تقی آزاد ارمکی

"سؤال اصلی مطرح شده در این مقاله این است که : ""تغییرات فرهنگی در ایران معاصر بر اساس کدام یک از دو فرآیند، تعارضی یا توافقی صورت می گیرد؟ آیا این روند پیوستاری مشتمل بر روندهای توافقی- تعارضی است؟"" سؤال فوق با این فرض که جامعه ایران دچار تغییر شده و نیروهای اجتماعی مؤثر در جراین تغییر در مقایسه با گذشته متفاوت می باشند، بررسی شده است. از طرف دیگر، در جامعه شناسی نظری به تبیین نحوه تغییرات ایجاد شده بر نقش عوامل متعددی، که بعضی مواقع همگرایی دارند و در بعضی موارد معارض با هم اند،‌اشاره می‌شود. برای شناسایی روند تغییرات، ضمن بررسی موضوعات نظری و انتخاب رویکرد نظری جدید، به طراحی مطالعه تجربی در کل کشور پرداخته ایم. در این بررسی که با حجم نمونه 2532 می‌باشد از تکنیک پرسشنامه بهره گرفته ایم. بسیاری از سوالها به سنجش روند تغییرات فرهنگی کمک می کنند. پس از بررسی اطلاعات به دست آمده، نتایج زیر حاصل شد: تغییرات فرهنگی بر اساس پیوستاری که در بردارنده دو فرآیند مکملی تعارضی و توافقی است، صورت گرفته است با وجود اینکه بسیاری از مردم به طور توافقی میل به ارزشهای مشترک جدید و نزدیک به هم، از قبیل اهمیت قایل شدن باری خانواده، دین، سیاست، دوستان، و جهان مدرن دارند، ولی در اینکه چه تفسیری از ارزشهای جدید (بر اساس سن، جنس، و تجربة زندگی) دارند، متفاوت و بعضاً معارض می باشند. برای نمونه بعضی از تفاوت ها عبارتند از میزان مشارکت زنان در مقایسه با مردان در تصمیم گیری درون خانواده، نحوه انجام دادن عبادات جوانان در خانه در مقایسه با پیران در مقایسه با دولت دموکرات برای جوانان و … در حالی که اکثریت مردم ایران دارای ارزشهای مشترک و شبیه به هم - چون اهمیت قایل شدن برای خانواده، دین، دوستان، کمک به دیگران و کار و سیاست- هستند"

دوران گذار از جامعه سنتی به مدرن از جهات گوناگون مورد توجه جامعه شناسان و صاحبنظران علوم اجتماعی بوده است و بسیاری از نظریه پردازان به نوعی مبنای نظریه اجتماعی خود را به شرایط اجتماعی ویژه دوران گذار ارتباط داده اند. از وارد شدن به جزییات این مباحث خودداری کرده، سعی کرده ایم از منظر اینگلهارتی به آن توجه کنیم.

"در این مقاله تاثیر تحولات فرهنگی اجتماعی بر ساختار درونی خانواده تهرانی، در طول سه نسل، بررسی می شود. این تحولات در پی مقتضیات دوران مدرن پدید آمده است. در این تحقیق مسأله اصلی این است که،""آیا با وجود تحولات رو به گسترش و همه جانبه در جامعه، خانواده و شبکه های پیرامون آن توانسته است با بازتولید ارزشهای حاکم بر خود موجودیتش را در طول سه نسل تداوم بخشد یا خیر؟ برای دستیابی به این هدف طرح تحقیقی برای شهر تهران فراهم و برای اجرای آن از روش مطالعه اسنادی و منابع و روش پیمایشی، با بهره گیری از تکنیک تکمیل پرسشنامه همراه با مصاحبه و با مراجعه به پاسخگویان، استفاده شد. یافته های تحقیق نشان می دهد که خانواده در اجرای آداب و رسوم ازدواج توانسته است کارکردهای خود را حفظ کند و تداوم بخشد و به نسلهای بعد منتقل نماید. همچنین نقش حمایتی خود را به اعضایش، با وجود تغییرات، از دست ندهد. از طرف دیگر، با وجود پایایی کارکردهای آداب و رسوم ازدواج و تشدید در اجرای مراسم برخی از سنتها و ارزشهای حاکم بر خانواده، شبکه خویشاوندی تحت تأثیر تحولات فرهنگی و اجتماعی قرار گرفته و در نگرش به بعضی از آنها تغییرات مشاهده شده است"

