنامه کارخانجات و مؤسسات صنعتی در سال 1315 بود. تا سال 1309، قوانین و مقررات دولت در حوزه کار و تأمین اجتماعی، فقط کارمندان دولت را شامل می شد. در حدفاصل سال های 1309 تا 1315 نیز، تنها کارگران شاغل در طرح های راه سازی و راه آهن و برخی کارگران تابع اداره کل صناعت و فلاحت، مشمول مقررات حداقلی در زمینه دریافت غرامت برای جبران حوادث ناشی از کار، در قالب صندوق های احتیاط شدند؛ اما با تصویب نظامنامه کارخانجات در سال 1315، تمام کارگران شاغل در کشور مشمول این مقررات شدند که در مؤسساتی با بیش از ده نفر کارگر مشغول به کار بودند . نوشته حاضر، با استفاده از روش باز ترکیب گری و با بهره بردن از اسناد منتشر نشده آرشیوی، به دنبال پاسخ به این پرسش است که چه زمینه هایی موجب تصویب نظامنامه مؤسسات و کارخانجات صنعتی در سال 1315 شد؟ مدعای ما در نوشته حاضر این است که تلفیق دو تجربه مهم دولت در این دوره، زمینه را برای تدوین و تصویب نظامنامه کارخانجات فراهم کرد. نخست، نظامنامه کارخانجات تلاشی برای به سامان کردن روابط کاری در این دوره، در قالب سازوکار صندوق های احتیاط ادارات طرق بود که بر اساس آن تمام هزینه خدمات اجتماعی بر دوش عملجات قرار می گرفت و کارفرمایان و دولت جز در مواردی بسیار کلی، از هرگونه مسئولیتی مبرا بودند و دیگری تجربه بلدیه ها در تنظیم امور صحی و بهداشتی مناطق شهری بود که در آن با هماهنگی مدیران کارخانجات، شرایط بهداشتی چنین محیط هایی، تنظیم می شد. بر این اساس، هدف مقاله حاضر زمینه یابی تصویب نظامنامه ای است که تا سال 1320 به مبنای ارائه خدمات اجتماعی به گروه های مختلف عملجات ایرانی بود.
رویکرد انتقادی به مطالعات مستشرقان در سیره نبوی (ص)؛ مطالعه موردی متون انتقادی در ایران عصر پهلوی دوم (1320-1357)(مقاله علمی وزارت علوم)
حوزههای تخصصی:
رویکرد انتقادی به مطالعات مستشرقان در سیره نبوی (ص) در ایرانِ دوره محمدرضاشاه پهلوی، سیری تاریخی و محتوایی را طی کرده است. بدین سان، پرسش این خواهد بود: رویکرد انتقادی به مطالعات مستشرقان در سیره نبوی (ص) در دوره محمدرضاشاه در چه فرایندی تاریخی و با چه رویکردهایی دنبال شده است؟ با بررسی سیره های منتشرشده در آن عصر به روش تحلیلی-تطبیقی، مشخص شد که این رویکرد از سال ۱۳۲۰ با کتاب تأثیر شخصیت محمد پیشوای بشر در عالم، اثر محمدعلی خلیلی آغاز و به تدریج به رویه ای رایج میان سیره نگاران ایرانی تبدیل شد. نقدها از منظر روشی و محتوایی تکامل و با دو رویکرد کلامی و تاریخی-کلامی تداوم یافتند. آثاری مانند محمد پیغمبر شناخته شده نوشته محمدعلی انصاری و در مکتب وحی از جعفر سبحانی، با رویکرد کلامی، آثار مستشرقان را نقد کردند. سبحانی در فروغ ابدیت نیز ضمن بیان رویدادهای تاریخی، آرای مستشرقان را نقد کرد. سید جعفر شهیدی نیز با رویکرد تاریخی-کلامی در دوگانه «از ولادت تا بعثت» و «از بعثت تا هجرت»، ضمن حفظ باورهای کلامی، با تکیه بر روش تاریخی، آرای مستشرقان در سیره نبوی را نقد کرد. این پژوهش نشان می دهد که نقد مستشرقان در این دوره به تدریج به یک رویه علمی و نظام مند تبدیل شد.
