حسن بشیر

زمینه: امروزه راه حلهای فناوری اطلاعات با زندگی روزمره انسان ترکیب شده است و توانسته صور فعالیتها و بسیاری از حوزه های زندگی او را دچار تغییر نماید. این تغییر رویکرد سبب بروز نیازمندیهای جدیدی شده که یک نگاه اخلاقی – فرهنگی را می طلبد. این نگاه می بایست بتواند نگاه چندبعدی مسایل و دغدغه های مرتبط را پاسخگو باشد. بر همین اساس در این مقاله سعی گردید الگوی تحلیل در این زمینه ارایه شود.روش کار: مقاله از لحاظ هدف، بنیادین و از لحاظ قالب تحقیق، توسعه ای – تحلیلی بوده است.نتیجه گیری: الگو پیشنهادی ارایه شده در این پژوهش، توانست راه حلهای فناوری اطلاعات را از ابعاد اخلاقی – فرهنگی مورد ارزیابی قرار دهد. ارزیابی بر اساس تفکر بین رشته ای فنی و علوم انسانی شکل گرفت. بر اساس تحلیل مولفه های مختلف در یک از ابعاد، نتیجه مدون و ساختار یافته ای به دست آمد. نتیجه ارزیابی، به صورت ارایه یکی از چهار ناحیه مشخص می باشد. بر اساس ناحیه معین شده، راهبرد و وضعیت راه حل ارایه می گردد. این ارزیابی قادر است به عنوان یکی از گام های برنامه ریزی راهبردی، تولید و مدیریت محصولات و خدمات فناوری اطلاعات در جهت تحلیل طرحها و راه حلهای فناوری اطلاعات به کار گرفته شود.

امروزه رسانه های جمعی به عنصری مهم تبدیل شده و بر همه عرصه های زندگی اعم از اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و اجتماعی نفوذی انکارناپذیر دارد. تلویزیون ایران که در سطحی کلان هدف خود را انسان سازی و ایفای نقش دانشگاهی بزرگ معرفی کرده باید در ایفای نقشی فرهنگ ساز به شکل جدی ورود پیدا کند. از این رو، در این مقاله ابتدا به چگونگی فرهنگ سازی رسانه ها در ابعاد گوناگون فرهنگ می پردازیم و در ادامه با توجه به اهمیت نهاد خانواده در جوامع امروزی، چگونگی بازنمایی آن را در متون تلویزیونی بررسی خواهیم کرد. به همین منظور ابتدا پس از بیان تقسیم بندی هایی از فرهنگ، آن را به سه حوزه اصلی باورهای بنیادین، ارزش ها و هنجارها و رفتارها تقسیم می کنیم و سپس نحوه ورود رسانه در هر کدام از این ابعاد را با توجه به اصول سند چشم انداز بررسی می کنیم. در نهایت اینکه رسانه ها به منظور فرهنگ سازی در جامعه و به خصوص نهاد خانواده باید در گام نخست تغییراتی را در سطح باورهای بنیادین و در ادامه در سطح ارزش ها و هنجارها به وجود آورند؛ همچنین برنامه ریزی بر روی باورهای بنیادین که در قاعده هرم قرار دارد، بسیار تأثیرگذارتر از انواع دیگر هرم خواهد بود، چراکه این بُعد از فرهنگ اگرچه ممکن است کم رنگ شود، هیچ گاه از بین نخواهد رفت.

