کاووس حسن لی

این مقاله در رابطه با عشق عفیف و نگاه پاک سعدی است. درباره مفهوم عشق و مصداق آن در غزلهای سعدی-مانند برخی دیگر از موضوعاتی که بدان اشاره شد- میان سعدیپژوهان اختلاف نظر وجود دارد: برخی عشق او را زمینی و جسمانی، برخی با تاکید بر اندیشههای عرفانی سعدی، معشوق غزلهای سعدی را آسمانی و عرفانی شناختهاند و برخی دیگر با روشی معتدل، بخشی از سرودههای سعدی را عرفانی و بخشی دیگر را غیرعرفانی دانستهاند. آنچه در این مقاله در مورد آن صحبت شده بررسی نظریات مختلف در رابطه با این موضوع میباشد.

کانون توجه این مقاله، ترکیب ویژه ای از مرگ اندیشی و فرهنگ شناسی در آثار داستانی صادق هدایت ا ست. بازپردازی شیوه های مختلف تدفین و سازه های گورستانی، به یاری دانش باستان شناسی و مردم شناسی و برحسب فرهنگ، تمدن، سنن، آیین ها و مناسک مختلف، نشان دهنده درنگ شایسته او در این گونه باورهاست. هدایت در داستان پدران آدم، روایتگر مرگ یک انسان ـ میمون و در داستان های تاریکخانه، بوفکور، تخت ابونصر، آفرینگان و آخرین لبخند، به ترتیب، روایتگرِ مرگ انسان عهد سنگ، عهود فلزات و آهن و دوران های پس از آن، ازجمله زمانه پادشاهان کیانی و نیز دوران معاصر است. این روند حتی تا دوران نادیده بشر هزاران سال بعد نیز ادامه می یابد. بر پایه این پژوهش شاید بتوان از نظمی تسلسل یافته در داستان های صادق هدایت سخن گفت که رویکردی تاریخ مدار را دنبال می کند.

"پیوند واژگان" و "تراکم معانی" از بنیادی‌ترین ویژگی‌های یک سروده خوب است. این ویژگی‌ها، همواره، در دوره‌های شعر فارسی در کانون توجه سخن‌سنجان بوده است. تازه‌ترین دیدگاه‌های ادبی شعر امروز ایران نیز، در پیشروترین گونه‌های خود، "تراکم معانی" و "پیوند واژگان" را از عوامل برتری شعر به شمار می‌آورند. درباره تناسبات لفظی سروده‌های حافظ، تا کنون نوشته‌های بسیاری پدید آمده است. در این نوشتار، برای پرهیز از کلی‌گویی، از همه شگردهایی که حافظ شیرین سخن، برای رستاخیز کلام خود بهره برده و به کاربسته است، تنها به یک ترفند یعنی "به‌گزینی در پیوند واژگان" و آن هم تنها در حوزه یک واژه "زلف، گیسو و مو..." پرداخته شده است. فراخوانی واژه‌های متناسب و گزینش بهترین آن‌ها، در کارگاه خیال حافظ، چنان مقتدرانه صورت می‌گیرد که شایسته‌ترین نقش‌های ممکن، با بهترین شیوه‌های پرداخت، در قالب غزل، از فرآورده‌های نهایی این کارگاه شگرف و شگفت است.

مطالعه تاریخ ادبیات فارسی و بررسی سیر تحولات و علل آن از آغاز مورد توجه پژوهشگران غیر ایرانی بوده است. از همین منظر آثار شبلی نعمانی، ادوارد براون و یان ریپکا به دلیل طرح سه دیدگاه متفاوت در بررسی تاریخ ادبیات فارسی و تحولات آن شایسته توجه است: دیدگاه شرقی شبلی نعمانی، دیدگاه غربی ادوارد براون و دیدگاه رئالیستی و مقیّد یان ریپکا. افزون بر آن توجه به موضوع هایی از قبیل مخاطب شناسی، نقد سنّت و واقع گرایی بر اساس دیدگاه های جدید که زمینه ساز نگاه های نو در قلمرو ادبیات فارسی بوده است، آَشکارا در آثار این سه تن دیده می شود. در این نوشتار، موارد یاد شده، بررسی و در ضمن آن اختلاف نظرها و همانندی های نظریه های آنان ریشهیابی شده است. و برخی زمینه های تحول و تجدد ادبی نیز واکاوی گردیده است. نتیجهاین بررسی نشان می دهد که شبلی نعمانی بیش تر به زیباشناسی اثر، فارغ از مسائل تاریخی و اجتماعی توجه دارد؛ اما زیباشناسی را در خدمت محتوا قرار می دهد. ادوارد براون همه توجهش به محتواست و ادبیات را آیینه رویدادهای اجتماعی روزگار می داند. البته این نظر براون با دیدگاه جامعه شناسانه ریپکا کاملاً متفاوت است؛ زیرا براون این موضوع را به شکلی سطحی مطرح می کند، در حالی که ریپکا به گونه ای محوری به تحلیل حوادث اجتماعی می پردازد و بازتاب آن را در حوزه اندیشه، ادبیات و زندگی بررسی و نظریه پرداری می کند. شبلی نعمانی گذشته و سنّت را می پذیرد؛ ولی ریپکا منکر آن است و براون آمیزه ای از سنّت و نوگرایی را پیشنهاد می کند.

