واژه «انصار» و «انصاری» از پرکاربردترین لقب های یاد شده در منابع تاریخی به ویژه « صحابه شناسی »، طبقات نگاری و منابع رجالی و زندگی نامه هاست. کاربرد این واژه در مطالعات تاریخی صدر اسلام، دو قبیله ساکن یثرب (اوس و خزرج) را به یاد می آورد؛ کسانی که با تدبیرهای حکیمانه پیامبر (ص) ، اختلاف های درونی خود را کنار گذاردند و با نام انصار، به وحدت رسیدند. مفهوم انصار هنگامی آشکارتر شد که در برابر واژه مهاجران قرار گرفت. مهاجران و انصار دو گروه اصلی مسلمانان نخستین بودند که در روی دادهای دوران پیامبر اکرم (ص) بسیار تأثیر گذاردند. این پژوهش به پاسخ گویی بدین پرسش ها می پردازد: واژه انصار از دید زبان شناسی تاریخی، از چه هنگامی در قالب نام گروهی از افراد به کار رفت، چرا پدید آمد و چه روندی را در تحول معنایی گذراند؟
واکاوی تجربه تاریخ نگاری در پهنه تمدن اسلامی، برای پی ریزی مکتب تاریخ نگاری بومیِ هم سو با دگرگونی های دیگر شاخه های علوم انسانی سودمند است. با بررسی متون تاریخی فراهم آمده در این تمدن، می توان گمان زد که تاریخ نگاری مسلمانان به ویژه هنگام تبیین علّی روی دادهای تاریخی، از روش برآمده از متون دینی (قرآن و سنت) بسیار دور است. این مقاله بر پایه گفتار استنفورد درباره «علیت تاریخی»، با تأکید بر نمونه «غزوه بدر»، به استخراج آن روش از قرآن و آثار سه تاریخ نگار برجسته نیمه نخست سده سوم هجری می پردازد و با گونه شناسی و بهره گیری از روش «مقایسه کیفی محدود»، بدین نتیجه خواهد رسید که مورخان مسلمانِ ملهَم از قرآن، به تأثیرگذاری عوامل «ماورایی» در روی دادهای تاریخی توجه کرده ، اما به رغم قرآن در تحلیل روی دادها به قانون مندی های تاریخ (سنت) بی توجه بوده اند.
عراق از دید تاریخی، اصلی ترین مرکز شیعیان در ده قرن نخست اسلام بوده است و حتی پس از برپایی دولت صفویه در ایران تا کنون از مراکز عمده تشیع در جهان اسلام به شمار می آید. جنوب عراق، خاستگاه معنوی بنیادین تشیع و جایگاه روی دادهای حماسی و غم بار آن در دهه های نخستین اسلام بود و تأثیر و نفوذش در رشد فکری و معنوی شیعیان در درازنای تاریخ انکارناشدنی است، اما گسترش تشیع میان عشای ر جنوب ع راق و سرانجام بدل شدن آن ب ه «مذهب اکثریت»، از دید داخلی و خارجی، معلول اوضاع ویژه سده های هجدهم تا بیستم (دوران حکومت عثمانی ها) بود. اگرچه تشیع در عراق پیشینه ای هزار ساله داشت، تا آن روز بیش تر در برخی از مراکز شهری مانند کربلا و نجف نمود داشت. بررسی روند دگرگونی مذهبی عشایر جنوب عراق از تسنن به تشیع و عوامل تأثیرگذار در این تحول، بن مایه این پژوهش است.