حجاب یک نشانه است. نشانه ای از تفاوت فرهنگی که در جوامع مختلف ظهور و بروز متفاوت دارد. در این مقاله بر حجاب اسلامی مسلمانان در غرب، از یک سو به مثابه «هویت اسلامی» و از سوی دیگر به عنوان نشانه ای از «تفاوت فرهنگی» با جامعه غربی تاکید می شود. این نشانه اسلامی نه تنها، مسلمانان را به عنوان یک گروه دینی، یک اقلیت وابسته به شرق و یک جمع متفاوت با سنت غالب فرهنگی غرب که در بی حجابی و آزادی از حجاب به معنای پوشش بدن برای زنان، معرفی می سازد، بلکه فراتر از آن، یک گفتمان دینی و فرهنگی متفاوت را در جوامع غربی مطرح می سازد که می تواند به عنوان چالشی برای گفتمان های حاکم که در شاخص های آزادی، لیبرالیسم و فمینیسم شکل گرفته اند، تلقی شود. هدف این مقاله، ضمن تبیین رویکردهای نشانه شناسی فرهنگی به ویژه سیاست فرهنگی تفاوت به مثابه رویکردی جدید در جهت تقویت گفتمان نو شرق شناسانه و استعمارگرایانه جدید در جامعه غربی، چگونگی طرح گفتمان حجاب و غیریت سازی آن با جامعه مزبور نیز مورد مطالعه و بررسی قرار خواهد گرفت. تحلیل گفتمانیِ محتوای برخی از اخبار و گزارش های رسانه های غربی در این زمینه، نشان دهنده ظهور روش های جدید گفتمانی در طرح مسائل مربوط به اسلام و مسلمانان به طورکلی، و مسئله «حجاب اسلامی» به شکل ویژه، به عنوان شیوه ای برای تقابل «هویت اسلامی» با «هویت غربی» است که متاثر از مطالعات شرق شناسانه در دو رویکرد قدیم و جدید است. این روش جدید گفتمانی در تلاش است که رویکرد «من و دیگری» در شیوه های جدید «غیریت سازی» بر مبنای «سیاست فرهنگی تفاوت» را نهادینه سازد.

اکنون انسان در عصر ارتباطات و با وجود پدیده هایی از قبیل وبلاگ ها می تواند به دور از محدودیت های رسانه های پیشین آزادانه تصورات و نگاه خود را به درون و برون در فضای مجازی اینترنت بسط دهد. وبلاگ ها در دنیای امروز در حکم رسانه ای اند که نهادهای حکومتی بر آن ها نظارت کامل نمی کنند و به سبب ویژگی های خود توانسته اند محدودیت و موانع رسانه های پیشین را حذف کنند و از توان و آزادی بیشتری در تبادل اطلاعات و آرا برخوردار شوند. بنابراین، با این که وبلاگ نویسی توجه علم را به خود جلب کرده است، کار کمی در مورد اخلاق وبلاگ نویسی انجام شده است و در این زمینه گاهی با محدودیت هایی روبه رو بوده اند. در این مقاله، برای گردآوری داده ها و بررسی جایگاه اخلاق در وبلاگ از روش کتابخانه ای استفاده شده است. در نهایت، کدهای اخلاقی وبلاگ نویسی در چهار زمینه گفتن حقیقت (truth telling)، پاسخ گویی (accountability)، به حداقل رساندن آسیب (minimizing harm)، و نسبت دادن (تخصیص) (attribution) شناسایی شدند.

امروزه برنامه ریز ی برای تبدیل چشم اندازها و شعارهای منتخب شبکه های رادیویی به طرح برنامه و سپس برنامه سازی، به عنوان مسئله ای جدی وگاه مبهم، پیش روی مدیران و برنامه ریزان این رسانه قرار گرفته است. زیرا روش های سنتی و تجربی اتخاذ شده در این زمینه از نواقص و ضعف هایی چون ایستا بودن یا فقدان جامعیت رنج می برند. بنابراین هدف این مقاله تحلیل اصول و شرایط برنامه ریزی برای شبکه های رادیویی و طرح استفاده از فرایند معکوس تحلیل گفتمانی به عنوان روشی نوین برای حل مسئله یاد شده است. بر این اساس کوشش شده است با بیان ارکان اصلی برنامه ریزی رادیویی شامل توجه به نظام اجتماعی، ویژگی های رسانه رادیو و ماموریت شبکه ای و همچنین شرح اصول نظریه های گفتمانی و نیز مراحل فرایند تحلیل گفتمان و مرور اجمالی انواع و سطوح آن، شناسایی و درک بهتری از مبانی نظری و مفاهیم مرتبط با موضوع صورت گیرد و در نهایت، مدلی معکوس (از گفتمان تا متن) به منظور برنامه ریزی محتوایی رادیویی، تبیین شود.