رباعی از قالب های شناخته شدة شعر فارسی است که بسیاری از سخن سرایان ایرانی و از آن جمله جلال الدین مولانا سرودن در این قالب را صدها بار تجربه کرده اند. مولانا از دیرباز با دو اثر برجستة خود، یعنی مثنوی و غزلیات شمس، در کانون توجه بسیاری از پژوهش گران ادبی بوده است و حال آن که جهان رباعیات او نیز مانند غزلیات و مثنوی، پر از تجربه های شاعرانه و هنرورزیهایی درنگ آمیز است. اما ارزش ادبی و هنری رباعیات زیر پرتو خیره کنندة آثار یادشده رنگ باخته و کم فروغ گردیده است. در این جستار برخی از انگیزش های هنری و شگردهای ادبی مولانا در رباعیات باز نموده شده است. در نوشته ای دیگر این رفتارهای هنری بررسی و تحلیل خواهد شد. منبع پژوهش در این نوشته کلیات شمس تبریزی، به کوشش دکتر توفیق سبحانی است که در سال 1381 از سوی انتشارات قطره منتشر شده است. شمار رباعیات در این اثر 1983 رباعی است.

صادق هدایت از نام دارترین داستان نویسان ایرانی و رمان «بوف کور» مهم ترین نوشته ی اوست. هدایت در حوزه های مختلف جغرافیای تاریخی و اقلیم شناسی شهرهای کهن ایران، مطالعات نسبتاً گسترده ای داشته است که نمود پاره ای از این مطالعات را می توان آشکارا در برخی از آثار او از جمله «بوف کور» دید. تاکنون درباره ی بوف کور بسیار نوشته شده است. اما آن چه در این مقاله در کانون توجه قرار گرفته؛ همانندی توصیفات مکان قصه با موقعیت قدیم شهر ری، در سده های سه تا هفت هجری قمری ست. انطباق جغرافیای تاریخی ری با توصیفات بوف کور که برای نخستین بار به گونه ای مستند در این مقاله صورت پذیرفته؛ نشانه ای دیگر از دقت نظر هدایت در پرداخت داستانی بوف کور، و تأییدی ست بر این گفته ی او که: «بوف کور، پر از شگرد است و حساب و کتاب دقیق دارد». فضای این داستان به رغم پیچیدگی و بدعت، عناصری از جهان واقعیت را باز می تابد که به بخش مجزایی از ری سده های سه تا هفت هجری قمری نظر دارد. در این مقاله همانندی توصیفات مکانی «بوف کور» با جغرافیای تاریخی شهر قدیم ری، بر پایه ی پنج عنصر اصلی: سازه های شهر، ویژگی های مدنی شهر، موقعیت تجاری شهر، توپوگرافی شهر و عناصر فرهنگی و اجتماعی آن، مورد بررسی و بازشناسی دقیق تطبیقی قرار گرفته است.

