مهناز زند

موضوع این مقاله برگفته از پژوهشی است با عنوان «بررسی تحولات فرهنگی اجتماعی خانواده تهرانی طی سه نسل گذشته» که اجرای آن در پاییز 1379 در مؤسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران، به پایان رسیده است. در این پژوهش - با توجه به هدفی که داشت - نهاد خانواده از منظر تغییرات و دگرگونی‌های پدیده آمده در یک دوره زمانی کمتر از یک قرن (سه نسل متوالی) مورد بررسی قرار گرفته است و تأکید اصلی در شناخت میزان و سمت و سوی تغییرات خانواده ایرانی طی سه نسل گذشته بوده است. رویکرد این پژوهش به تحولات خانواده عمدتاً مأخوذ از دیدگاه تالکوت پارسونز (کارکرد گرایی ساختی) بود، بی آنکه تعمدی در تبعیت کامل از آن باشد.در این بررسی با روش نمونه‌‌گیری چند مرحله‌ای، سهمیه‌ای و تصادفی سیستماتیک تعداد 383 خانواده ساکن در مناطق 22 گانه شهر تهران و واجد شرایط مورد نظر این مطالعه را مورد بررسی قرار داده‌ایم. پس از مطالعات اکتشافی، بنا به ضرورت، از روشهای مطالعه اسنادی و نیز پیمایشی استفاده شده است. منابع مکتوب مربوط به موضوع و پرسشنامه، منابع اطلاعات این مطالعه بوده‌اند. نتایج بدست آمده حکایت دارد از :‌1- در خانواده تهرانی تغییراتی پدید آمده است. نگرش‌های افراد در خانواده (زن و مرد و افراد وابسته) نسبت به مسایل عمده‌ای چون ازدواج، روابط دختر و پسر قبل از ازدواج، مهریه و جهیزیه، مراسم عروسی، طلاق و ... تغییر نموده است.2- در عین حال در میان مردم تهران هنوز خانواده به عنوان امر جدی اجتماعی تلقی می‌شود و در جهت حفظ و بقای آن تلاش به عمل می‌آید. از این‌رو توجه به سنت‌های خانوادگی، حمایت از فرزندان برای تحصیل و کار و ازدواج و حتی خرید خانه و رفع مشکلات احتمالی آنها و قبول این امر که پیران بایستی مورد حمایت قرار گیرند به معنی حفظ خانواده است. 3- در درون خانواده، تفاوت‌ها براساس شکل‌گیری و تمایزپذیری نسلی قابل فهم‌تر می‌باشد. به عبارت دیگر تحولات خانواده با وجود نسل جدید در کنار نسل‌های دیگر در جهت انطباق‌پذیری با شرایط جدید اجتماعی فرهنگی ایران و جهان است.

به نظر می رسد به رغم تحولات و دگرگونیهای علوم اجتماعی ‘ به عنوان رشته علمی مستقل‘ در چند دهه گذشته‘ تحقق انتظارهای جامعه از کارآیی و کاربردهای رو به رشد این دانش‘ در مقایسه با جایگاه بسیار پویا و کارآمد آن در سایر کشورها‘ در آینده ای دور امکان پذیر است. کتابها‘ آثار علمی و پژوهشهای فراوان‘ ایجاد دوره های تحصیلی مختلف جهت تدریس گرایشها و شاخه ای آن در دانشگاهها‘ از دستاوردهای علوم اجتماعی در ایران‘ پس از مستقل شدن از سایر رشته های علوم انسانی است. در عین حال هنوز این رشته منزلت و جایگاه خود را در محافل علمی ‘ اجتماعی‘ فرهنگی‘ سیاسی جامعه ما‘ نیازهای گوناگونی وجود دارد و بحثهایی مطرح می شود که جامعه شناسی و مردم شناسی می تواند پاسخگوی آن باشد. با این همه هنوز علوم اجتماعی نتوانسته است نقش فعال و گره گشایی را‘ که در خور تواناییها و ظرفیتهای آن است‘ ایفا نماید. هر چند در سالهای اخیر فعالیتهای این رشته در حوزه های علمی‘ دانشگاهی گسترش بیشتری یافته ولی برای آگاهی از مشکلات و نارساییهای حاکم بر این عرصه‘ مرور و ارزیابی جامعه شناسی در ایران‘ در زمینه های مختلف (تدریس و تحقیق) ضروری است. نخستین پایگاه علوم اجتماعی را در ایران در کلاسهای درس دانشکده ادبیات و مؤسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی در دهه 1330 باید جستجو کرد و با تشکیل دانشکده علوم اجتماعی این رشته رسمیت یافت. طرحها و گزارشها‘ مقاله ها‘ جزوه های درسی و پایان نامه های بسیاری که در حوزه های مختلف این رشته تهیه و تدوین شده حاصل و دستاورد فعالیت این حوزه علمی در ایران است. از آنجا که پایان نامه های درسی بازتاب آموخته ها و آموختنی ها و جریانهای فکری و ذهنی رایج است‘ مطالعه و بررسی آنها می تواند خط مشی و جهتهای فکری و روشهای حاکم بر رشته های علمی تحصیلی را نمایان کند‘ به همین دلیل مطالعه پایان نامه های تحصیلی فارغ التحصیلان این رشته در ایران یکی از مهمترین ابزار ارزیابی انتخاب شد.

در این بررسی 14 نفر کودک و نوجوان رودباری که در جریان زلزله پدر و مادر خود را از دست داده بودند مورد مطالعه قرار گرفتند. 6 فرضیه مورد نظر در این مطالعه‘ همگی ناظر بر تأثیر فقدان پدر و مادر در زمینه افزایش احتمال فرزندان به اختلالات روانی ناشی از آن بود. از این رو پیش بینی می شد که افسردگی‘ اضطراب‘ پرخاشگری و تندخویی‘ افت تحصیلی‘ ناامیدی و انزوای اجتماعی در میان کودکان پی سرپرست شده در مقایسه با کودکان دارای پدر و مادر شیوع بیشتری داشته باشد. بر طبق نتایج بدست آمده این فرضیه ها رد شدند. اما رد فرضیه ها به معنی عوارض روانی در میان افراد مورد نظر نبود. بلکه در واقع بدین معنا بود که کودکان رودباری دارای پدر و مادر نیز به آنها مبتلا هستند. در واقع پدید آمدن چنین وضعیتی بازگوی تأثیرپذیری عمومی از شرایط نامطلوب وقوع زلزله است که جایی برای اثر بخشی محسوس و قابل اندازه گیری متغیرهای مهمی از قبیل فقدان والدین‘ دست کم در کوتاه مدت‘ باقی نگذاشته است.