ایران پس از انقلاب اسلامی، گفتمان ویژه ای را در سطح جهان و به ویژه، در خاورمیانه به وجود آورده است که نه تنها اختلاف اساسی با قبل از انقلاب داشته بلکه ماهیت آن نیز متفاوت است. این تفاوت بر سه محور «اسلام گرایی»، «استقلال گرایی» و «وحدت گرایی» متکی است. اسلام گرایی پایه اصلی گفتمان ایران پس از انقلاب است. گرچه با اسلام گرایی می توان استقلال گرایی و نفی حضور سلطه گران جهانی و نیز وحدت گرایی میان اقشار دینی و اجتماعی منطقه را نیز استنباط کرد، اما از منظر دیگر، به لحاظ اهمیت این دو گفتمان و کشف ابعاد آن ها در منطقه، به شکل جداگانه بررسی می شود. اسلام گرایی ایران، نقش اساسی در ظهور نهضت ها و گرایش های تند و معتدل اسلامی در منطقه خاورمیانه داشته است. گرچه گرایش شیعی در منطق اسلام گرایی ایران، در سطوح مختلف، متفاوت بوده، واکنش های متفاوتی را در سطح منطقه داشته و زمینه ای برای به هم خوردن تعادل ژئوپلتیکی و جمعیتی را باعث گردیده است. دفاع بی وقفه از آرمان فلسطین و تاکید بر محو دولت غاصب صهیونیستی و همچنین، برخوردها و تحولات مربوط به وضیعت کنونی شیعیان بحرین و یمن، یکی از نمونه های بارز نگاه دینی منطقه به اسلام گرایی ایران است. مهم ترین ویژگی استقلال گرایی ایران در گفتمان سیاسی منطقه، نفی حضور سلطه گران غربی، تعامل بازیگران منطقه با همدیگر و ایجاد برتری گفتمانی برای منطقه با هدایت ایران است. گفتمان وحدت گرایی ایران، بر پایه انسجام دینی، همگرایی سیاسی، اتحاد اجتماعی و همسان سازی فرهنگی استوار است. توجه به محورهای سه گانه گفتمان ایران در منطقه خاورمیانه با دو عامل اساسی تحولات زمانی و تغییرات سیاسی- اجتماعی متغیر بوده، و دیدگاه های درونی و بیرونی به آن ها نیز تابعی از این دو عامل بوده است. علی رغم حضور جدی این دو عامل در ایجاد نوسانات گفتمانی مزبور، روح گفتمان انقلاب اسلامی ایران در سه محور یادشده، هنوز به عنوان «گفتمان غالب ایران در منطقه خاورمیانه» به حساب می آید.