در مجموعه ی اشعار نیمایوشیج، سروده های گوناگون دیده می شود که برخی از آن ها همانندی هایی با برخی دیگر دارند. این ویژگی البته در آثار شاعران دیگر نیز دیده می شود. نیما با سرودن شعر ققنوس در سال 1316، دوره ای جدید از شاعری خود را آغاز کرد. دو شعر از شعرهای موفق نیما (یکی کوتاه و یکی بلند)، با نام های «وای بر من» (1318) و «خانه ی سریویلی» (1319) در سال های آغازین همین دوره پدید آمده است. هماهنگی واژگان و پیوند هنری اجزای متن، ساختمان این دو سروده را استوار کرده است. همانندی بنیادی این دو سروده به گونه ای است که می توان «خانه ی سریویلی» را بازآفرینی و بازسرایی «وای بر من» پنداشت یا دست کم «وای برمن» را می توان همچون پلی انگاشت که نیما را به «خانه ی سریویلی» رسانده است. در متن مقاله نشانه-هایی از این هم سانی بازنموده شده است؛ مواردی همچون: زمان هم سان، مکان هم سان، شخصیت اصلی هم سان و رفتارهای همانند شخصیت ها.

درآمد: شناسایی و بازنمایی عناصر هنری در بسیاری از سروده های معنوی، به دلیل سادگی شگفت انگیز آنها، بسیار دشوار است. بی گمان نمی توان دلیل تاثیر کم نظیر بسیاری از اشعار سعدی را به وجود آشکار صنایع ادبی در آنها کاهش داد. با این همه، شایسته نمی نماید که، به بهانه دشواری و باریکی کار، از جستجوی راز لذت هنری که از طرفه کاری های این شاعر شیرین سخن شیراز می بریم بازمانیم. به قول یکی از شیفتگان سخن سعدی، آنچه بیش از هر چیز در زبان غزلیات سعدی جلب توجه می کند. مهارت او در ورزیدن الفاظ، تحرک، صفا و صمیمیت، و ذوق سلیم است یعنی همان خواصی که زبان او را سهل و ممتنع می سازد ... سعدی، در تافت و بافت واژه ها، بارها به آهنگسازانی مشابهت می یابد که با «واریاسیون»های یک لحن (ملودی) و یک آهنگ مایه (موتیف) یا خود با تکرار و شاخص ساختن یک نغمه (نت) هیجان می آفرینند. در حقیقت، شاعر شیراز، از این راه، به شعر ناب نزدیک می شود. بررسی دو مسطوره: در این مقاله برآنیم که بررسی دو غزل نمونه با بن مایه های متفاوت از سعدی را برای کشف رمز و راز شگردهای هنری خاص خود او بیازماییم.

"بوستان سعدى یکى از ارزشمندترین کتاب‏هاى اخلاقى و آموزشى است.بگونه‏اى که آن راجهان مطلوب سعدىدانسته‏اند، امّا جنبه اخلاقى و تعلیمى این کتاب، از ارزش‏هاى هنرى و زیبایى‏هاى ادبى آن نکاسته است. سعدى با آگاهى درست از ظرفیت‏هاى زبان فارسى و با شناخت کامل از ویژگى واژه‏ها، به طبیعى‏ترین شیوه، تقلید ناپذیرترین شعر فارسى را آفریده است.او در بوستان خویش، افزون بر آنکه ارزش‏هاى اخلاقى و اجتماعى را، به شیرینى، باز نموده است.کلام خود را نیز با آرایه‏هاى شایسته، به شیوایى و فریبایى، آراسته و با ترفندهاى مناسب ادبى، در سخن خود رستاخیز ادبى برپا کرده است. "

نظرات‌ جنجال‌برانگیز خیام‌، در سروده‌های‌ اندکش‌، توجه‌ عمومی‌ خیام ‌پژوهان‌ را به‌ خود واداشته‌ و آنها را از بررسی‌ ساختاری‌ و هنریِ رباعیات‌ ،باز داشته‌ است‌. کم‌ توجهی ‌به ‌ساختارِهنری‌ رباعیات‌، تا آن‌حداست‌ که‌ ویژگیهای‌ سبکی‌ و زیباییهای‌ هنری‌ سروده‌های‌ خیام‌، از چشم‌ بسیاری‌ از اهل‌ ادب‌ و اندیشه‌ دور مانده‌ و فرو پوشیده‌ است‌. یکی‌ از ویژگیهای‌ بنیادی‌ رباعیات‌ خیام‌، قرینه ‌سازیهای‌ پی‌درپی‌ است‌. بیش‌ از 90% از رباعیات‌خیام‌،از این‌ امکانِ بیانی‌ سودبرده‌اند.میزانِ­برخورداری‌ رباعیات‌خیام‌ از این‌ ویژگی‌، تا آن‌جاست‌ که‌ می‌تواند معیاری‌ برای‌ بازشناختِ سروده‌های‌ او از شعر شاعران‌ دیگر باشد. در این‌ مقاله‌، قرینه‌های‌ موجود در رباعیات‌ خیام‌ درسه‌ دسته زیر تقسیم‌بندی‌ و بررسی‌ شده‌ است‌: 1. قرینه‌های‌ تقابلی ((Antonymous symmetries 2. قرینه‌های‌ تعادلی Equivalent symmetries)) 3. قرینه‌های‌ ترادفی (Synonymous symmetries)