در این مقاله ضمن معرفی در تلقی متفاوت از تلویزیون تحت عنوان "تلویزیون ابزار توسعه" و "تلویزیون به عنوان متن و سازنده زنجیره نمادین"‘ بررسی این مطلب که وضعیت تلویزیون در ایران شامل کدام یک از این دو تلقی می شود‘ نیز مورد نظر بوده است. سؤال محوری این است که: "آیا تلویزیون به عنوان پدیده ای ابزاری – توسعه ای است یا اینکه نمادین و نمادساز؟" به عبارت دیگر‘ تلوزیون ابزاری در دستیابی به هدفهای توسعه ‘ از قبیل افزایش سطح آگاهی عمومی‘ شهری شدن‘ تولید و مصرف کالاهای صنعتی و مانند آن است و یا اینکه تولید کننده حوزه معنایی و نمادین؟ بررسی تجربی انجام شده در ایران با حجم نمونه 1200 پرسشنامه در سال 1376‘ نشان دهنده وضعیت بینابینی تلویزیون در دو عرصه ابزاری – توسعه ای و نمادسازی است. زیرا تلوزیون با مخاطبان بسیار و منبع اصلی کسب خبر در جهت نمادسازی و توسعه شبکه علایم است. بررسی تجربی نشان می دهد که برنامه های تلوزیونی در ایران بیشترین سهم را در گذران اوقات فراغت افراد دارند

استاد رندال کالینز‘ جامعه شناس بزرگ آمریکایی است که به عنوان نظریه پرداز جدید و نوآور و خلاق پیرامون پارادیم ترکیبی تعریف اجتماعی و نظریه تقابل از شهرت پایداری برخوردار است. از طرف دیگر‘ مفسران و منتقدان آثارش بر این نکته تأکید دارند که او آغازگر فعالیتهای نظریه پردازی؛ در چارچوب نظریه کارکردگرایی ساختاری و نظریه کنش گرایی را مورد نقد عالمانه خود قرار داده است. با تأکید بر اهمیت اصول و مفاهیم نظریه پدیدارشناسی و کنش متقابل نمادین‘ نظریه خاص خود را مطرح کرده است. او با انتخاب قسربندی اجتماعی به عنوان اصلی ترین موضوع در جامعه شناسی‘ به چهره ای مدرن و نوآور در میان نظریه پردازان جدید مبدل شده است. علاوه بر شرح و توضیح کارکردهای عناصر و مؤلفه های طرح شده به وسیله مارکس‘ وبر‘ دورکیم‘ اوجنسیت‘ گروه های سنی و روابطشان را به منظور توصیف قشربندی اجتماعی مورد توجه خاص خود قرار داده است. برای اینکه با این چهره برجسته و شاخص در جامعه شناسی نو‘ بیشتر و دقیقتر آشنا شویم‘ همراه با مطالعه جامعی از اثر برجسته اش تحت عنوان "نظریه تقابل" که به شناخت ما کمک می کند‘ گفتگویی با ایشان شده است. از آنجایی که مصاحبه کننده با علاقه استاد در زمینه شرکت در مباحث علمی آشناست‘ در اینجا ضرورت دارد که از این استاد دانشنمند‘ برا ی خاطر حضور دراین گفتگوی گرم و عالمانه‘ تشکر کنیم.

جورج ریتزر جامعه شناس نظریه پرداز معاصر آمریکایی است. با اینکه مدارج تحصیلی اش در حوزه تخصصی جامه شناسی نبوده (لیسانس: روان شناسی؛ فوق لیسانس: مدیریت اداری؛ دکتری: روابط صنعتی و کار) ولی‘ علاقه او به این رشته از او فردی مؤثر در شکل دهی به ساختار جدید جامعه شناسی ساخته است. او پس از اخذ درجه دکتری و در طول سه دهه کارو تحقیق و تألیف در پی فهم میزان آشتی پذیری و تضاد بین چارچوبهای نظری بوده است. این نوع رویکرد او را به حوزه فرانظریه ای در جامعه شناسی کشانیده و از مؤسسان این حوزه در جامعه شناسی نظری شده است. کارهای او در دو دهه 1980 و 1990 عموماً معطوف به موقعیت نظریه ها در ساختار جامعه شناسی و روندهای آن – به سوی همگرایی و یا تزاحم – بوده است. او مدعی است که جامعه شناسی دهه های پایان قرن بیستم بیشتر به سوی همگرایی سیر نموده است. ریتزر افزون بر کارهای نظری که معطوف به مطالعه نظریه ها در معنی دارتر شدن آنهاست‘ می کوشد در نظریه سازی نیز مشارکت جدیدی داشته باشد. از اینرو او واضح بحث مکدونالدی شدن به عنوان واقعیت اجتماعی درچارچوب نظری عقلانیت و سپس تفسیر پدیده های اجتماعی فرهنگی در چارچوب فرا عقلانیت جدید است. آخرین کارهای او معطوف به گرایشهای جدید جامعه شناسی تحت "عنوان جامعه شناسی پست مدرن" است. با این که علاقه مندان به جامعه شناسی معاصر جهان بانام و کارهای ریتزر خصوصاً نظریه های جامعه شناختی و بنیانهای جامعه شناختی او آشنایی دارند‘ ولی برای فهم عمیق تر و زنده تر از تلقی های جامعه شناسانه او با ایشان گفتگوی کوتاهی به شرح زیر ترتیب داده شده است. هر چند به علت محدودیت صفحات امکان گفتگوی طولانیتری را با این استاد جامعه شناسی میسر نشد مع هذا عمده ترین سؤالها را مطرح و پاسخهای مناسبی از ایشان دریافت کرده ایم.