آنچه تاکنون در حوزه مطالعات تاریخ اسلام و حوادث دوران حکومت امیرالمومنین(ع) مطرح شده، بیشتر تبیین تاریخی حوادث بوده که موجب شده است بسیاری از جوانب فرهنگی و اجتماعی آن ها مغفول مانده و تنها به گزارش شرح حال از روند وقایع اکتفا شود. به نظر می رسد آنچه امروزه می تواند راه گشای فهم بسیاری از وقایع آن دوران باشد، تبیین دیدگاه ها و مبانی نظری آن حضرت(ع) از خلال کلام و گفتار ایشان است؛ زیرا زبان آدمی، معرّف شخصیت اوست و به واسطه فهم گفتمان هر شخص و چینش منطقی کلمات او در کنار همدیگر و تحلیل محتوای آن هاست که می توان به درکی جامع از دیدگاه های آن فرد دست یافت و همچنین، با نگاهی کلی به منطق حاکم بر مجموعه باقیمانده از کلمات ایشان و تحلیل محتوای آن ها، امکان بازسازی یک سامانه کامل و تصویرپردازی از نگاه آن حضرت(ع) به وجود می آید. به عبارت دیگر، با تأملی دقیق و چینش منطقی کلمات و جملات، سخنان یا نوشته های افراد و تحلیل محتوای کیفی آن ها می توان تا اندازة زیادی به اعماق اندیشه های آنان آگاهی یافت. این مقاله به دنبال این است که با بررسی مضامین نامه های مبادله شده بین حضرت علی(ع) و معاویه در دوران کوتاه حکومت حضرت(ع) به روش تحلیل محتوا، به نگاهی جامع در مورد مبانی سیاسی، فکری، عقیدتی و اخلاقی معاویه از نگاه حضرت علی(ع) دست پیدا کنیم.

"تحلیل گفتمان و مطالعه تطبیقی نوشته‌های انتخاباتی در تبیین رویکردها و دیدگاه‌های طیف‌های مختلف سیاسی در هر کشور حائز اهمیت است. انتخابات مجلس هشتم جمهوری اسلامی ایران به‌دلیل حضور دو جریان اساسی اصول‌گرا و اصلاح‌طلب، از حساسیت زیادی برخوردار بوده است. در این مقاله تلاش شده است یادداشت‌های روز و سرمقاله‌های روزنامه‌های کیهان و جمهوری اسلامی، به‌عنوان دو روزنامه اصلی طیف اصول‌گرا درباره انتخابات مجلس هشتم، از 25 اسفند 1386 تا ششم اردیبهشت 1387 (مرحله دوم انتخابات) با روش تحلیل گفتمان و مطالعه تطبیقی رویکردهای این دو روزنامه بررسی، تبیین و مقایسه شوند. تحلیل گفتمان مطالب مربوطه در روزنامه‌های مذکور نشان‌دهنده نوعی از رویکرد «درون‌ساختاری» درباره انتخابات مجلس در روزنامه جمهوری اسلامی و دیدگاه «برون‌ساختاری» فراتر از انتخابات مزبور در روزنامه کیهان است. گر‌چه این دو رویکرد تفاوت اساسی میان دو روزنامه را نشان می‌دهند، اما در حمایت از جریان اصول‌گرا و استقلال مجلس مشترکند. " انتخابات، اصلاح‌طلبان، اصول‌گرایان، تحلیل گفتمان، روزنامه جمهوری اسلامی، روزنامه کیهان، مجلس هشتم

تحولات اخیر عراق، یکى از عوامل مهم گسترش مطالعات مربوط به آن از آغاز تشکیل دولت ملى و حتى قبل از آن و اثرات آن بر تاریخ سیاسى و اجتماعى کشور است. در این مقاله تلاش شده است از یک سو نقش علماى دین و نخبگان شیعى در انقلاب سال بیست (1920) عراق و تشکیل اولین دولت ملى عراق مورد بحث و بررسى قرار گیرد و از سوى دیگر نمونه هایى از طرد و محرومیت آنان در طول تاریخ، حتى پس از انقلاب سال بیست، از مناصب سیاسى و حکومتى و مسلط کردن اقلیت اهل سنت بر اکثریت شیعیان مطرح گردد. در شرایط کنونى، تحول اساسى در حاکمیت عراق و دستیابى شیعیان به قدرت سیاسى، با کمک امریکا به وجود آمده است که على رغم ضرورت اجتماعى ـ سیاسى بودن، از شکنندگى ویژه اى نیز برخوردار است. شکنندگى مزبور از آنجا ناشى مى شود که شرایط کنونى تا اندازه زیادى به درجه وابستگى حکومت جدید به امریکا و پذیرش خواسته هاى آن بستگى دارد.