تحلیل تطبیقی نقشه های تاریخی مدینه در دوره پیامبر: رویکردی مقایسهای میان نقشههای پژوهشگران مسلمان با محققان اروپایی(مقاله علمی وزارت علوم)
حوزههای تخصصی:
مدینه، به منزله یکی از مهم ترین مراکز اسلامی و دومین شهر مقدس مسلمانان، به ویژه با افزایش علاقه قدرت های اروپایی به شناخت دقیق تر از مناطق غرب آسیا، از میانه قرن نوزدهم درخور توجه سیاحان اروپایی قرار گرفت و نقشه هایی از آن برداشته شد که اطلس تاریخی اسلام لایدن در دو ویراست 1981 و 2002، از آنها بهره برده است. اروپائیان در اواخر سده بیستم و اوایل سده بیست و یکم دو نقشه دیگر را هم کشیده اند؛ نقشه گونتا کترمان و نقشه مایکل لکر. از سوی دیگر، مسلمانان به دلایل دینی و تاریخی، همواره توجه ویژه ای به مدینه داشته اند. جریان های فکری اسلامی سده بیستم نیز بارها به دوره پیامبر (مؤسس) و مدینه النبی ارجاع داده اند و این امر موجب تولید حجم درخور توجهی از نقشه ها توسط پژوهشگران مسلمان شده است. تحلیل تطبیقی این دو دسته نقشه، تفاوت های درخور توجهی را آشکار می کند. نقشه های اروپایی سده نوزدهم و اوایل سده بیستم وضعیت این شهر را در همان مقطع تاریخی نشان می دهند. هرچند انتشار یکی از این نقشه ها در اطلس تاریخی دایره المعارف لایدن به صورت غیرمستقیم، زمینه تعمیم این تصویر را به دوره پیامبر فراهم کرده است. ناسازگاری نقشه های اروپائیان با داده های تاریخی نقص دیگر این نقشه ها است. همچنین به نظر می رسد که این نقشه ها با پیش داوری به موقعیت یهودیان در مدینه تهیه شده اند. در مقابل، نقشه های تهیه شده توسط پژوهشگران مسلمان، به مرور زمان و در فرایند ابطال ها و اثبات ها، دقیق تر و معتمدتر شده و به ابزاری ارزشمند برای مطالعات تاریخی و جغرافیایی آن دوره درآمده اند.
نقش گرما در شیوه زندگی مردم ایران عصر صفوی(مقاله علمی وزارت علوم)
حوزههای تخصصی:
یکی از موضوعات جالب و مغفول در حوزه تاریخ اجتماعی ایران، بررسی نقش و تأثیر پدیده های محیطی و آب وهوایی همچون «دما» در دو شکل گرمی و سردی، در شیوه زندگی مردم در دوره های مختلف تاریخی است؛ بنابراین پژوهش حاضر درصدد پاسخگویی به این سؤال است که عامل گرما چه جایگاه و نقشی در شیوه زندگی و زیست اجتماعی و فردی مردم ایران عصر صفوی بر عهده داشت. پژوهش حاضر مطالعه ای میان رشته ای با ماهیت تاریخی است. اطلاعات و داده های پژوهش با روش کتابخانه ای گردآوری شده و شیوه ارائه مطالب به صورت توصیفی-تحلیلی است. یافته های پژوهش حاضر، نشان دهنده اثرگذاری گرما در شیوه زندگی اجتماعی و فردی مردم ایران عصر صفوی از جنبه های مختلف است. از نظر اجتماعی، نقش مؤثر عامل گرما در مسائل مختلفی چون شیوه معیشت، عملیات نظامی، معماری، مسافرت و کشاورزی شناسایی شدنی است. بخش درخور توجهی از داده ها و اطلاعات به تنش ها و عوارض متعدد حاصل از تأثیر گرما در اعضای مختلف بدن فرد مربوط است. تدابیر حفظ صحت بدن و شیوه های مختلف رفع عوارض و درمان بیماری های ناشی از گرما، موضوعاتی به شمار می روند که شناسایی و تبیین شده اند. افزایش فزاینده دما در سال های اخیر و مشکلات ناشی از آن، ضرورت توجه بیشتر به سوابق تاریخی راهکارهای مقابله با گرما را آشکار می کند. امکان کاربرد این تدابیر و روش ها در جامعه امروز، ضرورت تبیین، آگاهی بخشی لازم به عموم مردم، زائران و طبیعت گردان را آشکار می کند.