انحطاط دولت های غرب خلافت اسلامی و سقوط آندلس، مهم ترین پدیده دوره های میانه (قرون وسطا) در سراسر معارف اسلامی و مسیحی است که محققان همچنان بدان می پردازند؛ چنان که توجه به علل آن، ابن خلدون را که خود شاهد روی داد بود، به نوشتن مقدمه برانگیخت. از ویژگی های مهم روی داد سقوط آندلس، جایگاه آن در درازنای تاریخ غرب خلافت اسلامی و روابط آن با دولت های اروپایی است. شناخت علل این سقوط، مهم ترین بنیاد نظری در «غرب شناسی» به شمار می رود. این علل در قالب جُنگی از روی دادهای سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و مذهبی آرام آرام زمینه سقوط آندلس را فراهم آوردند. دغدغه این پژوهش، سنجش درستیِ نظریه ابن خلدون درباره توجیه علت سقوط است. با بررسی تاریخی آن علل می توان دریافت که سقوط آندلس از فرآیندی پیش نهادی ابن خلدون بیرون می ماند. از دیگر ویژگی های مهم بررسی این حادثه از دید تاریخ نگاری، توجه به نخستین نمونه تاریخ نگاری تحلیلی در تاریخ تاریخ نگاری اسلامی است.
به گفته نصر، هر تمدنی برای دست یابی به بالندگی، باید از کاستی ها و دارایی هایش آگاه باشد. اسلام نیز در جایگاه دین و تمدن، با این روی کرد به آسیب هایی در همه زمینه ها مانند زمینه های علمی، دچار می شود. ماهیت فراگیر این دین و تمدن و اندازه التزام مسلمانان به اصول ماندگارش، آن را آسیب پذیر می کند. از سویی، هجوم علم و فن آوری غربی و القای پی گیر مطالعات غربیان درباره نابودی تمدن اسلامی و از سوی دیگر تغییر جهان بینی و بنیادهای علوم از سنتی به جدید ( Modern ) بدون روی کرد انتقادی بدانها و هم زمان اجرای کورکورانه نظام آموزش غربی در کشورهای اسلامی و بدبختانه سردرگمی و رفتار منفعلانه اندیشه ورزان و نخبگان جهان اسلام درباره اسلام و تمدن اسلامی، تمدن اسلامی را در عرصه علم به آسیب های مهمی دچار کرده است.
نقابت، سازمانی در نظام دیوان سالاری جهان اسلام بود که برای نخستین بار خلفای عباسی به دلایلی آن را پدید آوردند و پس از سقوط خلافت همچنان ماند. نقیبان شخصیت های مطرح سادات بودند که بر اثر اهمیت وظایفشان، پیوسته در زمینه های گوناگون تأثیر می گذاردند. پس از حمله مغولان به جهان اسلام، شاید انتظار می رفت که این نهاد فراموش شود و نقش تاریخی اش را از دست بدهد، اما مهاجمان به رغم اینکه مسلمان نبودند، به سرعت جایگاه مهم و نقش و اعتبار سادات را دریافتند و به احیا و تقویت نهاد نقابت همت گماشتند. این روی کرد بیش از گذشته به ویژه در روزگار ایلخانان مسلمان نیرومندتر شد. مغولان برای توجه به این دستگاه و تقویت آن دلایل فراوانی داشتند که برخی از آنها در گذشته مطرح نبودند. از سوی دیگر، این توجه و تقویت، پی آمدهای فراوانی داشت که شاید هیچ یک از آنها به اهمیت گسترش تشیع امامی در ایران و فرامرزهای آن نبوده نباشد. این پژوهش افزون بر اینکه به چگونگی احیا و ماندگاری حیات این نهاد و زندگی شمار فراوانی از نقیبان عصر ایلخانی می پردازد، به دلایل عام و خاص این روی کرد نیز توجه می کند و پی آمدهایش را به ویژه در زمینه گسترش تشیع امامی توضیح می دهد.
کناره های خلیج فارس، در هر دو سویش ویژگی های کم مانندی دارد و می تواند رانده شدگان را در خود پناه دهد. بر پایه گزارش های تاریخی، پیروان ادیان و آیین هایی، جسته و گریخته در این ساحل ها می زیستند که در روزگار خود از کشورهای همسایه می گریختند و دولت آن کشورها به دنبالشان بود. این پژوهش با بهره گیری از روش تاریخی، افزون بر اثبات جایگاه راه بردی این کناره ها به بررسی همبستگی ویژگی های آنها با حضور یا ماندگاری پیروان ادیان و آیین های رانده شده می پردازد و در جستار خود، بر حضور قرمطیان بحرین در آن منطقه تأکید خواهد کرد.