"یکی از واقعیت های دنیای امروز حضور اسلام در نقاط گوناگون جهان است موضوعی که نه تنها مسلمانان بلکه پیروان سایر ادیان نیز روزبه روز بیشتر نسبت به آن آگاهی پیدا می کنند. بر این اساس اقلیت مسلمان در آمریکا نیز مانند سایر نقاط جهان شکل گرفته و در تعامل و یا حتی تقابل با اکثریت غالب قرار می گیرد. در میان نظریه پردازان ارتباطاتِ میان فرهنگی، مارک اورب و ریجینا اسپلر به بررسی چنین تعامل یا تقابلی در نظریه «هم فرهنگی» می پردازند. لذا می توان با رویکردی پدیدار شناسانه و مبتنی بر نظریه «گروه خاموش» و نظریه «نقطه نظر» رفتار کنشگران مسلمان را به عنوان گروه هم فرهنگ در برابر گروه سلطه که از لحاظ سلسله مراتب هویتی در موقعیت بالاتری قرار دارند، مورد بررسی قرار داد. در چنین وضعیتی مسلمانان آمریکایی، استراتژی های خاصی برای ایجاد ارتباط با یکدیگر و نیز با ساختار غالب ایجاد می کنند که این امر براساس تجربیات و مصاحبه های عمیق به عمل آمده از آنان، گاه به شکل انزوا و قطع رابطه با گروه سلطه، گاه به شکل تعامل پایاپای با آنان و گاه به صورت انطباق کامل با ساختار غالب معنا می یابد. "

"با توجه به اینکه عصر کنونی «عصر ارتباطات» شناخته شده است و بهرغم اینکه تعاریف متعددی تا کنون برای مفهوم ارتباطات ارائه شده، اما هنوز این مفهوم نیازمند تعریفی مناسبتر و جامعتر است.یکی از مشکلات جدی در تعریف ارتباطات، بدیهی بودن معنای آن و تحقق آن در همه ابعاد زندگی است. بدیهی بودن معنای ارتباط به معنای دستیابی به تعریف روشن آن نیست، بلکه عملاً، این بدیهی بودن، خود یکی از معضلات جدی دستیابی به تعریفی جامع و مانع در این زمینه است.تعریف دقیق ارتباطات نه فقط به درک عمیقتری از این مفهوم کمک می کند، از جهتی دیگر، میتواند رابطه میان فرهنگ و رسانه را نیز تبیین نماید. در این مقاله تلاش شده است که تعاریف و معانی مختلف مفهوم «ارتباطات» با استفاده از روش تحلیل معناشناسی بررسی و تعریف جدیدی در این زمینه ارائه شود. این تعریف، نه تنها نگاه جدیدی را درباره معنای مفهومی ارتباطات ارائه میدهد، زمینه مناسبی نیز برای درک هر چه بهتر و عمیقتر رابطه فرهنگ با رسانهها، بهعنوان مهمترین وسایل ارتباطات جمعی، در سطوح مختلف فردی، اجتماعی و میانفرهنگی به وجود میآورد. "