بررسی احکام قضایی صادره در دادگاه دارابگرد در دوره ساسانی، با تکیه بر احکام حقوقی در حوزه زنان(مقاله علمی وزارت علوم)
حوزههای تخصصی:
به استناد متن مادیان هزار دادستان (mādayān ī hazār dādestān) که تنها متن حقوقی باقی مانده از دوره ساسانی است، اطلاعات درخور توجهی به لحاظ محتوایی و شکلی از نظام حقوقی و آیین دادرسی دوره ساسانی به دست آمده است. بنا بر شواهد برآمده از این متن، پرونده های حقوق مدنی و جزایی در اختیار دادگاه های شرع و قضات موبد زرتشتی بوده و تنظیم ساختار حقوقی و قضایی، با محوریت قوانین دینی انجام می گرفته است. در این میان، پرونده های حقوق مدنی و جزایی بررسی شده در دادگاه دارابگرد، که از مراکز مهم قدرت در این دوره محسوب می شد، گویای اهمیت تشکیلات قضایی این شهر در حوزه حقوق مدنی است. پژوهش کنونی با رویکرد توصیفی-تحلیلی، بر آن است تا احکام حقوقی صادر شده در دادگاه دارابگرد را در دو مبحث فرزندخواندگی دختران و بهره مندی زنان چگر، به استناد متن حقوقی مادیان هزار دادستان بررسی کند و در پی پاسخ گویی به این پرسش است که صدور احکام حقوقی مرتبط با زنان عصر ساسانی در دادگاه های دارابگرد، چه صورتی داشته است؟ فرضیه مدنظر آن است که صدور آرای حقوقی درباره زنان، از سوی دادوران موبد در دادگاه های دارابگرد، به صورت مرجعی برای دیگر قضات در باقی نقاط شاهنشاهی بوده و به آن استناد می شده است. یافته پژوهش نشان می دهد صدور آرای حقوقی حمایت آمیز درباره زنان در دیوان حقوقی دارابگرد در دو مبحث یادشده، زمینه بهره مندی هایی همچون تعلق حق ارث شوهر برای زنان چگر و قیمومیت و ستواری فرزندخواندگان را فراهم کرد.
عوامل ناکامی فاطمیان در تسلط بر مناطق شمالی شام (سده چهارم و پنجم هجری)(مقاله علمی وزارت علوم)
حوزههای تخصصی:
فاطمیان پس از غلبه بر اغلبیان و تشکیل دولت در افریقیه، مصر را فتح کردند و برای تحقق اهداف خود به شام لشکر کشیدند. مناطق جنوبی و مرکزی شام بدون مقاومت جدی به تصرف آنان درآمد؛ اما مناطق شمالی شام در برابر سلطه فاطمیان مقاومت نشان داد. تسلط بر مناطق شمالی شام، به ویژه شهر حلب همواره یکی از چالش های اساسی فاطمیان بود. این مقاومت باعث شد فاطمیان در حلب متوقف شوند و نتوانند به سوی عراق پیشروی و آرزوی گسترش نفوذ خود را در مناطق شرقی جهان اسلام محقق کنند. این پژوهش که با روشی توصیفی تحلیلی انجام شده، به بررسی عوامل ضعف فاطمیان در مناطق شمالی شام می پردازد. یافته های تحقیق نشان می دهد که عوامل بسیاری در این مقاومت نقش داشته است که عبارت است از: 1. موقعیت استراتژیک و استقلال اقتصادی حلب؛ 2. دشواری های اعزام نیرو به سبب بُعد مسافت حلب تا قاهره؛ 3. دخالت رومیان در مسائل سیاسی و نظامی مناطق شمالی شام؛ 4. سیاست های استقلال طلبانه امیران حمدانی و بنی مرداس؛ 5. ضعف اداری و نظامی دولت فاطمی در شام؛ 6. اختلافات مذهبی فاطمیان با ساکنان شام و شیعیان امامیه؛ 7. تعصبات نژادی. این عوامل باعث شد حلب در دوره حکومت فاطمیان به دژی تسخیرناپذیر تبدیل شود.