به نظر می رسد به رغم تحولات و دگرگونیهای علوم اجتماعی ‘ به عنوان رشته علمی مستقل‘ در چند دهه گذشته‘ تحقق انتظارهای جامعه از کارآیی و کاربردهای رو به رشد این دانش‘ در مقایسه با جایگاه بسیار پویا و کارآمد آن در سایر کشورها‘ در آینده ای دور امکان پذیر است. کتابها‘ آثار علمی و پژوهشهای فراوان‘ ایجاد دوره های تحصیلی مختلف جهت تدریس گرایشها و شاخه ای آن در دانشگاهها‘ از دستاوردهای علوم اجتماعی در ایران‘ پس از مستقل شدن از سایر رشته های علوم انسانی است. در عین حال هنوز این رشته منزلت و جایگاه خود را در محافل علمی ‘ اجتماعی‘ فرهنگی‘ سیاسی جامعه ما‘ نیازهای گوناگونی وجود دارد و بحثهایی مطرح می شود که جامعه شناسی و مردم شناسی می تواند پاسخگوی آن باشد. با این همه هنوز علوم اجتماعی نتوانسته است نقش فعال و گره گشایی را‘ که در خور تواناییها و ظرفیتهای آن است‘ ایفا نماید. هر چند در سالهای اخیر فعالیتهای این رشته در حوزه های علمی‘ دانشگاهی گسترش بیشتری یافته ولی برای آگاهی از مشکلات و نارساییهای حاکم بر این عرصه‘ مرور و ارزیابی جامعه شناسی در ایران‘ در زمینه های مختلف (تدریس و تحقیق) ضروری است. نخستین پایگاه علوم اجتماعی را در ایران در کلاسهای درس دانشکده ادبیات و مؤسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی در دهه 1330 باید جستجو کرد و با تشکیل دانشکده علوم اجتماعی این رشته رسمیت یافت. طرحها و گزارشها‘ مقاله ها‘ جزوه های درسی و پایان نامه های بسیاری که در حوزه های مختلف این رشته تهیه و تدوین شده حاصل و دستاورد فعالیت این حوزه علمی در ایران است. از آنجا که پایان نامه های درسی بازتاب آموخته ها و آموختنی ها و جریانهای فکری و ذهنی رایج است‘ مطالعه و بررسی آنها می تواند خط مشی و جهتهای فکری و روشهای حاکم بر رشته های علمی تحصیلی را نمایان کند‘ به همین دلیل مطالعه پایان نامه های تحصیلی فارغ التحصیلان این رشته در ایران یکی از مهمترین ابزار ارزیابی انتخاب شد.

آرمان توسعه در واقع اعتقاد به بهپویی مستمر آدمی در پهنه های مختلف فعالیتهای اقتصادی ، اجتماعی ، فرهنگی و سیاسی است

فرانوگرایی نقطه مقابل نوگرایی است و به نسبی گرایی متمایل است ، و اعتقاد به تعمیمهای تام و تمام ندارد و در استدلالات خود بیشتر از استقراء سود می جوید.

از دیدگاه جامعه شناسی ، خصوصا مباحث مطرح در بحث فرهنگ شناسی و جامعه شناسی فرهنگ بحث از فرهنگ با آنچه سیاستمداران مطرح کرده اند متفاوت است