"در این مقاله سعی بر آن است که تاثیر موسیقی عامه‌پسند غربی بر موسیقی ایران مطالعه و تحلیل شود. موسیقی عامه پسند ایرانی امروزه با مخاطبان میلیونی خود سعی می کند تا یک «موسیقی جهان- وطن; باشد. اینکه در این راه به چه میزان موفق بوده است و مسیر آینده آن به کجا ختم خواهد شد، تاثیر مهمی در تاریخ هنر ایران خواهد داشت. موسیقی عام‌ترین (popular)شکل هنر است که در تمام طول تاریخ با بشر بوده و بار فرهنگی عظیمی را با خود منتقل کرده است که از ابتدایی‌ترین فرم های خود تا پیچیده‌ترین سمفونی‌ها، دارای رمزگان معنایی صریح و ضمنی است. واکاوی این رمزگان معنایی بازتابی از معانی موجود در جهان خارج است. ماهیت انتزاعی هنر موسیقی سبب تبدیل این هنر به زبانی جهانی شده است و انتقال عناصر ساختاری و محتوایی این هنر در بین فرهنگ‌ها و ملل مختلف را در پی داشته است. بر این اساس، عناصر موسیقیایی در بین فرهنگ‌ها مبادله می شوند و سبب غنای موسیقی ملل مختلف می‌شوند. زمانی که غرب در آستانه صنعتی‌شدن به اشکال پیچیده ماشینی گرایش پیدا کرد، کافه های زیرزمینی نیواورلئان برای سیاه پوستان آفریقایی که در خارج از موطن مادری خود به کار در کارخانه‌های صنعتی می‌پرداختند، تبدیل به مفرّی برای تخلیه احساسات و نیروهای جسمی و روحی شد. به مرور زمان، با تلفیق فرهنگ آنگلوساکسونی در همین کافه ها موسیقی جاز به سبکی جهانی تبدیل شد. "

"بحران نوعی جنگ صامت است که بیش از آنکه به سخت‌افزارهای جامعه ضربه وارد کند، نظام نرم‌افزاری یا به‌عبارتی، قدرت تصمیم‌گیری و عملکرد جامعه را در سطوح مختلف مختل می‌سازد. فرایند بحران بر مبنای تحلیل معنا‌شناسی این واژه، با مرحله آشوب آغاز می‌شود و با رسیدن به مراحل موقعیت سخت، نقطه خطر و سرانجام، از دست رفتن قدرت تصمیم‌گیری، پایان می‌یابد. بنابراین، بحران از هیچ آغاز نمی‌شود و ریشه در نبود تعادل در نظام‌های جامعه اعم از حکومتی یا غیرحکومتی دارد. مهم‌ترین پیامد این وضعیت نیز نبود قطعیت و امکان تصمیم‌گیری است که موجب شکل‌گیری حوادث مختلف و رویارویی جامعه با مشکلات جدی می‌شود. رسانه‌ها در این زمینه و در بستر فرهنگ‌های مختلف می‌توانند نقش دوگانه مدیریت و کنترل یا تصعید و گسترش بحران را با بهره‌گیری از شیوه‌های مختلف برجسته‌سازی، اقناع، کاشت و آموزش عهده‌دار شوند. " "بحران، بحران رسانه‌ها، رسانه، معناشناسی بحران "

کاریکاتور همچون رسانه ای مستقل یا از طریق ارائه از رسانه های دیگر، سهم عمده ای در ارتباطات میان فرهنگی داشته و چه بسا مناسبات ملت ها، اقوام و دولت ها را دستخوش تغییرهای جدّی کرده است. نمونه هایی از این تأثیرگذاری را می توان در بحث کاریکاتورهای موهن دانمارکی مشاهده کرد. بر این اساس و با هدف شناخت بیشتر از کاریکاتورهای غربی دربارة اسلام، این مقاله در صدد آن است که با بهره برداری از شیوة تحلیل محتوا، کاریکاتورهای غربی دربارة اسلام و انگاره های موجود در آن ها را مطالعه و بررسی کند. در این زمینه، نظریة برجسته سازی و تئوری اقناع و متقاعدسازی، مبنای نظری تحقیق قرار گرفته است. روش نمونه گیری نیز غیراحتمالی سهمیه ای است. نتایج این بررسی نشان می دهد که کاریکاتورهای غربی مؤکدانه اسلام و مسلمانان را دین خشونت و دشمن غرب و ارزش های تمدنی غرب معرفی کرده اند و تأثیر عمده ای در گسترش پدیدة اسلام هراسی در جهان، به ویژه غرب داشته اند.