در بخش هایی از رمان «بوف کورِ» صادق هدایت، آشکارا به برخی از مکان ها اشاره شده است. اما واقعیت های مکانی آن گونه با تمهیدات داستانی درآمیخته و نگارش تأویل پذیرانه ی این اثر را تحت شعاع قرار داده که ماهیت مکان واقعی رویدادها را در هاله ای از ابهام پیچیده است. و بسیاری را بر آن داشته تا گمان کنند «رمان بوف کور فاقد زمان و مکان است.» در حالی که بخش گسترده ای از فضاهای شبه خیالی بوف کور را می توان با تکیه بر جغرافیای تاریخی «ری و تهران» بازیافت که گستره ی تاریخی عهود باستان، سده های میانه و دوره ی صفوی تا قاجار را در بر می گیرد. در این مقاله با تکیه بر نشانه های درون متنی اثر و انطباق آن ها با جزئیات جغرافیای تاریخی «ری و تهران» نقشه ی مسیر راوی در یک مکان واقعی و عینی بازشناسی شده است. بر اساس یافته های این پژوهش، اجزای مکان در بوف کور را می توان در سه مؤلفه ی مبدأ، مقصد و مسیر حرکت قهرمان به سوی گورستان و قلعه ی بیرون شهر بازیابی کرد که با بازنمایی عناصری تازه در پی ابهام زدایی از عنصر مکان در بوف کور صادق هدایت است.

استفاده از محسوسات برای بیان امور ذهنی و انتزاعی در ادبیات، سابقه‌ای دیرینه دارد و ادب عرفانی بیش از دیگر آثار ادبی از این امکان بیانی سود جسته است. بنیاد بسیاری از داستانهای رمزی در ابتدا بر رمز و تمثیل نبوده است، اما سخن سرایان از آن داستانها، همچون ابزاری برای مقاصد عالی خود بهره جسته‌اند. یکی از گونه‌های یاد شده، داستان عاشقانه «مهر و ماه» است. محمد حسین شیرازی - یکی از شاعران دوره قاجار - به شیوه‌ای ویژه این داستان را با نگاهی عرفانی گزارش کرده است: او داستان یاد شده را به شکل طبیعی به نظم کشیده، اما در مواضعی از داستان، مفاهیم و معانی مربوط به عشق عرفانی و سلوک روحانی را متناسب با فضای داستان به نثر نوشته است، تا بتوان مفهوم ثانویه داستان را نیز دریافت.

ادبیات داستانی، یکی از گونه های ادبیات کودک و نوجوان است که به دلیل تنوع در موضوعات، شخصیت ها، محیط ها و... برای مخاطبان خود جذابیت بسیار دارد. از جمله موضوعات قابل بررسی در ارتباط با این گونه ی ادبی، رویکرد نویسندگان به محیط زندگی کودکان و نوجوانان در دهه های اخیر و شیوه ی بازتاب ویژگی های آن در داستان هاست. در این پژوهش، محتوای 411 داستان تألیفی کودک و نوجوان - از 20 نویسنده ی برجسته ی این حوزه- که برای نخستین بار در دهه ی هفتاد انتشار یافته اند، با هدف بررسی محیط شهری و ویژگی های آن در این داستان ها و میزان تأثیرپذیری نویسندگان از واقعیت های جامعه ی ایران در دهه ی هفتاد ، تحلیل کمّی و کیفی شده است. بر اساس نتایج حاصل از بررسی های انجام شده، شهر به عنوان محیط اصلی 200 داستان و یکی از محیط های توصیف شده در 31 داستان، در مجموع با 56 درصد، نخستین محیط داستان های کودک و نوجوان دهه ی هفتاد را تشکیل می دهد و در شکل گیری سیمای آن، سه عاملِ گرایش نویسندگان به خلق داستان های واقع گرا، گرایش آن ها به توصیف زندگی طبقات محروم جامعه و تفاوت زمان وقوع حوادث برخی داستان ها با زمان نگارش آن ها، نقش دارد